FUNKCJE MAŁYCH MIAST W PRZESTRZENI ROLNICZEJ
TENDENCJE PRZEMIAN POTENCJAŁU DEMOGRAFICZNEGO I SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO MAŁYCH MIAST
Procesy transformacji gospodarczej związane z wdrażaniem reguł rynkowych w różnym stopniu wpłynęły na tendencje przemian potencjału demograficznego 1 ekonomicznego poszczególnych miast. Zmiany te zarysujemy w latach 1973-1995, a więc w ostatnich latach gospodarki centralnie sterowanej i
w latach przemian ustrojowych. Spośród 51 prezentowanych miast, w analizo-wanym okresie prawa miejskie nadano 16 z nich, stąd analiza procesu przemian potencjału demograficznego i ekonomicznego zarysowana zostanie na przykładzie 35 jednostek, które funkcjonowały w tym czasie jako miasta (tab. 7).
Małe miasta w latach zmian systemu gospodarowania (1973-1995) wyka-zywały zmienne tendencje przemian potencjału demograficznego. Wskazuje na to zróżnicowana dynamika ludności, która wahała się od 79,0% (Działoszyce), 82,1% (Skalbmierz) i 83,6% (Dolsk) do 156,6% (Sieniawa), 156,7% (Kań-czuga), 157,9% (Sokołów Małopolski) i 161,4% (Radomyśl Wielki). Spośród analizowanych miast, 10 z nich cechowało się recesją demograficzną, a pozo-stałe 15 wykazywały wzrost demograficzny. Na wzrost demograficzny w nie-wielkim stopniu wpływał rozwój gospodarczy, a decydujące znacznie miało ograniczenie odpływu ludności do pracy w ośrodkach miejskich.
Znacznie większe zróżnicowanie wystąpiło w zakresie zmian potencjału eko-nomicznego. Dynamika pracujących w miastach w tym czasie wahała się od 42,2% (Biała) i 47,3% (Działoszyce) do 206,2% (Sokołów Małopolski) i 214,7% (Pilzno). Zdecydowana większość miast, bo aż 27, charakteryzowała się recesją potencjału ekonomicznego, a tylko 7 miast jego wzrostem.
Wśród nich 10 miast odznaczało się spadkiem potencjału demograficznego i ekonomicznego występujących na obszarze: tanobrzeskim (Zawichost, Bara-nów Sandomierski, UlaBara-nów), kieleckim (Chmielnik, Skalbmierz, Działoszyce),
T a b e l a 7. W p ł y w d y n a m i k i r y n k u p r a c y n a d y n a m i k ę l u d n o ś c i m a ł y c h m i a s t p r z e s t r z e n i r o l n i c z e j w i a t a c h 1 9 7 3 - 1 9 9 5 D y n a m i k a p r a c u j ą c y c h 1973=100 Liczba D y n a m i k a ludności (1973=100) D y n a m i k a p r a c u j ą c y c h 1973=100 miast 8 0 - 9 0 90-100 100-120 120-130 130-140 140-150 150-162 4 0 - 6 0 3 1 2 6 0 - 7 0 6 1 1 1 2 1 7 0 - 8 0 5 1 1 1 2 8 0 - 9 0 5 3 1 1 9 0 - 1 0 0 8 3 2 1 1 1 100-120 2 2 120-140 3 1 1 1 140-160 1 1 2 0 0 - 2 2 0 2 1 1 Liczba miast 35 3 7 7 4 6 2 6 Źródło: obliczenia własne
Funkcje małych miast w przestrzeni rolniczej 55
opolskim (Baborów, Biała), poznańskim (Dosk) i lubelskiem (Ostrów Lubelski), 17 miast charakteryzowało się spadkiem potencjału ekonomicznego i wzrostem potencjału demograficznego. Tylko 8 miast cechowało się wzrostem zarówno potencjału ekonomicznego, jak i potencjału demograficznego i występowały one na obszarze: poznańskim (Rakoniewice, Ostoróg, Lwówek), koszalińskim (Biały Bór, Polanów), tarnowskim (Radomyśl Wielki, Pilzno) i rzeszowskim (Sokołów Małopolski). Brak wyraźnego wpływu dynamiki potencjału ekonomi-cznego na dynamikę potencjału demografiekonomi-cznego wyraża stosunkowo niska wartość wskaźnika korelacji, która dla analizowanych cech wynosi 0,4487, co oznacza, że procesy transformacji z różnym nasileniem wpływały na potencjały analizowanych miast.
