TYPOLOGIA STARZENIA SIĘ LUDNOŚCI

Biorąc pod uwagę stan zaawansowania starością demograficzną, jak i dyna-mikę procesu starzenia się ludności, podjęto próbę dokonania typologii bada-nego zjawiska dla poszczególnych kategorii jednostek. Przyjęto dwa wskaźniki uwzględniające zarówno udział ludności starszej, jak i ludności w młodym

wieku (indeks starości demograficznej Isa oraz wskaźnik starzenia się

demogra-ficznego Wsd) oraz dodatkowo wskaźnik dynamiki zaludnienia, który, zawie-rając w sobie cząstkowe wartości ruchu naturalnego i wędrówkowego, wpływa na poziom i dynamikę starzenia się ludności. Jako metodę zastosowano tablicę znaków (Runge 1992), przyjmując za podstawę podziału odchylenia od średniej arytmetycznej dla cech w macierzy danych, a w przypadku dynamiki zaludnie-nia odchylezaludnie-nia od zera (tab. 1). Uzyskano w ten sposób osiem typów zagrożezaludnie-nia demograficznego w zakresie struktury wieku. Uporządkowano je od najbardziej

Starzenie się ludności małych miast i obszarów wiejskich w Polsce... 121

do najmniej korzystnego, przyjmując jako nadrzędny wskaźnik dynamiki starze-nia się, gdyż on będzie kształtować poziom badanego zjawiska w przyszłości.

T a b e l a 1. T y p o l o g i a o b s z a r ó w z a g r o ż o n y c h s t a r o ś c i ą d e m o g r a f i c z n ą T y p Z n a k i dla cech T y p D y n a m i k a zaludnienia _lad A - + + B + + + C - + D + + E - - + F + - + G - -H +

Źródło: opracowanie własne.

W przedstawionej typologii najwięcej miast małych i bardzo małych koncen-trowało się w typie D (odpowiednio 50,1% oraz 30,6%), o średnim zagrożeniu starością demograficzną (tab. 2). W grupie tej znalazł się także największy odse-tek miast średnich (46,7%). Obszary wiejskie z kolei koncentrowały się najbar-dziej w typie E (28,8%), a więc można powiedzieć o średnio-niskim zagrożeniu starością. Odmiennie kształtował się rozkład miast dużych w niniejszej klasyfi-kacji. Aż 85% z nich skupiało się w typach A i B, a więc o największym

zagroT a b e l a 2. R o z m i e s z c z e n i e m i a s t i g m i n w e d ł u g k a t e g o r i i i t y p ó w z a g r o ż e n i a s t a r o ś c i ą d e m o -g r a f i c z n ą ( w % )

Kategoria j e d n o s t e k osadniczych

T y p Miasta wieś d u ż e średnie małe b a r d z o małe

A 32,5 22,5 16,1 14,4 11,1 B 52,5 12,1 7,9 4,6 1.4 C 5,0 13,2 9,5 7,0 9,6 D 7,5 46,7 50,1 30,6 9,1 E 2,5 0,0 1,3 6,7 28,8 F 0,0 _1,1 4,0 5.3 4,1 G 0,0 0,0 0,8 6,0 10,4 H 0,0 4.4 10,3 25,4 25,5 RAZEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie tab. 1.

żeniu w zakresie badanego zjawiska. Natomiast ośrodki duże nie wystąpiły w ogóle w typach względnie „młodszych" - F, G i H. Ponadto w tabeli daje się zauważyć dość dużą koncentrację obszarów wiejskich i bardzo małych miast w typie H (1/4 poszczególnych jednostek), o dodatniej dynamice zaludnienia w badanym okresie czasu i wartościach wskaźników starzenia poniżej średniej.

W układzie przestrzennym pomimo zdecydowanej przewagi typu D wśród miast małych i bardzo małych, daje się również zauważyć wysoki stopień zagro-żenia starością jednostek tej kategorii w Sudetach i relatywnie niski w wojewó-dztwie wielkopolskim (ryc. 3 i 4). W miastach małych podkreślić należy

kon-• F

• G

• H

R y c . 3 . T y p o l o g i a s t a r z e n i a się l u d n o ś c i w m i a s t a c h b a r d z o m a ł y c h ; A - H - t y p y s t a r z e n i a się

Starzenie się ludności małych miast i obszarów wiejskich w Polsce... 123

• F

• G

• H

Ryc. 4. Typologia starzenia się ludności w miastach małych; A-H - typy starzenia się

