Do lat 90 XX w , a więc do okresu poprzedzającego ogłoszenie paradygmatu gospodarki opartej na wiedzy, zainteresowanie teoretyków ekonomii problema-tyką innowacji było stosunkowo niewielkie Wielcy ekonomiści, którzy tworzyli główne nurty nauk ekonomicznych, zauważali wprawdzie istnienie zjawiska in-nowacji, ale nie dostrzegali wpływu innowacji na rozwój gospodarczy
Za prekursora badań nad innowacjami uważany jest powszechnie Joseph Schumpeter, nazywany twórcą teorii innowacji W 1912 r Schumpeter po raz pierwszy w teorii ekonomii sformułował pięć przypadków pojawiania się nowych kombinacji różnych materialnych elementów i produkcyjnej siły człowieka, które nazwał później innowacjami [Mikosik 1993, s 68] Jako pierwszy zauważył, że nowe kombinacje (pomysły) powstałe w sposób nieciągły są innowacjami Innowacja stanowi każdo-razowo niepowtarzalny czyn Zmiany o charakterze inwencyjnym lub imitacyjnym mają ciągły przebieg, natomiast innowacje to zmiany o typowo nieciągłym charakte-rze, stąd ich wyjątkowość Rozwojowi innowacji, w wyniku jej dyfuzji, towarzyszy wzrost gospodarczy i trwa do momentu wyczerpania możliwości ekspansji Joseph Schumpeter jest twórcą podstaw ekonomicznej teorii innowacji, który jako pierwszy włączył opis mechanizmu generującego innowacje do teorii ekonomii [Schumpeter 1928, 1995] Jednak nowatorskie teorie Schumpetera przez dziesięciolecia nie sta-ły się przedmiotem dalszych i bardziej wnikliwych badań nad istotą innowacji i ich wpływem na rozwój przedsiębiorstwa, działów przemysłu i gospodarek narodowych
37
Procesy innowacyjne w gospodarce – wybrane aspekty teoretyczne
Za główną przyczynę braku rozwoju teorii Schumpetera uważa się odej-ście od analizy czynników i procesów długookresowego wzrostu i skupienie się na mechanizmach krótkookresowych zmian w gospodarce, a zwłaszcza na zapobieganiu odchyleniom od stanu równowagi [Tobin 1997] Zatem głównym obszarem badań była wówczas równowaga, a nie analiza długookresowego wzrostu gospodarek narodowych Wprawdzie w drugiej połowie XX w powsta-wały liczne prace poświęcone procesom innowacji, w szczególności faktografii innowacji [Griliches 1957; Schmookler 1966; Goldhar 1974; Rosenberg 1974 i wielu innych], modelom innowacji [Utterback, Abernathy 1975] oraz poszu-kiwaniu teorii innowacji [Nelson, Winter 1977], to jednak nie spotkały się one z należytym zainteresowaniem twórców syntez i nowych ujęć oraz teoretyków makroekonomii
Problematyka innowacji, wywołujących zmiany w gospodarce, nie znalazła odzwierciedlenia ani w teorii ekonomii ani w polityce gospodarczej Rządzący nie widzieli związku miedzy wzrostem gospodarczym a badaniami naukowymi i innowacjami
Ogromnym krokiem naprzód w rozwoju teorii innowacji był zapoczątkowany w 1988 r międzynarodowy program OECD (Technology/Economy Programme –
TEP) Jego efektem były publikacje wskazujące na konieczność poszukiwania
przez politykę gospodarczą, naukową i innowacyjną źródeł postępu technicznego oraz nowe opracowanie metodyki pomiaru wyników badań naukowych i zastoso-wań technologii (Oslo Manual), które stało się standardowym podręcznikiem sto-sowanym przez urzędy statystyczne oraz badaczy [Stan nauki i techniki w Polsce, 1999] W publikacjach i raportach, będących efektem realizacji programu TEP, coraz częściej zwracano uwagę na istotny wpływ działalności badawczej i inno-wacji na gospodarkę i społeczeństwo
Pojawiły się kolejne, ważne opracowania monograficzne, które porządkowały wiedzę w obszarze nauka – technologia – innowacje – gospodarka (OECD 1996a, 1996b, 1996c) Zbiegło to się w czasie z postulatami budowy gospodarek opar-tych na wiedzy, a konkurencyjność gospodarek zaczęto oceniać już nie tylko przez pryzmat bilansu obrotów handlowych Podkreślano również, że ceny i koszty nie przesądzają o konkurencyjności poszczególnych firm Ekonomiści coraz częściej sięgają do wskaźników charakteryzujących wiedzę oraz innowacyjność, które za-częli traktować jako predykatory przyszłego rozwoju gospodarczego i pozycji kraju na globalnym rynku, ujawniając ukryty potencjał gospodarek, na razie niewidocz-ny w typowych zestawieniach makroekonomiczniewidocz-nych W kolejniewidocz-nych publikacjach OECD (1997) zwracano uwagę na rolę rządów w kształtowaniu konkurencyjno-ści poszczególnych przedsiębiorstw, sektorów działalnokonkurencyjno-ści gospodarczej i całych gospodarek narodowych Teoria ekonomii i polityka gospodarcza uzyskały, dzięki programowi TEP, pomoc w rozwijaniu nowych badań nad innowacyjnością wraz z jej źródłami i czynnikami, nad konkurencyjnością w warunkach gospodarki glo-balnej, a także nad formułowaniem strategii rozwoju gospodarczego
Jednak do końca XX w trudno szukać w światowej literaturze opracowań przełomowych, wyjaśniających związki przyczynowo-skutkowe między innowa-cjami a wzrostem gospodarczym Nie powstały teorie wyjaśniające mikroekono-miczne przyczyny zmian
