W warunkach wysokiej zmiennoĂci i niestabilnoĂci otoczenia i narastajÈcej konkurencji dokonujÈcej siÚ w obliczu zmian preferencji konsumentów, inno-wacje bÚdÈce przejawem przedsiÚbiorczoĂci i elastycznoĂci przedsiÚbiorstw traktowane sÈ jako wyzwanie pozwalajÈce na przetrwanie, a niejednokrotnie takĝe na dynamiczny rozwój. Dotyczy to zarówno innowacji przeïomowych, jak i stanowiÈcych udoskonalenia istniejÈcych rozwiÈzañ.
JednoczeĂnie przeobraĝenia w zakresie informatyzacji spoïeczeñstwa ibdigitalizacji gospodarki pozwoliïy na pewnego rodzaju „upowszechnienie”
procesu innowacji, tj. jego wyjĂcie poza laboratoria, uczelnie czy jednostki B+R. Stwarza to szersze moĝliwoĂci jej tworzenia, umoĝliwiajÈc rozwój inno-wacji otwartych, ale takĝe tzw. reverse innovation. PrzedsiÚbiorstwa nie mogÈ juĝ bazowaÊ jedynie na wïasnych badaniach i w coraz wiÚkszym zakresie uczestniczÈ w inicjatywach, które wychodzÈ poza dotychczas wykorzystywane projekty innowacyjne (np. zakup lub sprzedaĝ patentów, licencji na wyna-lazki, alianse, fuzje i przejÚcia w zakresie zakupu zaawansowanych techno-logii, tworzenie konsorcjów oraz tzw. firm odpryskowych). Zaangaĝowanie w procesy rozwoju innowacji caïego otoczenia – wszystkich interesariuszy przedsiÚbiorstwa realizuje zasadÚ otwartego rynku innowacji. Takie podej-Ăcie wymaga duĝej otwartoĂci i elastycznoĂci dziaïania, a nastÚpstwem ich wdraĝania sÈ nowe modele biznesu, struktury organizacyjne i nowe zasady wspóïdziaïania w biznesie.
Kreatorem innowacji w tak postrzeganym podejĂciu do innowacji moĝe byÊ zarówno klient, uĝytkownik, spoïecznoĂÊ internetowa, maïe przedsiÚ-biorstwa, jak i, dotychczas najczÚĂciej utoĝsamiane z tworzeniem innowacji, duĝe korporacje. Demokratyzacja innowacji wraz z rozwojem technologii informatycznych sprawia, ĝe spoïecznoĂÊ internetowa staje siÚ coraz czÚĂciej ěródïem pomysïu, jego realizacji oraz finansowania innowacji (crowdfunding, crowdsourcing) (Hopkins, 2011, s. 15–21). Odzwierciedla to ukierunkowa-nie na okazje, elastycznoĂÊ, innowacyjnoĂÊ, co w przedsiÚbiorstwie stanowi
Teresa Pakulska, Innowacje w optyce przedsiÚbiorczoĂci strategicznej 129
niejako komponenty orientacji strategicznej przedsiÚbiorczoĂci, które mogÈ teĝ wyraĝaÊ niezaleĝnie wystÚpujÈce w firmie dziaïania.
Wpisuje siÚ to w stymulowane konkurencjÈ oraz rozwojem wiedzy prze-obraĝenia modelu procesu innowacji, tj. od liniowego podaĝowego („pchany”
przez naukÚ), zastÈpionego przez liniowy popytowy (innowacje „ciÈgnione”
przez rynek) poprzez liniowy popytowo-podaĝowy, interakcyjny (zintegrowa-ny, w którym innowacje stajÈ siÚ efektem wzajemnych relacji zachodzÈcych pomiÚdzy rynkiem, sferÈ B+R, wdraĝaniem, produkcjÈ, marketingiem inno-wacji i jej rozprzestrzenianiem) i wyĝszÈ jego formÚ – model zintegrowanych systemów i sieciowania (Pomykalski, 2001, s. 35; Neely i Hii, 1998, s. 14) po model rozproszony, utoĝsamiany z innowacjami otwartymi. Nie moĝna pominÈÊ faktu, iĝ dotychczasowe innowacje przeïomowe powstawaïy zazwy-czaj w ramach dziaïania modelu podaĝowego, tj. innowacji „pchanej” przez naukÚ, natomiast odpowiedziÈ na dostrzeĝone potrzeby spoïeczne stajÈ siÚ innowacje ciÈgnione przez rynek, czÚsto o imitacyjnym lub ewolucyjnym charakterze (Pichlak, 2012, s. 27).
