UWARUNKOWANIE ROZWOJU MAŁYCH MIAST W PRZESTRZENI ROLNICZEJ

W niniejszych rozważaniach, w nawiązaniu do idei ujęć holistycznych oraz modelu funkcjonowania przestrzeni geograficznej, przestrzeń rolniczą potrakto-wano jako jeden z elementów przestrzeni społeczno-gospodarczej. Przestrzeń społeczno-gospodarcza wraz z przestrzenią przyrodniczą i kulturową, w wyniku różnorodnych relacji zachodzących między ich elementami, tworzą przestrzeń geograficzną (Zioło 1996, 1999). Przestrzeń rolnicza obejmuje różnorodne ele-menty funkcjonalne, między którymi wykształcają się także określone relacje. W procesie rozwoju, pod wpływem zmieniających się warunków przyrodni-czych i określonych działań wynikających z przyjmowanej polityki gospodar-czej w odniesieniu do rolnictwa, zmienia się wartość i jakość poszczególnych elementów przestrzeni geograficznej, w tym przestrzeni rolniczej, a także nasi-lenie relacji zachodzących między nimi.

W nawiązaniu do reguł ekonomicznych przyjmujemy, że podstawowymi ele-mentami przestrzeni rolniczej są:

• jakość przyrodnicza i bonitacyjna ziemi, warunkująca określone struktury użytkowania gruntów, które umożliwiają odpowiednią efektywność gospoda-rowania,

Funkcje małych miast w przestrzeni rolniczej 41

• różne typy gospodarstw rolnych, m.in. pod względem obszaru, asortymentu produkcji rolnej, czy prowadzonej dodatkowej działalności gospodarczej (produkcyjnej, usługowej),

• wielkość zasobów kapitałowych i wyposażenie techniczne gospodarstw, umożliwiających im prowadzenie określonego rodzaju działalność produk-cyjnej, czy usługowej,

• kierunki specjalizacji produkcji rolniczej, ich jakość i efektywność oraz sto-pień konkurencyjności produktów na rynku krajowym i międzynarodowym, • organizacja otoczenia rolnictwa w zakresie zaopatrzenia w środki produkcji,

kredytowania działalności rolniczej, organizacji rynku rolnego oraz przetwór-stwo surowców rolnych,

• stopień powiązań organizacji rządowych i pozarządowych rolnictwa z oto-czeniem w zakresie kreowania kompleksu gospodarki żywnościowej, • stopień organizacji i powiązań funkcjonalnych elementów sieci osadniczej.

Potencjał i liczebność różnorodnych elementów oraz nasilenie relacji zachodzących między nimi sprawiają, że przestrzeń rolnicza nie stanowi jedno-rodnej struktury, ale odznacza się dużym zróżnicowaniem wewnętrznym, tworząc różnego typu obszary rolnicze i związane z nimi obszary gospodarki żywnościowej.

Znaczącą rolę w procesie kształtowania przestrzeni rolniczej odgrywają małe miasta charakteryzujące się koncentracją różnego typu elementów (przedsiębio-rstwa produkcyjne i usługowe oraz instytucje) związanych z lokalnymi potrze-bami ludności, działalnością rolniczą, a także z potrzepotrze-bami rynkowymi otocze-nia. Podstawowym ich celem winno być podnoszenie jakości życia ludności oraz zwiększanie efektywności i konkurencyjności działalności gospodarczej w przestrzeni rolniczej. Dlatego działalność poszczególnych elementów wystę-pujących w strukturze małego miasta spełnia w przestrzeni rolniczej różnorodne funkcje.

W procesie rozwoju cywilizacyjnego, w sektorze rolnictwa, w wyniku postę-pującej mechanizacji pracy oraz podnoszenia kultury agrotechnicznej, zaznacza się systematyczne zwiększanie wydajności pracy. Prowadzi to do stopniowego eliminowania pracy człowieka, a w konsekwencji wpływa na zmianę roli rolnic-twa w strukturze bazy ekonomicznej w zakresie aktywizacji zasobów pracy. W zależności od jakości i stopnia zróżnicowania elementów funkcjonalnych przestrzeń rolnicza odznacza się różnym poziomem rozwoju. Uwarunkowania przyrodnicze oraz poziom rozwoju sektora rolniczego, a także jakość polityki gospodarczej sprawiają, iż w strukturze przestrzeni rolniczej wykształcają się różnego typu obszary, które stwarzają często odmienne warunki dla rozwoju rolnictwa oraz związanego z nim kompleksu gospodarki żywnościowej, a także możliwości kształtowania się związanych z nimi małych miast (Zioło 1991; Dębski 2002; Kamińska 2002; Jażewicz 2005; Kwiatek-Sołtys 2004; Bański 2006; Rydz 2006).