Na podkreślenie zasługuje fakt, iż w dokonującym się procesie przemian obejmującym różne systemy gospodarowania, nie zmieniło się zróżnicowanie potencjału demograficznego miast. Przy wzroście przeciętnej liczby mieszkań-ców z 2,3 tys. w 1973 r. do 2,9 tys. w 1995 r., zbliżoną wartością odznaczał się współczynnik zmienności, którego wartość w tych latach wynosiła odpowiednio 37,2% i 37,5%. Natomiast w tym czasie nastąpił znaczny spadek wartości potencjału ekonomicznego, który równocześnie bardziej różnicował małe mia-sta. Wskazuje na to średnia liczba pracujących, która spadła z 667 osób do 595 osób oraz wartość współczynnika zmienności, która zwiększyła się z 48,1% do 51,4%.
Oznacza to, iż małe miasta przestrzeni rolniczej w zdecydowanej większości nie były odpowiednio przygotowane do właściwego zachowania się w latach zmian systemu gospodarowania, a ograniczając rozmiary swojego potencjału ekonomicznego, zwłaszcza rynków pracy, nie są w większości beneficjentami procesów transformacji. W procesie tym zaznaczają się także duże zróżnicowa-nia regionalne. Wśród miast cechującymi się wzrostem demograficznym prze-ważały miasta obszaru poznańskiego, koszalińskiego i tarnowskiego natomiast recesją miasta obszaru tarnobrzeskiego i kieleckiego. Wzrost potencjału ekono-micznego dokonał się na terenie tylko 8 miast z obszaru poznańskiego, tarno-wskiego, koszalińskiego i rzeszowskiego.
W świetle przedstawionych rozważań można przyjąć, iż małe miasta w pol-skiej przestrzeni rolniczej nie stanowią jednorodnego zbioru, ale odznaczają się dużym zróżnicowaniem pod względem potencjału demograficznego, ekonomi-cznego oraz spełnianych funkcji. W strukturze bazy ekonomicznej analizowa-nych miast o najpoważniejszym potencjale dominującą rolę odgrywają pra-cujący w przemyśle, natomiast w strukturze miast o najniższym potencjale dominują wybrane sektory usługowe. Analizowane małe miasta w większości spełniają funkcje usługowe, które obecnie w niewielkim stopniu mogą genero-wać ich rozwój społeczno-gospodarczy. Funkcje edukacyjne, czy administracy-jne same w sobie nie mogą być czynnikiem pobudzającym ich rozwój gospodar-czy, poziom zatrudnienia w tych sektorach, np. w edukacji, zależy od liczby
dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, natomiast w administracji od decyzji władz centralnych. Czynnikiem ograniczającym rozwój funkcji handlowych jest bariera popytowa, związana z niewielkimi zasobami finansowymi ludności wiejskiej, które może przeznaczyć na konsumpcję. Podobnie ograniczone moż-liwości rozwoju funkcji turystycznych wynika z braku odpowiedniej bazy i niskiej atrakcyjności miejscowych zasobów turystycznych.
Miasta o funkcjach związanych z procesami industrializacji dominują na tere-nach objętych w poprzednim systemie gospodarowania procesami uprzemysło-wienia, które obecnie odgrywają coraz mniejszą rolę w ich rozwoju gospodar-czym (rzeszowski, tarnobrzeski, krakowski, poznański, koszaliński). W mia-stach położonych na obszarach słabiej uprzemysłowionych dominują określone usługowe sektory gospodarcze, które uwypukliły się w wyniku upadku wystę-pującego na ich terenie najczęściej drobnego przemysłu. Współczesna sytuacja gospodarcza małych miast w przestrzeni rolniczej jest w znacznym stopniu wynikiem procesów transformacji gospodarczej, podczas której w zasadzie nie-wielką uwagę zwracano na gospodarstwa rolne oraz kształtowanie nowej i kon-kurencyjnej przestrzeni rolniczej. Wobec znacznych dotacji do rolnictwa ekono-micznie rozwiniętych krajów europejskich oraz nadmiaru produktów rolnych na rynku, a także przyjętych w krajowej polityce gospodarczej reguł fiskalizmu, zwłaszcza w odniesieniu do wielkoobszarowego rolnictwa państwowego, należało przewidzieć, że na otwartym rynku europejskim, polskie rolnictwo nie sprosta konkurencji i zostanie skazane na poważną recesję (Rydz 2006).