Typology of population 's ageing process in smali towns; A-H - types of ageing

centrację jednostek typu F (o wzroście zaludnienia i wysokim indeksie starości, ale niskiej dynamice starzenia) położonych wokół aglomeracji stołecznej. Wśród obszarów wiejskich natomiast wyraźnie widać podział regionalny na obszary o różnym stopniu zagrożenia (ryc. 5). Typ A zaznacza się głównie w Sudetach, na Opolszczyźnie oraz wzdłuż wschodniej granicy, natomiast typ H w Wielkopolsce, na Kaszubach, w Małopolsce i na Podkarpaciu. Ponadto typ C i D dominuje na Warmii i Mazurach, na Pomorzu Środkowym i Zachod-nim oraz w województwie lubuskim, natomiast typ E w Polsce środkowej i wschodniej.

A B C D E F G H

Ryc. 5. Typologia starzenia się ludności na wsi; A-H - typy starzenia się Typology of population 's ageing process in rural areas; A-H - types of ageing

PODSUMOWANIE

Podsumowując należy stwierdzić, że małe miasta i obszary wiejskie charakte-ryzują się podobnymi tendencjami w zakresie starzenia się ludności, a wystę-pujące różnice mają charakter regionalny czy funkcjonalny, a nie zależą one od wielkości ośrodka. Do najbardziej zagrożonych w zakresie struktury wieku lud-ności zaliczono obszary Sudetów, charakteryzujące się od dłuższego czasu de-populacją, czy obszary peryferyjne, położone wzdłuż wschodniej granicy o du-żym ubytku migracyjnym i małej aktywności gospodarczej. Z kolei na tle

pozo-Starzenie się ludności małych miast i obszarów wiejskich w Polsce... 125 stałych jednostek osadniczych, w małych miastach i obszarach wiejskich

zaob-serwowano dość duże podobieństwo do miast średnich, natomiast zasadniczą odmienność w stosunku do miast dużych, które charakteryzują się obecnie gwałtownym starzeniem ludności spowodowanym spadkiem migracji i natęże-nia urodzeń.

LITERATURA

D ł u g o s z Z. 1997, Stan i dynamika starzenia się ludności Polski, Czasopismo Geografi-czne, 68 (2), s. 227-232.

F r ą t c z a k E., 2002, Proces starzenia się ludności Polski, Studia Demograficzne, 2, 142, s. 3-28.

K u r e k S., 2003, The spatial distribution of population ageing in Poland in the years

1988-2001, Bulletin of Geography, 2, UMK, Toruń, s. 65-76.

K u r e k S., 2004, The population ageing process against vital statistical changes in

Po-lish towns, Bulletin of Geography, 3, UMK, Toruń, s. 83-96.

P o t r y k o w s k a A., 2003, Przestrzenne zróżnicowanie procesu starzenia się ludności i migracji osób w starszym wieku w Polsce, Przegląd Geograficzny, 75, s. 41-59. R u n g e J., 1992, Wybrane zagadnienia analizy przestrzennej w badaniach

geograficz-nych, Uniwersytet Śląski, Katowice, s. 140.

SUMMARY

The article aimed at the presentation of spatial distribution of population age-ing in small towns and rural areas against middle and large towns in new social-economic reality in Poland. An attempt was taken to make a typology of ageing in small towns and rural areas, including population dynamics. The basis of the analysis was intercensal period 1988-2002. Urban areas were divided according to their size into very small (with population less than 5 thous.), small (population between 5 and 20 thous.), middle (population between 20 and 100 thous.) and large (population 100 thous. and over). In 2002 the highest level of ageing was observed in rural areas located in north-eastern part of Poland. Among urban areas relatively high level of ageing was recorded in small towns. The highest dynamics of ageing process occurred in Podlasie region and in towns of different size. Presented typology of population ageing showed that small towns were mainly characterised by middle ageing hazard (type D) similar to middle towns, while rural areas prevailed in type E (with depopulation, low dynamics of ageing and high level of ageing). The distribution of large towns was completely different in this typology, they concentrated in types A and B with the highest ageing hazard.

I R o m a n R U D N I C K I Instytut G e o g r a f i i U n i w e r s y t e t M i k o ł a j a K o p e r n i k a w T o r u n i u Instytut G e o g r a f i i S p o ł e c z n o - E k o n o m i c z n e j i G o s p o d a r k i P r z e s t r z e n n e j U n i w e r s y t e t im. A d a m a M i c k i e w i c z a w P o z n a n i u r o m a n . r u d n i c k i @ w p . p l