W konsekwencji rozwoju społeczno-gospodarczego zmieniała się baza eko-nomiczna i struktura funkcjonalna małych miast w przestrzeni rolniczej. Wpływały na to zmieniające się fazy rozwoju związane z przechodzeniem od fazy gospodarki feudalnej poprzez fazę industrialną, postindustrialną do fazy społeczeństwa informacyjnego. Te ogólne tendencje zaznaczające się w rozwoju cywilizacyjnym wpływają na zmieniające się uwarunkowania przemian poszczególnych sektorów gospodarki w skali światowej, międzynarodowej, krajowej, regionalnej, czy lokalnej oraz winny być uwzględniane w działaniach na rzecz przyszłego ich rozwoju.

W warunkach krajowych, na proces kształtowania się współczesnych małych miast i związanej z nimi przestrzeni rolniczej znaczny wpływ wywierała zmie-niająca się polityka gospodarcza, prowadzona zwłaszcza w XIX i XX wieku w stosunku do rolnictwa oraz związane z nią zmieniające się instrumenty prawne.

Przejawiały się one m.in. w:

• możliwości dokonywania podziału gospodarstw rolnych w zaborze austriac-kim, w wyniku czego wykształciły się rozległe obszary rozdrobnionego rolni-ctwa występujące obecnie zwłaszcza na terenie Polski południowo-wschod-niej,

• zakazie podziału gospodarstw rolnych w zaborze pruskim, co przy rozwi-jających się procesach uprzemysłowienia wpłynęło na kształtowanie się wię-kszych gospodarstw rolnych o wyższej efektywności produkcji, m.in. na tere-nie obszaru poznańskiego,

• mniej restrykcyjnym zakazie podziału gospodarstw rolnych i niższym tempie rozwoju technicznego na terenie byłego zaboru rosyjskiego, co wpłynęło na osłabianie procesu rozdrobnienia agrarnego, przy zachowaniu tradycyjnych metod gospodarowania m.in. na terenie obszaru lubelskiego i zamojskiego, • tworzeniu, w latach gospodarki centralnie sterowanej, wielkoobszarowych

państwowych gospodarstw rolnych, które po zlikwidowaniu, w latach wdra-żania gospodarki rynkowej, utworzyły rozległe obszary depresji sektora rol-nictwa oraz pozostałych sektorów gospodarki (Rydz 2006),

• niedoborach na rynku produktów rolnych, w latach gospodarki centralnie ste-rowanej w strukturach byłej RWPG, które stwarzały bardzo duży popyt na produkty rolne, bez specjalnych wymagań jakościowych, przy czym towarzy-szył temu bardzo dobrze zorganizowany system kontraktacji i skupu produ-któw rolnych,

• nadmiarze produktów rolnych, pojawiającym się w latach zmian systemu gospodarowania, głównie w wyniku znacznego ograniczenia ich eksportu na rynki krajów byłej RWPG i krajów zachodnich,

• pojawiającej się konkurencyjności, nasilającej się zwłaszcza w wyniku otwarcia krajowego rynku rolnego na produkty z importu, która zadziałała

Funkcje małych miast w przestrzeni rolniczej 43

jako silna bariera wpływająca na znaczne trudności w zakresie zbytu produk-tów rolnych,

• zlikwidowaniu, w początkowych latach transformacji, dofinansowania przez państwo działalności rolniczej, a także wprowadzenie restrykcyjnego syste-mu fiskalnego, przy znacznych środkach finansowych kierowanych na rzecz rolnictwa w krajach zachodnich.

• konieczności szybkiego podnoszenia jakości produkcji rolniczej dostosowa-nej do wymogów Unii Europejskiej, do czego nie było przygotowywane krajowe rolnictwo zarówno w latach centralnego systemu gospodarowania, jak i w pierwszych latach transformacji gospodarki narodowej.

