INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA W ROZWOJU MAŁYCH MIAST
INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA MAŁYCH MIAST - -STAN I ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE
Przedstawiając stan i zróżnicowanie infrastruktury społecznej należałoby podkreślić główne determinanty jej rozwoju. Ma to szczególne znaczenie w okresie transformacji gospodarki, gdy nienajlepszy stan budżetu państwa oraz finansów publicznych nie pozwala na zaspokojenie najpilniejszych potrzeb w zakresie usług społecznych, a świadczenie wielu z nich oparte jest na mecha-nizmach rynkowych.
Determinanty rozwoju infrastruktury społecznej mają swój wymiar makroe-konomiczny (polityka społeczna, zmiany sposobu finansowania usług społecz-nych oraz przemiany organizacyjno-własnościowe instytucji, które świadczą te usługi itp.) i mikroekonomiczny (sytuacja demograficzna i finansowa jednostek samorządowych).
Mimo że usługi z zakresu infrastruktury społecznej świadczy sektor publicz-ny, prywatpublicz-ny, pozarządowy i mieszany (publiczno-prywatpublicz-ny, publiczno-po-zarządowy), to nadal największe znaczenie w ich rozwoju odgrywa sektor publi-czny. Samorządy terytorialne pozostają podstawowymi podmiotami własności infrastruktury społecznej i starają się w miarę możliwości finansowych stworzyć korzystne warunki w tym zakresie.
Przedstawienie stanu placówek infrastruktury społecznej w miastach według wielkości pozwala na względne określenie ich dostępności. Dostępność jest
zró-Infrastruktura społeczna w rozwoju małych miast 89
żnicowana w zależności od rodzaju usług oferowanych przez poszczególne pla-cówki. W związku z tym, że znaczna część tych placówek zaspokaja podstawo-we potrzeby ludności zamieszkałej na określonym obszarze, ich rozmieszczenie powinno być proporcjonalne do liczby mieszkańców (dostępność społeczna) i powierzchni (dostępność przestrzenna). Udostępnienie ich ludności innych terenów będzie się zwiększało w miarę zmian zasad finansowania tych usług, wzrostu ruchliwości oraz wzrostu ilości wolnego czasu.
PLACÓWKI Z ZAKRESU EDUKACJI I WYCHOWANIA
W ostatnim okresie szczególnie wzrosło znaczenie wykształcenia jako czyn-nika określającego szanse ludzi oraz ich pozycję na rynku pracy. Oznacza to, że rozwój danego obszaru w coraz większym stopniu zależy od tworzenia i odpo-wiedniego wykorzystania wiedzy. To daje podstawę do stwierdzenia, że powinno się stwarzać warunki do kształcenia w celu wszechstronnego rozwoju osobowości na każdym etapie życia człowieka, tak by mógł on funkcjonować w stale zmieniającej się rzeczywistości. Tymczasem w ostatnich latach (2000-2004) liczba niektórych placówek edukacyjnych znacznie się zmniej-szyła. Z rozpatrywanych placówek edukacyjnych najwięcej, bo 15%, ubyło szkół podstawowych. Zmniejszenie liczby tych placówek wynika w dużym sto-pniu z malejącej liczby urodzeń i trudnej sytuacji finansowej gmin.
Tabela 1. Relacje między wybranymi wskaźnikami z zakresu placówek przedszkolnych a
wielko-ścią miast, 2004
Placówki przedszkolne Dzieci w przedszkolach mieszkańców (tys.)
na 100 km* na 1000 dzieci w wieku 3 - 6 lat
na 100 dzieci
w wieku 3 - 6 lat na 1 przedszkole
<2 216,2 20,7 110,6 56.0
2-5 130,3 11,1 82,8 77,9
5-10 91,1 7,9 72,0 92,1
10-20 61,2 7,4 67,5 90.1
Źródło: obliczenia własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS.
Powoduje to wzrost nierównomierności dostępu do edukacji, którego skut-kiem jest marginalizacja pewnej grupy społecznej, zwłaszcza osób miesz-kających na wsi lub w małych miastach. Rozpiętość w zakresie wskaźników dostępności społecznej i przestrzennej była wyższa w przypadku przedszkoli niż szkół. Z analizy koncentracji placówek edukacji wynika, że największa ich kon-centracja wystąpiła w najmniejszych miastach.
Tabela 2. Relacje między wybranymi wskaźnikami z zakresu szkolnictwa, 2004
Szkoły podstawowe Gimnazja
mieszkańców (tys.) na 100 km J na 1000 dzieci w wieku 7-12 lat na 100 km , na 1000 dzieci w wieku 13-15 lat <2 25,9 7,7 25,6 11,5 2-5 17,1 4,5 16,5 6,9 5-10 16,0 3,0 14,0 4,0 10-20 19,3 2,6 14,9 3,1
Żródlo: obliczenia własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS.
