ROLA MAŁYCH MIAST W PRZESTRZENI ROLNICZEJ POMORZA ŚRODKOWEGO
SPOŁECZNO-EKONOMICZNE KONSEKWENCJE RESTRUKTURYZACJI ROLNICTWA
Przeprowadzone badania pozwalają stwierdzić, iż funkcje małych miast Pomorza Środkowego położonych w przestrzeni rolniczej uległy wyraźnemu załamaniu. Restrukturyzacja zaś rolnictwa wg E. Rydza (2006) okazała się terapią szokową w sferze społecznej, burząc jednocześnie ukształtowany przez dziesięciolecia wizerunek społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich na Pomo-rzu Środkowym. W 1990 r. w PGR-ach na wspomnianym obszarze zatrudnienie wynosiło 34,6 tys. osób, a w wyniku ich krachu pracę straciło 13,8 tys. osób. Największa liczba bezrobotnych związanych z rolnictwem państwowym była zatem w gminach w rejonie małych miast, tj. Świdwina, Kalisza Pomorskiego, Bobolic czy Białego Boru. W 1990 r. na terenie małych miast zarejestrowanych było 9,4 tys. bezrobotnych, podczas gdy w 2004 r. liczba bezrobotnych wzrosła prawie 3-krotnie do 19,5 tys. osób. Analiza zjawiska bezrobocia w małych mia-stach i ich zapleczu wykazała wyraźne dysproporcje w odniesieniu do natężenia i wahała się od 33,8 osób na 100 osób w wieku produkcyjnym w mieście Bar-wice do 16,9 osób w mieście Łebie. Niższe wartości wskaźnika występowały w małych miastach i gminach nadmorskich. Najbardziej zagrożonymi małymi miastami w sferze bezrobocia były jednostki położone w przeszłości na zaple-czu rolnictwa uspołecznionego: Barwice (33,8 osób na 100 osób w wieku pro-dukcyjnym), Biały Bór (29,2), Bobolice (28,4), Polanów (27,7), Miastko (26,0) czy Kalisz Pomorski (25,8).
Utrzymująca się trudna sytuacja na lokalnym rynku pracy Pomorza Środko-wego doprowadziła do powstania „zagłębia bezrobocia", ale również spowo-dowała pauperyzację jednostek, rodzin i społeczności. Potwierdzeniem zuboże-nia ludności Pomorza Środkowego jest wskaźnik spauperyzowazuboże-nia społeczeń-stwa (ryc. 3). To właśnie na zapleczu rolniczym małych miast (Barwice,
Bobo-Ryc. 3. Wskaźnik spauperyzowania mieszkańców małych miast Pomorza Środkowego na tle ich bezpośredniego zaplecza wiejskiego, 2003; A - obszary słabo spauperyzowane, B - obszary silnie spauperyzowane, C - enklawy skrajnej biedy; 1 - miasta powyżej 20 tys. mieszkańców
Index of pauperization of small towns inhabitants in Pomorze Środkowe (Central Pomerania) on the background of towns' rural vicinity, 2003; A - areas of low pauperization, B - areas of high pauperization, C - enclaves of extreme poverty; 1 - towns of population above 20 thous.
Rola małych miast w przestrzeni rolniczej Pomorza Środkowego 169
lice, Człuchów) występowały enklawy skrajnej biedy, a zdecydowana
wię-kszość jednostek należy do obszarów silnie spauperyzowanych2. Kolejnym
zagrożeniem dla przekształceń układów lokalnych związanych z małymi mia-stami są negatywne procesy demograficzne i zjawiska depopulacyjne w wiej-skiej sieci osadniczej (tab. 2). Przeprowadzone badania wyraźnie ujawniły, że
T a b e l a 2. S y t u a c j a d e m o g r a f i c z n a m a ł y c h m i a s t P o m o r z a Ś r o d k o w e g o w ś w i e t l e w s k a ź n i k a P e r k a l a w 2 0 0 2 r. W s k a ź n i k P e r k a l a Miasta W s k a ź n i k P e r k a l a poniżej 5 tys. mieszkańców 5-10 tys. mieszkańców 10-20 tys. mieszkańców Polanów (-0,478)
poniżej - 0 , 2 5 0 Biały Bór (-0,446) Drawsko Pomorskie (-0,431) regresja duża Bobolice (-0,357)
Kępice (-0,311)
- 0 , 2 5 0 - 0 , 0 0 0 Barwice (-0,162) Czaplinek (-0,228) Darłowo (-0,196) regresja mała Łeba (-0,124) Karlino (-0,201) Miastko ( - 0 , 1 8 0 )
Debrzno (-0,69)
0,000-0,250 Kalisz Pomorski (0,124) Sławno (0,199) stagnacja Ustka (0,166)
Człuchów (0,104) Złocieniec (0,420) Świdwin (0,002) 0,250-0,500 Czarne (0,236)
progresja mała Sianów (0,216) Bytów (0,277) Połczyn Zdrój (0,197)
powyżej 0,500 Borne Sulinowo (1,188) progresja duża
Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów statystycznych Urzędu Statystycznego w Gdańsku i Szczecinie.