Charakterystyczne dla zintegrowanych systemów innowacji i sieciowania efektywne zarzÈdzanie wiedzÈ przedsiÚbiorstw i ich interesariuszy wspóïpra-cujÈcych ze sobÈ w sieci, ïamie ograniczenia w tym zakresie, charakterystycz-ne dotychczas dla koncepcji podaĝowej i popytowej. Rozpoznanie potrzeb interesariuszy przedsiÚbiorstwa i generowana na tej podstawie wspóïpraca w ramach realizacji innowacji poïÈczona z efektywnym przepïywem wiedzy wyznaczajÈ niejako azymut w nowym sieciowym podejĂciu do innowacji, okreĂlajÈc ramy innowacyjnych zachowañ wspóïczesnego przedsiÚbiorstwa – modelu rozproszonego. Tworzy siÚ w ten sposób rynek innowacji otwar-tych (Open Innovation), które to innowacje Henry Chesbrough utoĝsamia zbparadygmatem, zgodnie z którym „przedsiÚbiorstwa mogÈ i powinny wyko-rzystywaÊ zewnÚtrzne pomysïy oraz wewnÚtrzne i zewnÚtrzne kanaïy ryn-kowe, jeĂli chcÈ siÚ rozwijaÊ technologicznie” (Chesbrough, 2006, s. xxiv).
A. Pomykalski (2010, s. 38, 39) innowacje otwarte sprowadza do rynku, na którym towarem, za który nie zawsze pobierana jest opïata, sÈ nowe pomy-sïy i wynalazki przybierajÈce postaÊ innowacji. SÈ one zwiÈzane z procesem pozyskiwania i dzielenia siÚ wiedzÈ i majÈ na celu wzrost podatnoĂci na innowacje i jej absorpcji, a w konsekwencji rozwój technologiczny i rynko-wÈ ekspansjÚ, przy istotnym poszerzeniu bazy dostÚpu do technologicznych rozwiÈzañ ibrelatywnie niĝszych kosztach.
Koncepcja otwartych innowacji opiera siÚ na integracji najlepszych ěródeï wiedzy zarówno wewnÚtrznych, jak i zewnÚtrznych i wspóïpracy dysponujÈ-cych tÈ wiedzÈ partnerów (Wojnicka, 2011, s. 16), a transfer wiedzy, jako
ěródïo pomysïów biznesowych, stanowi przedmiot zainteresowañ przed-siÚbiorstw ukierunkowanych na rozwój tego rodzaju innowacji i zgodnie zbzasadÈ przedsiÚbiorczoĂci strategicznej odzwierciedla poszukiwania przed-siÚbiorstw w odkrywaniu nowych moĝliwoĂci rozwoju. ½ródeï osiÈgniÚcia sukcesu poprzez rozwój innowacji upatruje siÚ w tzw. metodzie przedsiÚ-biorczego innowatora (Dyer i Gregersen, 2015), zmieniajÈcej pomysï wbinno-wacje. Skïada siÚ on z czterech etapów: 1) obserwacja ukierunkowana na poszukiwanie problemów wartych rozwiÈzania; 2) analiza potrzeb i proble-mów konsumentów w celu wyïonienia tych wartych rozwiÈzania; 3) pakiet rozwiÈzañ w postaci wielu wirtualnych opcji w miejsce jednego kompletne-go produktu, co pozwala na dokonanie najlepszekompletne-go wyboru; 4) wdroĝenie modelu biznesowego zwiÈzanego z wyborem najlepszego rozwiÈzania, co oznacza weryfikacjÚ strategii wejĂcia na rynek, strategii cenowej, kosztów oraz pozyskiwania klientów.
Rysunek 2. Model otwartych innowacji badania
projekty badawcze
komercjalizacja
przedsiębiorstwo
nowy rynek
dotychczasowy rynek
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Chesbrough (2006, s. xxv).