Dlatego przyszły rozwój społeczno-gospodarczy małych miast przestrzeni rolniczej zależeć będzie zarówno od decyzji polityki gospodarczej państwa odnoszących się do restrukturyzacji rolnictwa, podnoszenia poziomu edukacyj-nego rolników, uruchomienia procesu koncentracji ziemi, celowych działań na rzecz budowy kompleksów gospodarki żywnościowej, decyzji władzy central-nej w zakresie doinwestowania terenów rolniczych, zwłaszcza podniesienia jakości infrastruktury sieciowej, jak i od oddolnych działań odpowiednio przy-gotowanych władz samorządowych dążących do wygenerowania endogenicz-nych czynników rozwoju, w tym w zakresie pobudzania lokalnej przedsiębior-czości powiązanej działalnością produkcyjną, czy usługową z otoczeniem regio-nalnym, krajowym, czy międzynarodowym oraz podnoszenia atrakcyjności tych miast dla napływu endogenicznych czynników rozwoju, głównie w zakresie przyciągania nowych inwestycji krajowych i zagranicznych.
Znaczącą rolę w zakresie wytyczania nowych działań na rzecz przebudowy krajowej przestrzeni rolniczej powinny odegrać prace z zakresu geografii eko-nomicznej i polityki regionalnej, w których należy zmierzać do wypracowywa-nia zarówno nowych koncepcji metodologicznych, a także do podejmowawypracowywa-nia problematyki zarządzania mikro-przestrzennymi układami lokalnymi oraz kształtowania ich struktur społeczno-gospodarczych i kulturowych dla przyszłości.
Funkcje małych miast w przestrzeni rolniczej 57 LITERATURA
B a ń s k i J., 2006, Geografia polskiej wsi, PWE, Warszawa.
D ę b s k i J., 2002, Lokalne bieguny wzrostu w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, Wy-ższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Białystok.
D o b r o w o l s k a M. (red.), 1968, Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Siarkowym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, 29, Warszawa.
D z i e w o ń s k i K , J e r c z y ń s k i M., 1977, Współczesne procesy urbanizacji w Polsce, [w:] Statystyczna charakterystyka miast. Funkcje dominujące, Statystyka Polski, 85, GUS, Warszawa.
F a j f e r e k A . , Z i o ł o Z., 1979, Próba określenia stopnia wyprzedzenia procesów urba-nizacji przez procesy industrializacji, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, 71, s. 159-168.
F a j f e r e k A . , Z i o ł o Z., 1983, Opóźnienie procesów urbanizacji u> stosunku do proce-sów industrializacji w woj. tarnobrzeskim, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławia-nych, KBRU PAN, 77, s. 127-186.
G o l a c h o w s k i S., Z a g o ż d ż o n A. (red.), 1974, Dolnośląski Okrąg Miedziowy 1960-1970, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Wrocław-Warszawa. H e f f n e r K. (red.), 2005, Małe miasta a rozwój lokalny i regionalny, Prace Naukowe
Akademii Ekonomicznej, Katowice.
H e f f n e r K , M a r s z a ł T. (red.), 2005, Problemy rozwoju małych miast w wymiarze lokalnym i regionalnym, Biuletyn KPZK PAN, 220.
I g n a r S. (red.), 1967, Gospodarka czynnikiem ludzkim w rejonach uprzemysławianych, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa.
J a ż e w i c z I., 2005, Przemiany społeczno-demograficzne i gospodarcze w małych mia-stach Pomorza Środkowego w okresie transformacji gospodarczej, Słupskie Prace Ge-ograficzne, 2, Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk, s. 71-79.
K a m i ń s k a W. (red.), 2002, Wielofunkcyjna gospodarka na obszarach wiejskich. Aka-demia Świętokrzyska, Kielce.
K u d e ł k o J., 2001, Przemiany struktury funkcjonalnej i przestrzennej centrów wzrostu społeczno-gospodarczego województwa opolskiego w latach 1995-1999, [w:] Z. Mikołajewicz (red.), Opolskie Roczniki Ekonomiczne, 16, s. 242-249.
