POZIOM ŻYCIA LUDNOŚCI MAŁYCH MIAST NA TLE OBSZARÓW WIEJSKICH W 2004 R

Z przeprowadzonych badań wynika, że w porównaniu do roku 1995 negatyw-ne zmiany wystąpiły w 33 jednostkach województwa. Przeszeregowanie do kla-sy wyższej odnotowano w 30 jednostkach, w tym w 5 miastach. Najwyższe obserwowane w 2 0 0 4 r. wartości Ws posiadała wiejska gmina Osielsko ( 2 , 1 2 )

oraz Ciechocinek (2,09 pkt.). Ogółem do typu V, najwyższego, zaliczono 4 mia-sta i 3 ośrodki wiejskie (ryc. 6). Pomimo że jednostki te znajdują się w jednej grupie, występują znaczące różnice wielkości ich cząstkowych mierników-re-prezentantów. Ze względu na podmiejski charakter gmin wiejskich bardzo wy-sokie jest tutaj saldo migracji wewnętrznych. Osiąga wartość 7 0 , 0 % o w Osiel-sku, 4 1 , l % o w Wielkiej Nieszawce, zaś tylko 3 , 5 % o w Ciechocinku i - 5 , 3 % o

w Lubieniu Kuj. Podobna tendencja występuje w zakresie bezrobocia. Duży rynek pracy i niskie bezrobocie miast wojewódzkich ( 2 0 0 4 r. - Bydgoszcz 7,7%, Toruń 8,7%) powodują, że w gminach podmiejskich wartości standaryzo-wane tego miernika osiągają wielkości dodatnie, natomiast w miastach - ujemne (wskaźnik bezrobocia w Osielsku 7 , 5 % , natomiast w mieście Skępe 2 1 , 3 % ) .

Z podmiejskim charakterem gmin związany jest także znacznie wyższy wskaź-nik określający natężenie ruchu budowlanego (średnio ponad 4-krotnie wyższy w gminach wiejskich niż w miastach). Natomiast miernikami, których wartości są znacznie wyższe w miastach są: liczba sklepów na 1000 mieszkańców, księ-gozbiór w bibliotekach oraz liczba lekarzy na 1000 mieszkańców. Ciechocinek, jako wyspecjalizowana miejscowość uzdrowiskowa, o dużej liczbie odwiedza-jących miasto kuracjuszy, posiada bardzo dobrze rozwiniętą sieć przychodni

1 gabinetów lekarskich. Liczba lekarzy osiąga tutaj wartość aż 53 na 1000 mie-szkańców2. Wysoka wartość trzech wymienionych mierników w pozostałych trzech miastach związana jest z pełnioną przez nie usługową funkcją dla najbliż-szego otoczenia (gminy). Tylko w mieście skupione są bowiem biblioteki i

gabi-: Równie wysokie wartości występują także w miastach nie będących powiatami, ale w których zlokalizowane są powiatowe szpitale - Strzelno i Więcbork.

Zróżnicowanie i zmiany poziomu życia ludności... 109

| E F

Ryc. 6. Poziom życia ludności w woj. kujawsko-pomorskim w 2004 r.; A - E - poziom życia;

A - bardzo niski, B - niski, C - ponadprzeciętny, D - wysoki, E - bardzo wysoki, F - jednostki nie poddane analizie

Living standards in kujawsko-pomorskie voivodeship, 2004; A-E - living standards; A - very low, B - low, C - above the average, D - high, E - very high, F - units not researched

nety lekarskie, a także większość sklepów i podmiotów gospodarczych. Podobną sytuację można zaobserwować w wielu innych miastach wojewódz-twa3.

3 Ponieważ praca dotyczyła małych miast i obszarów wiejskich woj. kujawsko-pomorskiego nie poruszono tematu miast wojewódzkich. Autor jednak pokusił się o sprawdzenie tej teorii w mia-stach powiatowych i rzeczywiście - miasta te także skupiają większość wspomnianych mierni-ków.