zdecydowana większość jednostek, z reguły położonych w przeszłości na zaple-czu rolnictwa wielkoobszarowego, odznacza się regresywnym charakterem przemian demograficznych. Należy w tym miejscu wspomnieć o tendencji malejącej w zakresie przyrostu naturalnego, odpływie ludności, zwłaszcza młodej, zagranicę czy postępującym procesie starzenia społeczeństwa Pomorza Środkowego.
: W s k a ź n i k p a u p e r y z a c j i z d e f i n i o w a n o j a k o p r o c e n t o w y u d z i a ł c z ł o n k ó w b i e d n y c h g o s p o d a r s t w d o m o w y c h w ś r ó d o g ó ł u m i e s z k a ń c ó w b a d a n e g o o b s z a r u .
Obok problemów demograficznych małe miasta w otoczeniu rolniczym pozo-stały ze zdekapitalizowanym majątkiem produkcyjnym, usługowym i mieszka-niowym, często ze społecznościami o słabo rozwiniętej przedsiębiorczości
pry-watnej (ryc. 4)3. Jak wynika z dotychczasowych badań najkorzystniejsze
wskaź-Ryc. 4. Wskaźnik natężenia przedsiębiorczości prywatnej na Pomorzu Środkowym (liczba miesz-kańców na jeden zakład prowadzony przez osobę fizyczną), 2004; A - małe miasta
Index of private enterprise intensity in Central Pomerania (number of inhabitants per one enter-prise run by natural person), 2004; A - small towns
3 Za wskaźnik przedsiębiorczości przyjęto liczbę mieszkańców przypadającą na 1 zakład prowa-dzony przez osobę fizyczną.
Rola małych miast w przestrzeni rolniczej Pomorza Środkowego 171
niki występują w małych miastach o wykształconej funkcji turystycznej, bądź gminach wiejskich w strefie oddziaływania Koszalina, Słupska czy Lęborka. Natomiast w jednostkach miejskich związanych niegdyś z obsługą rolnictwa państwowego wskaźnik natężenia przedsiębiorczości należy do najniższych, co ogranicza w pewnym stopniu również aktywizację obszarów wiejskich.
Prowadzone badania pozwalają również stwierdzić, iż w okresie transforma-cji gospodarczej ograniczona została przestrzenna dostępność małych miast, co m.in. wyraża się osłabieniem funkcji komunikacyjnej. Przykładowo w Barwi-cach, Połczynie Zdroju zamknięto dworce kolejowe, a w Bytowie obiekty kole-jowe wykorzystywane są przez różnego rodzaju działalności gospodarcze.
Reasumując nasuwa się pytanie, czy małe miasta położone w przestrzeni rol-niczej mają szansę stać się stymulatorami rozwoju obszarów wiejskich. Z całą pewnością jednostki z funkcjonalną dominacją gospodarki rolnej są silniej zinte-growane lokalnie, a swą szansę, co zresztą mają zapisane w strategiach rozwoju i planach rozwoju lokalnego, upatrują w pobudzaniu inicjatywy lokalnej w za-kresie: turystyki kwalifikowanej, agroturystyki, ekoturystyki, pobytów wypo-czynkowych oraz poprzez rozwój małych i średnich zakładów drzewnych, cze-mu sprzyjają warunki środowiska przyrodniczego badanego obszaru.
PODSUMOWANIE
Ważne miejsce w regionalnej sieci osadniczej Pomorza Środkowego zajmuje podsystem małych miast. W 2005 r. stanowiły one aż 82,1% zbioru jednostek miejskich byłego województwa koszalińskiego i słupskiego. Małe miasta Pomo-rza Środkowego są zróżnicowane pod względem demograficznym i administra-cyjnym. Sześć miast ma status gmin miejskich - miast, które nie tworzą wspól-nej jednostki administracyjwspól-nej z otaczającym obszarem wiejskim, są one cen-trami ponadlokalnymi, natomiast pozostałe ośrodki miejskie tworzą wraz ze swoim zapleczem wiejskim powiązany obszar gospodarczy. W niniejszym opra-cowaniu szczególną uwagę zwrócono na te jednostki, które położone były na zapleczu rolnictwa państwowego, gdzie w gestii sektora uspołecznionego znaj-dowało się ponad 70% użytków rolnych (Barwice, Biały Bór, Bobolice, Pola-nów). Z uwagi na swoje usytuowanie w przestrzeni były to miasta o funkcjach rolniczo-usługowych.