Na obecną sytuację obszarów rolniczych znaczny wpływ wywarła także przyjęta polityka gospodarcza w latach gospodarki centralnie sterowanej. W po-lityce tej przyjęto zasadę, iż podstawą rozwoju gospodarczego będą procesy industrializacji (Secomski 1965, 1970). Działania na rzecz intensyfikacji uprze-mysłowienia, zwłaszcza na terenach rolniczych, uaktywniły procesy masowych dojazdów do pracy w rozwijających się ośrodkach miejskich, co było głównym czynnikiem wykształcania się na obszarach wiejskich tzw. grupy

chłopo-robot-ników1. Masowe dojazdy do pracy będące wynikiem dysproporcji między

szyb-szym rozwojem miejsc pracy w ośrodkach miejskich i znacznie wolniejszyb-szym rozwojem miejsc zamieszkania, wpłynęły na bardzo poważne zapóźnienie pro-cesów urbanizacyjnych w stosunku do propro-cesów industrializacji, które ze szcze-gólnym nasileniem wystąpiły na terenie Polski Południowej (Fajferek, Zioło

1979, 1983). Dla osób dojeżdżających dochody z pracy pozarolniczej przezna-czane były głównie na budownictwo mieszkaniowe i wyposażanie mieszkań, a w mniejszym stopniu na modernizację gospodarstw rolnych, które służyły głównie jako źródło dostarczania produktów żywnościowych na potrzeby własnej rodziny. Niewielkie inwestycje w gospodarstwa rolne wpływały w kon-sekwencji na utrwalanie tradycyjnych struktur, najczęściej rozdrobnionego rol-nictwa. Towarzyszyła temu także zmiana aspiracji życiowych młodzieży wiej-skiej, wykazującej większe zainteresowanie zawodami nierolniczymi, co dopro-wadziło do negatywnej selekcji obecnych właścicieli gospodarstw rolnych (I. Zioło 1979). Bardzo chłonny rynek produktów rolnych nie motywował do podnoszenia jakości produkcji rolnej, co obecnie znacznie utrudnia procesy jej modernizacji i dostosowania jakości produktów do wymogów unijnych. Nadto małe miasta i obszary wiejskie były źródłem zasobów pracy migrujących, głównie do rozwijających się krajowych ośrodków przemysłowych.

1 Znaczący dorobek w tym zakresie znajduje się w pracach byłego Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych, przy Prezydium PAN w Warszawie (Ignar 1967; Stelmachowski 1975; Golachowski, Zagożdżon 1974; Lachert Z., Dembowski Z. 1973), w tym dorobek Sekcji Tarno-brzeskiej, w zespołu badawczego prowadzonego pod kierunkiem M. Dobrowolskiej, a następnie Z. Zioło (Dobrowolska 1968; Zioło 1978, 1980)

W konsekwencji w zakresie rozwoju małych miast na terenach rolniczych zaznaczała się tendencja zmiany bazy ekonomicznej, poprzez wprowadzenie w ich struktury społeczno-gospodarcze funkcji przemysłowych. Wpłynęło to na nasilanie się petryfikacji wykształconych wcześnie struktur tradycyjnego, często rozdrobnionego rolnictwa i na dalszy plan schodziła działalność na rzecz uno-wocześnienia jego rozwoju. W tych warunkach małe miasta w przestrzeni rolni-czej i związane z nimi instytucje otoczenia rolnictwa, bardziej rozwijały się na terenach odznaczających się wielkoobszarową gospodarką państwową i spółdzielczą aniżeli na terenach rozdrobnionego rolnictwa indywidualnego.

W konsekwencji zarysowanych procesów w przestrzeni krajowej generalnie można wyróżnić:

• obszary tradycyjnego rolnictwa o dużym rozdrobnieniu i znacznym przelud-nieniu agrarnym, na terenie których należy obecnie podjąć pracochłonną pro-dukcję roślinną (owoce miękkie) i jej przetwórstwo, przy stopniowym dążeniu do uruchomienia procesu koncentracji ziemi na rzecz tworzenia dużych gospodarstw, także w oparciu o promowanie różnych form spółdziel-czości i wyprowadzaniu z nich zbędnych zasobów pracy do zajęć pozarolni-czych,

• obszary byłego rolnictwa państwowego, na terenie których w latach transfor-macji gospodarki narodowej pogłębia się recesja gospodarcza, społeczna i kulturowa, stąd muszą tu być uruchomione działania na rzecz zahamowania negatywnych tendencji, m.in. poprzez kreowanie na ich terenie kompleksów gospodarki żywnościowej,

• obszary rolnictwa towarowego, które przy odpowiedniej polityce państwa i dotacji nawiązujących do warunków Unii Europejskiej, mają szansę na pod-niesienie swojej pozycji konkurencyjnej.

Warto wskazać, że w rolniczej przestrzeni europejskiej występują nadto obszary nowoczesnego rolnictwa, które wykształciły się już na terenie Europy Zachodniej, głównie we Francji i odznaczają się wysoką efektywnością i konku-rencyjnością produkcji, i takie powinny się także wykształcać w krajowej prze-strzeni rolniczej.

FUNKCJE SPOŁECZNO-GOSPODARCZE MAŁYCH MIAST