MajÈc na uwadze kreowanie wiedzy i jej transfer oraz ich spoïeczny kontekst w rozwoju innowacji otwartych szczególnego znaczenia nabierajÈ, podkreĂlane takĝe w ramach przedsiÚbiorczoĂci strategicznej, wspóïpraca ibzwiÈzany z tym kapitaï spoïeczny (definiowany jako zespóï wartoĂci, norm ib„sieci” determinujÈcych relacje miÚdzyludzkie, które umoĝliwiajÈ osiÈgniÚ-cie synergicznego efektu wspóïpracy ludzi w organizacji) (Szaïkowski, 2005).
We wspóïczesnym spoïeczeñstwie, okreĂlanym mianem informacyjnego,
Teresa Pakulska, Innowacje w optyce przedsiÚbiorczoĂci strategicznej 131
obszerokim dostÚpie do informacji oraz obecnoĂci w tzw. sieci, podstawowe znaczenie przypisuje siÚ wiedzy, tj. kwalifikacjom i umiejÚtnoĂciom prze-twarzania informacji w wiedzÚ i jej wykorzystaniu. J. Rifkin nazywa ludzi wiedzy klasÈ ekspertów, twórców, manipulatorów i dostawców informacji, którzy stosujÈ nowoczesne technologie informatyczne do identyfikacji, ana-lizy i rozwiÈzywania problemów wystÚpujÈcych w globalnej gospodarce ery nowego przemysïu i usïug (Rifkin, 2001, s. 225).
Innowacje otwarte sÈ stosunkowo nowym podejĂciem, zyskujÈcym na znaczeniu wraz z rozwojem sieci miÚdzyludzkich (spoïeczeñstwo informa-cyjne) i informatyzacjÈ gospodarki. Nierozerwalnie z tym procesem zwiÈzana jest rosnÈca partycypacja w spoïeczeñstwie tzw. pokolenia Y, korzystajÈ-cego powszechnie z nowoczesnych kanaïów komunikacji, o odmiennych niĝ wczeĂniejsze pokolenia preferencjach i sposobie ĝycia (nieograniczony wybór, oczekiwanie na dostosowanie rozwiÈzañ do indywidualnych potrzeb czy wypróbowanie towaru przed zakupem) (FazlagiÊ, 2008). Jest to pokolenie zainteresowane wykorzystaniem moĝliwoĂci technologii, co sprzyja poten-cjalnie w wiÚkszym niĝ dotychczas stopniu charakterystycznej dla przedsiÚ-biorczoĂci kreatywnoĂci i zwiÈzanej z niÈ innowacyjnoĂci.
Wskazane uwarunkowania znajdujÈ odzwierciedlenie w róĝnorodnoĂci form innowacji otwartych, dla których wiedza, jej rekonfiguracja w sieci i transfer ma podstawowe znaczenie. Do najczÚĂciej wymienianych form otwartych innowacji zalicza siÚ:
– produkty open source, które obejmujÈ tworzenie, dystrybucjÚ i udostÚp-nianie oprogramowania, a takĝe innych produktów i usïug (np. bazy zdjÚÊ, informacji, muzyki) o róĝnej formie dostÚpu (np. czÚĂciowo pïatne, pïatne dla celów komercyjnych); mogÈ byÊ modyfikowane i wspóïtwo-rzone przez uĝytkowników, np. system operacyjny Linux, Wikipedia, bazy zdjÚÊ Royality Free;
– udziaï klientów i kontrahentów w tworzeniu nowych rozwiÈzañ, np. ini-cjatywy innowacyjne tworzone w ramach DaWanda.com;
– udziaï w funduszach finansujÈcych innowacje wczesnego stadium rozwoju o podwyĝszonym ryzyku (seed capital), jak teĝ fundusze typu venture capital finansujÈce dziaïania B+R, np. Business Angel Seedfund, Fundusz Marguerite, RP Global, program Innotech;
– firmy odpryskowe (spin off) – wydzielone z wiÚkszej organizacji w celu komercjalizacji technologii dla nowych pomysïów biznesowych (start--upów), np.: Pharmena, Biomast;
– start-upy – przedsiÚbiorstwa o tymczasowym charakterze wykazujÈce niskie koszty rozpoczÚcia dziaïalnoĂci, wysokie ryzyko niepowodzenia