K u d e ł k o J., 2002, Analiza dynamiki rozwoju centrów wzrostu spoleczno-gospodarcze-go województwa podkarpackiespoleczno-gospodarcze-go w okresie transformacji, [w:] Z. Szymla (red.),
Transformacja systemowa w Polsce. Oceny i perspektywy, Akademia Ekonomiczna, Kraków, s. 309-318.
K w i a t e k - S o ł t y s A., 2004, Małe miasta województwa małopolskiego w okresie transformacji systemowej, Prace Monograficzne, 394, Akademia Pedagogiczna w Kra-kowie, Kraków.
L a c h e r t Z., D e m b o w s k i Z., 1973, Urbanizacja a rolnictwo - powiat płocki 1960-1965, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa.
R y d z E., 2006, Przemiany struktur społeczno-gospodarczych w okresie transformacji systemowej na Pomorzu Środkowym, Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk.
S e c o m s k i K. (red.), 1965, Teoretyczne problemy rozwoju sil wytwórczych, PWE, Warszawa.
S e c o m s k i K , 1970, Czynniki społeczne we współczesnym rozwoju gospodarczym, PWN, Warszawa.
S ł o d c z y k J., 2001, Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia, Studia i Monografie, 298, Uniwesytet Opolski, Opole.
S t e l m a c h o w s k i A. (red.), 1975, Kształtowanie rozwoju spoleczno-ekonomicznego rejonów uprzemysławianych, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warsza-wa.
Z i o ł o I., 1979, Aspiracje i plany życiowe młodzieży szkół ponadpodstawowych obszaru uprzemysławianego i rolniczego (na przykładzie województwa tarnobrzeskiego), Ze-szyty Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, 72, s. 5 - 1 4 1 .
Z i o ł o Z. (red.), 1978, Przemiany spoleczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa.
Z i o ł o Z., 1980, Wpływ rozwoju przemysłu na rozwój społeczno-gospodarczy regionu rzeszowskiego, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa.
Z i o ł o Z. (red.), 1991, Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficz-nych., Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich w Krakowie, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków-Warszawa.
Z i o ł o Z., 1994, Struktura funkcjonalna i układ przestrzenny centrów regionalnych Pol-ski Południowo-Wschodniej, [w:] J. KitowPol-ski, Z. Zioło (red.), Problemy transformacji struktur regionalnych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, Sekcja Go-spodarki Przestrzennej Komisji Nauk Ekonomicznych PAN Oddz. w Krakowie, U M C S Filia w Rzeszowie, KPZK PAN, Warszawa-Kraków-Rzeszów, s. 171-184. Z i o ł o Z., 1996, Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej i jego znaczenie dla
gospodarki przestrzennej, [w:] U. Wich (red.), Gospodarka, przestrzeń, środowisko, UMCS, KPZK PAN, Lublin, s. 183-191.
Z i o ł o Z., 1999, Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej jako próba integracji badań geograficznych, [w:] A. Lisowski (red.). Geografia na przełomie wieków -jed-ność w różnorodności, UW, Warszawa, s. 122-131.
S U M M A R Y
T h e a i m o f the article is to p r e s e n t the v a r i e d d e m o g r a p h i c a n d e c o n o m i c p o t e n t i a l o f s m a l l t o w n s as w e l l as their f u n c t i o n s in the a g r i c u l t u r a l a r e a o f P o l a n d . T h e r e are p r e s e n t e d in the article b a s i c e l e m e n t s o f a g r i c u l t u r a l a r e a , the i n f l u e n c e o f v a r i o u s f a c t o r s o n t h e s e e l e m e n t s in the historical p r o c e s s a n d the g e n e t i c d i f f e r e n t i a t i o n o f a g r i c u l t u r a l a r e a s . T h e r e are e x a m p l e s o f 51 t o w n s situ a t e d in d i f f e r e n t a g r i c situ l t situ r a l a r e a s a n d o n t h e b a s i s o f t h e s e e x a m p l e s , t h e v a r -ied d e m o g r a p h i c a n d e c o n o m i c p o t e n t i a l level t o g e t h e r w i t h r e l a t i o n s b e t w e e n e c o n o m y s e c t o r s a n d their s o c i a l - e c o n o m i c f u n c t i o n s w e r e d e f i n e d .
I
Jerzy BAŃSKI
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polska Akademia Nauk
jbanski@twarda.pan.pl