Należy podkreślić, że najwyższe wskaźniki z zakresu edukacji i znacznie mniejsze rozpiętości między badanymi miastami były w woj. kujawsko-pomor-skim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim. To może świadczyć o polityce samorządu miast, które przywiązują dość dużą wagę do ich rozwoju.
PLACÓWKI Z ZAKRESU OCHRONY ZDROWIA
Poprawa stanu zdrowia społeczności może być osiągnięta jedynie przy pra-widłowo rozbudowanym systemie ochrony zdrowia, pozwalającym na leczenie i zapobieganie chorobom oraz odpowiednio rozwiniętej świadomości zdrowot-nej społeczeństwa - indywidualzdrowot-nej i zbiorowej. Rola poszczególnych podmio-tów działających w tym zakresie, ich liczba, rodzaj i zakres zmieniają się wraz z rozwojem społeczeństwa i powstaniem indywidualnych i zbiorowych zagro-żeń zdrowia spowodowanych przez otaczające nas środowisko oraz wielkością miasta. Placówki z zakresu ochrony zdrowia świadczą usługi z zakresu podsta-wowej opieki medycznej, które mają ważne znaczenie zarówno dla społeczności lokalnej, jak i dla przedsiębiorców lokalizujących działalność gospodarczą.
W ostatnich latach liczba placówek z zakresu ochrony zdrowia systematycz-nie wzrasta, średnio roczsystematycz-nie w badanych miastach o około 10%. Związane jest to z nowymi zasadami funkcjonowania i finansowania tych placówek. Pojawiają się niepubliczne i prywatne zakłady opieki zdrowotnej, ale w dalszym ciągu ważną rolę odgrywają placówki publiczne. Układ placówek świadczących usługi zdrowotne rozwija się, odpowiadając na zapotrzebowanie i preferencje społeczne. Obecną dostępność społeczną i przestrzenną placówek zdrowia cechuje duże zróżnicowanie przestrzenne. Na przykład wskaźnik dostępności społecznej (liczba placówek na 10 tys. mieszkańców) w badanych miastach kształtował się w 2004 r. od 3,3 placówek w miastach 5-10-tysięcznych do 7,1 w miastach do 2,5 tys. mieszkańców, natomiast wskaźnik dostępności
prze-strzennej (liczba placówek na 100 km2) wyniósł od 21,9 w miastach 2 - 5 tys.
Infrastruktura społeczna w rozwoju małych miast 91
Analizując te wskaźniki w skali regionalnej należy stwierdzić, że znacznie wyższe wskaźniki dostępności społecznej miały najmniejsze miasta, natomiast odwrotna sytuacja była w przypadku dostępności przestrzennej. Można też wskazać województwa, w których różnice wskaźników między poszczególnymi grupami miast były niewielkie - jak małopolskie i zachodniopomorskie, a także takie, w których różnice te były znaczne - lubelskie i świętokrzyskie.
Rozpatrując również regionalną dostępność społeczną i przestrzenną placó-wek aptecznych można stwierdzić podobny rozkład, jak w przypadku placóplacó-wek zdrowotnych.
Tabela 3. Relacje między wybranymi wskaźnikami z zakresu ochrony zdrowia a wielkością miasta. 2004
Miasta o liczbie Liczba a p t e k Liczba przychodni mieszkańców (tys.)
na 100 k m: na 10 tys. ludności na 100 k m! na 10 tys. ludności
<2 35,8 7.9 34,5 7,1
2-5 28,0 5.4 21,9 4,4
5-10 31,3 4,0 25,8 3,4
10-20 39,8 3,6 40.1 3,5
Źródło: obliczenia własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS.
PLACÓWKI BIBLIOTECZNE
Przerzucenie głównej odpowiedzialności za upowszechnienie kultury na samorządy gminne powoduje spadek liczby bibliotek. W okresie 2000-2004 ubyło około 30 bibliotek, osiągając w 2004 r. liczbę 897, co stanowi 1,3 biblio-tek na jedno miasto. Jest to spowodowane głównie nienajlepszą sytuacją finan-sową wielu miast.
Tabela 4. Relacje między wybranymi wskaźnikami z zakresu kultury a liczbą mieszkańców w miastach, 2004
Miasta o liczbie Liczba bibliotek mieszkańców (tys.)
na 100 km2 na 10 tys. ludności na 1 miasto
do <2 27,4 6,3 1,02
2-5 16,6 3,3 1,03
5-10 14,2 1,8 1,27
10-20 13,5 1,3 1,95
Przeprowadzona ocena liczby i poziomu rozwoju tych placówek wskazuje, że istnieje wyraźna skłonność do utrzymania ich w miastach mniejszych i położo-nych w woj. środkowo-zachodnich. Zmniejszanie liczby placówek oraz posiada-nych zbiorów może pogłębić dystans cywilizacyjny niektórych obszarów kraju, szczególnie małych miast województw wschodnich.
POZIOM INFRASTRUKTURY SPOŁECZNEJ