ib ponadprzeciÚtny potencjalny zwrot z inwestycji, majÈce na celu two-rzenie modeli biznesowych, czÚsto zwiÈzanych z przedsiÚwziÚciami inter-netowymi i nowymi technologiami, np. Facebook, Google;
– kontrakty z B+R – wspóïpraca w zakresie innowacji przeznaczanych dla danego przedsiÚbiorstwa, np. Asseco Poland i Politechnika ¥lÈska;
– udziaï w innowacyjnych przedsiÚbiorstwach stanowiÈcych inwestycje ob podwyĝszonym ryzyku w postaci zakupu akcji, udziaïów, np. w spóï-kach gieïdowych wysokich technologii;
– alianse strategiczne – wspóïpraca przedsiÚbiorstw w celu wprowadzenia m.in. nowej technologii, np. alians IBM, Motorola i Apple Computers w celu stworzenia nowego mikroprocesora;
– zakup nowych licencji (patentów) od innych przedsiÚbiorstw lub udostÚpnia-nie swoich rozwiÈzañ (niewykorzystanych lub wykorzystanych czÚĂciowo), np. licencje na oprogramowanie, gry komputerowe, muzykÚ, filmy;
– klastry – majÈce na celu uzyskanie korzyĂci synergii wspóïpracujÈcych przedsiÚbiorstw i organizacji w procesie tworzenia innowacji, np. Dolina Krzemowa, Dolina Lotnicza;
– crowdsourcing – wspóïtworzenie przedsiÚwziÚcia (teĝ innowacji) przez uĝytkowników Internetu w formie open call, np. Bank Pomysïów BZ WBK, Village Voice; formÈ crowdsourcingu jest crowdfunding, tj. finan-sowanie innowacyjnego przedsiÚwziÚcia przez uĝytkowników Internetu, np. Wspieram.to;
– prosumenctwo – zaangaĝowanie zarówno w produkcjÚ, jak i konsumpcjÚ okreĂlonych dóbr, np. badania tworzone przez uĝytkowników Internetu i udostÚpniane odpïatnie innym;
– franczyza – wspóïpraca przedsiÚbiorstw, w której franczyzodawca udo-stÚpnia swój model biznesowy w celach komercyjnych franczyzobiorcy, np. McDonald's, stacje paliw BP Europa.
Procesy innowacji coraz czÚĂciej realizowane sÈ w sieci, co uïatwia osiÈ-ganie efektu synergii w zakresie wykorzystywania wspólnych zasobów. Orien-tacja rynkowa uwzglÚdniajÈca potrzeby otoczenia (interesariuszy) wespóï zb przenikajÈcymi siÚ elastycznymi relacjami miÚdzy gïównymi ogniwami systemu innowacji (przedsiÚbiorstwo – nauka – instytucje wsparcia) oparte na dziaïaniu w sieci tworzÈ dobre podstawy rozwoju innowacji otwartych.
Wspóïpraca i oparta na zaufaniu lojalnoĂÊ partnerów w zakresie tworzenia, wykorzystania i przepïywu wiedzy w interakcyjnym procesie innowacji sÈ klu-czowe dla osiÈgniÚcia sukcesu, zwïaszcza w przypadku otwartych innowacji wpisujÈcych siÚ w rozproszony model innowacyjny.
Teresa Pakulska, Innowacje w optyce przedsiÚbiorczoĂci strategicznej 133
W rozwoju innowacyjnym przedsiÚbiorstw roĂnie znaczenie zrozumienia potrzeb odbiorcy, które coraz czÚĂciej postrzega siÚ jako nadrzÚdne wbsto-sunku do innych czynników warunkujÈcych innowacje, w tym wydatków ponoszonych na B+R. Jak wynika z raportu The Global Innovation 1000 (2014) wysoka innowacyjnoĂÊ przedsiÚbiorstw nie zawsze jest jedynie wyni-kiem odpowiednio duĝych nakïadów na badania i rozwój (np. tylko trzy zbdziesiÚciu przedsiÚbiorstw znajdujÈcych siÚ w pierwszej dziesiÈtce innowa-cyjnych firm na Ăwiecie: Google, Samsung i Microsoft zaliczono zarazem do grupy firm najwiÚcej wydajÈcych na innowacje). PodkreĂla siÚ jednoczeĂnie w rozwoju innowacji rolÚ nakïadów na B+R w sferze Internetu iboprogra-mowania, które wespóï z rozpoznaniem potrzeb klientów sprzyjajÈ innowa-cyjnemu rozwojowi przedsiÚbiorstw.