Również w polskiej literaturze pojawiły się opracowania, których autorzy dostrzegali doniosłość problematyki innowacji W Polsce autorem jednej z pierw-szych publikacji, która przybliża problematykę innowacji jest K Poznański W la-tach 70 prowadził on badania dotyczące miejsca i roli innowacji w warunkach gospodarki centralnie planowanej w porównaniu z gospodarką kapitalistyczną Zwracał szczególną uwagę na innowacyjność przedsiębiorstw produkcyjnych i utożsamiał ją z „częstotliwością podejmowania zmian technicznych w produk-cji” Wskazywał na trudności badawcze wynikające m in z braku porównywalno-ści danych w ujęciu międzynarodowym [Poznański 1981, s 10]
Z kolei B Fiedor wykazał się nowatorskim spojrzeniem na mechanizm po-wstawania postępu naukowo-technicznego Sygnalizował potrzebę nowego spoj-rzenia na źródła tego postępu Jego zdaniem postęp techniczny ma charakter endogeniczny, a nie egzogeniczny, jak zakładała dominująca wtedy teoria neokla-syczna Postęp techniczny zależy między innymi od aktywnej działalności przed-siębiorców [Fiedor 1979, s 37–41] Fiedor zdawał sobie jednak sprawę z trudno-ści zbudowania modelu, który by uwzględniał endogeniczność związku między nauką, technologią i gospodarką oraz innowacyjne produkty i procesy Uważał, że budowa takiego modelu nie może opierać się na powszechnie stosowanej funkcji produkcji Cobba-Douglasa, która, jego zdaniem, nie odzwierciedla skokowego charakteru procesów innowacyjnych
W literaturze polskiej warto również zwrócić uwagę na książkę S Gomułki
Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, wydaną w 1998 r , w której badacz
analizuje i próbuje łączyć teorię wzrostu z teorią innowacji
Istotny wkład w rozwój teorii wpływu innowacji na wzrost gospodarczy mia-ły poglądy P M Romera Uważał on, że „główną siłą napędową wzrostu gospo-darczego jest postęp techniczny, czyli udoskonalanie wiedzy o sposobach prze-twarzania nakładów w produkty” [Romer 1990] oraz że „postęp techniczny ma charakter endogeniczny, czyli jest efektem zamierzonych działań podmiotów go-spodarczych” [Snowdon, Vane 2003, s 115] Romer zaproponował teorię wzrostu endogenicznego2, która jest oparta na innowacjach wprowadzonych przez pod-mioty działające wewnątrz gospodarki, a wprowadzana zmiana jest analizowana pod względem wykonalności i opłacalności Każda innowacja obarczona jest ry-zykiem, której źródłem jest przede wszystkim brak informacji o procesach zacho-dzących w otoczeniu i przyszłych warunkach gospodarowania Romer podkreślał, że skumulowana w pojedynczym podmiocie wiedza ma w założeniu właściwo-ści dóbr publicznych, co powoduje, że inne podmioty zyskują również dostęp
39
Procesy innowacyjne w gospodarce – wybrane aspekty teoretyczne
do innowacji Powstałe w ten sposób „korzyści zewnętrzne” prowadzą w konse-kwencji do wzrostu całej gospodarki
Badania innowacji oraz dane na ten temat stanowią obecnie obszerną dziedzi-nę wiedzy Wzrost znaczenia i złożoność problematyki innowacji wyraża się mię-dzy innymi tym, że badaniem i analizą przedsięwzięć innowacyjnych zajmują się przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych Mimo ogromnej liczby publikacji z zakresu innowacji i innowacyjności, które zostały opublikowane w drugiej poło-wie XX i na początku XXI w – trudno znaleźć pozycje zapoło-wierające chociaż próby systematyzacji dostępnej już wiedzy, uporządkowania pola badawczego czy też wskazania dróg syntezy Lukę w tej dziedzinie próbują wypełnić, z różnym skut-kiem, kolejne publikacje OECD z serii podręcznikowej poświęconej gromadzeniu i interpretacji danych o innowacjach Są one nastawione głównie na ujednolicenie metod gromadzenia, aktualizacji i analizowania danych na potrzeby statystyki, nauki, techniki i innowacji i tym samym nie przyczyniają się do poznania uwarun-kowań wdrożeń wyników badań i rozprzestrzeniania się innowacji
Badania nad innowacyjnością koncentrują się przede wszystkim na innowa-cjach produktowych i procesowych, co owocuje niepełnym obrazem innowacyj-ności przedsiębiorstw Nadal słabo jest rozpoznana natura innowacji nietechnolo-gicznych, które często przesądzają o sukcesie innowacyjnym firmy Brakuje także opracowań oceniających innowacyjność innych ważnych instytucji i podmiotów, takich jak np administracja państwowa, ochrona zdrowia, edukacja, bezpieczeń-stwo publiczne, ubezpieczenia emerytalne
W ostatnich latach pojawiły się publikacje nawiązujące do dokonań Schumpetera, ale nie zaowocowało to powstaniem ekonomicznej teorii innowa-cji, co zauważył Peter Drucker [Drucker 1992, s 43] Brak teorii jest dotkliwie odczuwany przez nauki ekonomiczne od czasu opublikowania przez Roberta M Solowa publikacji poświęconej postępowi technicznemu i agregatowej funkcji produkcji [Solow 1957] Problem „nierozliczonej reszty” ciągle istnieje