W typie IV, o wysokim poziomie życia ludności, znalazło się 15 jednostek, w tym 5 gmin podmiejskich. W gminie Łysomice i Dąbrowa Chełmińska sytua-cja jest podobna jak we wspomnianych wyżej gminach wiejskich. Wyjątek sta-nowi tutaj gmina Osie (pow. świecki). Nie wyróżnia się ona szczególnie wyso-kimi wartościami mierników, ale lepsze od przeciętnych są prawie wszystkie cechy - szczególnie zaś walory środowiska przyrodniczego, niskie bezrobocie, duży dochód budżetów gmin i dobre warunki mieszkaniowe. Tak wysoką pozy-cję tej jednostki na skali poziomu życia w województwie można tłumaczyć sta-bilnością polityki, gospodarnością oraz dobrym wykorzystaniem przez samorząd lokalny pozagminnych możliwości dofinansowania. Miasta, które znalazły się w tym przedziale, stanowią zwykle centrum obsługi ludności dla obszaru gminy miejsko-wiejskiej. Dobrym przykładem (różnica pomiędzy mia-stem a wsią 3 klas) są miasta Kujaw - Izbica Kuj. i Lubraniec, Krajny - Więc-bork i Kamień Krajeński oraz ziemi chełmińskiej - Łasin. Poza wymienionymi dotąd miastami jest jeszcze 15 zespołów miasto-wieś, w których różnica pozio-mu życia sięga 1-2 klas.

Do klasy III o ponadprzeciętnym poziomie życia ludności zaliczono 'A wszy-stkich jednostek w województwie. Znalazły się tutaj pozostałe gminy podmiej-skie Torunia i Bydgoszczy, gminy otaczające większe miasta powiatowe (Włocławek, Grudziądz, Inowrocław, Brodnica, Świecie) oraz gminy położone w Borach Tucholskich. Wyższy poziom życia w tych ostatnich można tłuma-czyć wysokimi wartościami mierników dotyczących standardu zamieszkania, proporcjonalnie niskim bezrobociem oraz dobrymi warunkami środowiska. Cztery miasta, które znalazły się w tej klasie, osiągnęły wielkość wskaźnika syntetycznego nieco tylko powyżej średniej, do 0,07. Pozostałe miasta miały już tę wartość na wyższym poziomie, powyżej 0,3 i na ich pozycję złożyły się głów-nie takie mierniki jak: liczba podmiotów gospodarczych, liczba lekarzy na

1000 mieszkańców (przeciętnie 8 na 1000 mieszk.), liczba sklepów na 1000 mieszkańców oraz dobre wyposażenie bibliotek. Niekorzystne było ujemne sal-do migracji oraz sal-dość wysokie bezrobocie.

Do klasy II o niskim poziomie życia ludności zaliczono ponad połowę jedno-stek administracyjnych województwa - 6 miast i 79 gmin wiejskich. Najmniej korzystna sytuacja wśród miast wystąpiła w Kruszwicy (wartość wskaźnika syn-tetycznego -0,36). Zadecydowało o tym wiele mierników. Najniższy w zbiorze był wskaźnik dotyczący stanu środowiska (-5,1). Występowała tutaj bardzo wysoka emisja gazów i pyłów, zaś mało było obszarów zieleni ogólnodostępnej i brak lasów. Wysoki był także wskaźnik bezrobocia (22,9%) i niewielki ruch budowlany, a nieco tylko wyższymi od średniej dla województwa - liczba pod-miotów gospodarczych oraz liczba sklepów na 1000 mieszk.

W klasie o bardzo niskim poziomie życia znalazło się 16 gmin wiejskich leżących głównie na obrzeżach województwa. Najgorsza sytuacja występuje

Cho-Zróżnicowanie i zmiany poziomu życia ludności... 111

decz (-0,81) w pow. włocławskim. Szczególnie niekorzystne zmiany zaszły

w gminie okalającej powiatowe Sępólno Krajeńskie. W 1995 r. wartość Ws

wynosiła tutaj 0,10 (III typ, powyżej średniej), natomiast w roku 2004 wartość ta spadła do poziomu -0,69. Na tę sytuację złożyło się wiele czynników. Naj-większy spadek odnotowano w zakresie dochodu budżetu gmin - z wartości + 1,7 do - 1 , 3 pkt. Bardzo niskie wartości osiąga także zużycie wody z

wodo-ciągów. Wynosi ono około 12 m3 na mieszkańca w ciągu roku, a region ten ma

najniższe wartości w całym województwie (Tuchola i Więcbork po ok.

10 m3/os./rok). Brak jest w Sępólnie Krajeńskim bibliotek, a wyższe niż

przecię-tne są tylko warunki środowiska. Ogólnie obszary o najniższym poziomie życia charakteryzują się bardzo niskimi wartościami mierników określających stan budownictwa mieszkaniowego oraz podmiotów gospodarczych, a także w wię-kszości brakiem przychodni lekarskich i bibliotek.