Natomiast prowadzone po 1988 r. badania wykazały, że upadek rolnictwa uspołecznionego spowodował niebezpieczne załamanie ciągłości funkcji ośrod-ków obsługi rolnictwa, co w konsekwencji doprowadziło do stagnacji ekonomi-cznej tych miast. Dodatkowo narastające bezrobocie, silne spauperyzowanie społeczeństwa, słabe zainwestowanie infrastrukturalne oraz zdekapitalizowany majątek produkcyjno-usługowy powoduje szczególnie złożoną sytuację w tych ośrodkach.
Reasumując należy stwierdzić, iż małe miasta Pomorza Środkowego położo-ne w przestrzeni rolniczej obecnie przeżywają kryzys egzystencji. W świetle przygotowanych strategii rozwoju swoją szansę upatrują w pobudzaniu inicjaty-wy lokalnej w zakresie turystyki kwalifikowanej, agroturystyki, ekoturystyki oraz poprzez rozwój małych i średnich zakładów przemysłu drzewnego, czemu sprzyja środowisko naturalne omawianego obszaru.
LITERATURA
H e f f n e r K., 2005, Czynniki rozwoju obszarów wiejskich - rola małych miast, [w:] A. Rosner (red.), Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na
obszarach wiejskich, IRWiR PAN, Warszawa, s. 299-327.
J a s i u l e w i c z M., 1999, Przemiany społeczno-gospodarcze obszarów wiejskich
Pomo-rza Środkowego, Koszalin.
J a ż e w i c z I., 2000, Przemiany funkcji małych miast Pomorza Środkowego w okresie
transformacji gospodarczej, rozprawa doktorska, Akademia Pedagogiczna, Kraków.
P ą c z k a S., 1967, Z problematyki badań ośrodków i funkcji lokalnych, [w:] Ośrodki
lo-kalne. Materiały z konferencji, Uniwersytet Łódzki, s. 18-31.
R a j m a n J., 1977, Miejsce małych miast w systemie osadniczym województwa
opolskie-go w latach 1950-1970, Studia Śląskie, 31, s. 361-377.
R y d z E., 1981, Miejsce małych miast w systemie osadniczym Pomorza Środkowego,
Słupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze, 2, s. 53-70.
R y d z E., 2006, Przemiany struktur społeczno-gospodarczych w okresie transformacji
systemowej na Pomorzu Środkowym, Pomorska Akademia Pedagogiczna w Słupsku, Słupsk.
SUMMARY
The important place in the regional net of settlement occupies subsystem of small towns. In 2005 they instituted 82,1% of the set of municipal units of for-mer Słupsk and Koszalin voivodeships. Small towns are differentiated in regard of demographic and administrative conditions. Six towns has a status of munici-palities - that means towns which do not constitute common administrative unit with surrounding rural area, they are over local centres, whereas the other towns constitute together with their rural background common economical fields. In this thesis the main attention was paid to these units, which are situated in the background of the state-owned agriculture, where 70% of agricultural land was up to state-run sector (Barwice, Biały Bór, Bobolice, Polanów). Because of their localization, they were the towns of service and agricultural functions.
Rola małych miast w przestrzeni rolniczej Pomorza Środkowego 173
On the other hand the research held after 1988 showed that collapse of state-run agriculture resulted in dangerous breakdown of continuous functions of the agricultural service centres, which resulted in economic stagnation of these cities.. Additionally, the increase in unemployment rates, strong pauper-ization of the society, weak infrastructural investments and decapitalised pro-duction and service cause complicated situation in these centres. The conclusion is that small towns of Central Pomerania, situated in the agricultural space, face a crisis of existing. According to the strategies of development, they see their chance in development of: qualified tourism, agrotourism, ecotourism as well as small and middle-sized wood plants. The area discussed has natural predisposi-tions to these ways of development.
Małgorzata DAMS-LEPIARZ* Jacek DOBROWOLSKI** Zakład Geografii Ekonomicznej
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie msmad@wp.pl*
jdobrowo@wp.eu**