WNIOSKI

Z przeprowadzonych badań wynika, że w woj. kujawsko-pomorskim wystę-puje duże zróżnicowanie poziomu życia ludności w małych miastach i gminach wiejskich. Wydzielić można kilka charakterystycznych obszarów. Najbardziej rozwiniętym, o najwyższym poziomie życia, jest region podmiejski stolic woje-wództwa - tworzący się obszar metropolitalny Bydgoszczy i Torunia. Wszy-stkie mierniki są tutaj najwyższe, szczególnie zaś wysokie jest saldo migracji i natężenie ruchu budowlanego. Obszarami o wyższym niż przeciętnie poziomie życia są też w większości miasta. Niestety, ich rozwój powodowany jest często kosztem otaczających obszarów. O ile jednak miasta duże, posiadając duży potencjał gospodarczy, mogą pozytywnie oddziaływać na pobliski region (im większe miasto tym silniejszy wpływ i większy zasięg), to miasta małe stanowią niejako „wyspy" dobrobytu w otaczającym je uboższym regionie. Na drugim końcu skali znajdują się miasta i gminy wiejskie, którym nie udało się przysto-sować do obecnych warunków i poziom życia ich mieszkańców jest stosunkowo niski. Często powodem złego stanu jest peryferyjne położenie w stosunku do dużych miast, będących biegunami wzrostu gospodarczego i innowacji. Pojawia się polaryzacja rozwoju społeczno-gospodarczego wynikająca z efektu wymy-wania. Inwestycje omijają taki region, zanikają typowe dla gospodarki rynkowej zachowania przedsiębiorcze, następuje bierność i zniechęcenie ludności do wszelkich działań. Rozwiązanie tego problemu znalazły jednak gminy, w któ-rych motorem sukcesu okazała się stała, lecz rozważna polityka władz lokal-nych. Umiejętne wykorzystanie walorów posiadanych przez gminę, takich jak np. walory środowiskowe Borów Tucholskich czy też zasoby rolnicze Kujaw Czarnych, daje gminie ogromną szansę na podniesienie poziomu życia jej mie-szkańców.

LITERATURA

C h o j n i c k i Z., C z y ż T. (red.), 1991, Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i warun-ków życia ludności, Biuletyn KPZK PAN, 153, Warszawa.

C i e c h o c i ń s k a M., 1981, Syntetyczna metoda analizy przestrzennej warunków życia, IGiPZ PAN, Biuletyn Informacyjny, 33, Warszawa.

H e l i w i g Z., 1999, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom rozwoju oraz zasoby wykwalifikowanych kadr, [w:] Me-tody ilościowe w ekonomii, AE im. Oskara Langego, Wrocław.

K w a s e k M., 2002, Poziom życia rolników w ostatniej dekadzie XX wieku, Studia i Mo-nografie, 111, IERiGŻ, Warszawa.

L i s z e w s k i S., 2004, Rola i zadania geografii w badaniach zróżnicowania przestrzen-nego warunków życia mieszkańców miast. Założenia teoretyczne i program badań, [w:] I. Jażdżewska (red.), Zróżnicowanie warunków życia ludności w mieście, XVII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź.

M a r c z y ń s k a - W i t c z a k E., M i c h a l s k i W., 1996, Przestrzenne i czasowe zróżni-cowanie warunków życia ludności w Polsce, Centralny Urząd Planowania w Łodzi, PTG Oddział w Łodzi, Łódź.

P a r y s e k J., W o j t a s i e w i c z L., 1979, Metody analizy regionalnej i metody planowa-nia regionalnego, KPZK PAN, PWN, Warszawa.

R a k o w s k i W. (red.), 2003, Warunki życia wybranych społeczności lokalnych na początku XXI wieku, SGH, Warszawa.

SUMMARY

The paper concerns differentiation of living standards in rural areas and small towns in Kujawsko-Pomorskie voivodeship and the change in this sphere that happened in 1995-2004. The eleven indexes were assumed in the investigation, taking into account many aspects of the residents' life. The grouping of adminis-trative units according to similarity of living standard made possible to grasp typi-cal size of partial indexes and to examine distances from the model pattern. One can divide the Kujawsko-Pomorskie voivodeship into several areas of diverse liv-ing standard. The best-developed region is suburban area surroundliv-ing two capi-tals of the province - the forming metropolitan area of Bydgoszcz and Toruń. Also most towns in the voivodeship are places with living standard higher than average. Big towns represent large economic potential and positively affect the nearby region. Small towns pose "islands" of prosperity in encircling poorer region. The lowest level of living standard is found most often in towns and rural communes located peripherally to large cities. However this group includes also administrative units which adapted themselves to present conditions. The motive power of success turned out to be a steady and judicious policy of local govern-ment, which was able to use possessed resources and advantages.