Innowacja jest efektem realizacji określonego procesu innowacyjnego W podrozdziale 1 2 zwrócono uwagę na trudności w definiowaniu pojęcia in-nowacja, co wynika przede wszystkim ze złożoności procesu innowacyjnego W literaturze przedmiotu często używa się zamiennie takich pojęć, jak proces innowacyjny, proces wynalazczy, działalność lub aktywność innowacyjna oraz model innowacyjny Proces innowacyjny, co wynika już z samego określenia „proces”, składa się z faz, etapów, uporządkowanych chronologicznie, powią-zanych ze sobą różnymi interakcjami Na procesy innowacyjne można patrzeć z pozycji gospodarki, przedsiębiorstwa lub pojedynczej innowacji Niezależnie od sposobu definiowania proces innowacyjny w najbardziej ogólnym ujęciu składa się z dwóch faz: fazy powstawania innowacji i jej upowszechniania Ogromne zainteresowanie problematyką innowacji skutkuje doskonaleniem metod gromadzenia i klasyfikacji danych oraz rozwojem metod badawczych Podejmowane są kolejne próby budowania modeli, których celem jest od-wzorowanie zachowania przedsiębiorcy wobec możliwości realizowania lub finansowania badań i uzyskiwania szans wdrożenia opłacalnych innowacji Modele procesów innowacyjnych podlegały różnym modyfikacjom: od czasów J Schumpetera i podażowego modelu innowacyjnego do czasów współcze-snych, z nowymi schematami procesów innowacyjnych, uwzględniającymi dy-namiczne zmiany zachodzące w otoczeniu podmiotów gospodarczych, postęp techniczny i zjawisko globalizacji
Dla badaczy innowacji oraz polityki gospodarczej ważne jest poznanie siły oddziaływania dwóch bodźców powstawania innowacji: pchania techno-logicznego (możliwości technologiczne) oraz ciągnienia popytem (handlowa atrakcyjność) Znany brytyjski teoretyk zarządzania innowacjami, R Rothwell, uważa, że do początku lat 90 XX w istniało pięć generacji modeli procesów in-nowacyjnych [Rothwell 1992] Krótka charakterystyka tych generacji znajduje się w tab 1 1
Tabela 1 1 Pięć generacji modeli innowacji R Rothwella
Generacja Podstawowe cechy
Pierwsza, druga Prosty model liniowy – model podażowy, model popytowy
Trzecia Model powiązany, zakładający interakcję różnych elementów i sprzężenia zwrotne informacji Czwarta Model równoległy, integracja wewnątrz firmy oraz współpraca z dostawcami i odbiorcami, akcent położony na powiązania i alianse Piąta System zintegrowany, oparty na sieciowych powiązaniach: elastyczny, oparty na systemie odpowiedzi powiązanej z konsumentem, innowacja ciągła
Ź r ó d ł o : R Rothwell podane za K K o z i o ł, Innowacyjność polskich przedsiębiorstw
prze-mysłowych na tle doświadczeń Unii Europejskiej, „Rozprawy i Studia Uniwersytetu
Szczecińskie-go” 2007, t 661, s 46
Wśród polskich badaczy podobną klasyfikację modeli innowacji zapropono-wała E Okoń-Horodyńska [1998]
Liniowy model procesu innowacyjnego opierał się na założeniu, że dzia-łalność badawczo-rozwojowa jest głównym bodźcem do powstania innowacji Koncepcja ta dominowała w okresie od lat 50 do końca 80 XX w Pierwszym stosowanym modelem liniowym był model podażowy, w którym głównym inicja-torem innowacji był ośrodek B+R, funkcjonujący w przedsiębiorstwie lub poza nim Inna nazwa tego modelu to model innowacji „pchany przez naukę” Z takim podejściem wiąże się podażowa teoria innowacji, według której istnieje twórca innowacji (sfera B+R) i przedsiębiorstwa, które należy skłonić do wdrożenia in-nowacji Źródłem inin-nowacji jest tu sfera badawczo-rozwojowa W modelu tym wyróżnia się cztery fazy Pierwsza to faza badań podstawowych, potem faza ba-dań stosowanych, produkcja i marketing W tym okresie potrzeby klientów nie były głównym przedmiotem zainteresowań, gdyż rynek był wówczas chłonny Sukces przedsiębiorstwa uzależniony był zatem od sfery B+R i umiejętności ko-rzystania z różnych odkryć naukowych Model liniowy dobrze współgrał z poda-żową koncepcją źródełinnowacji
33
Procesy innowacyjne w gospodarce – wybrane aspekty teoretyczne Badania podstawowe – źródło idei
↓
Badania stosowane – przekształcenie idei naukowych w pomysł praktycznego ich wykorzystania
↓
Prace rozwojowe – przekształcenie pomysłu w innowację
↓
Prace wdrożeniowe – wdrożenie innowacji, zastosowanie
↓
Dyfuzja – upowszechnienie innowacji
Rysunek 1 3 Podażowy liniowy model procesu innowacyjnego Ź r ó d ł o : opracowanie własne
Podstawowymi założeniami podażowego liniowego modelu procesu innowa-cyjnego są wiodąca rola nauki w procesie innowacyjnym oraz czasowa zależność kolejnych faz Ten model ma liczne grono przeciwników, jak i zwolenników Duże programy realizowane w przeszłości (Apollo, Manhattan) nie tylko opierały się na tym modelu, ale również wskazywały na jego przydatność w innych niż wojskowe przedsięwzięciach Przykładem takiego zastosowania mogą być programy zwalcza-nia choroby Heinego i Medina oraz walki z AIDS [Świtalski 2005, s 124]
W popytowym liniowym modelu procesu innowacyjnego inspiracją dla proce-sów innowacyjnych są potrzeby rynkowe Na konkurencyjnym rynku trudno sprze-dać produkty nieakceptowane przez klientów Zwrócenie szczególnej uwagi na po-trzeby klientów zaowocowało opracowaniem modelu popytowego, zwanego inaczej modelem innowacji ciągnionej przez rynek Model popytowy charakteryzuje się taką samą liczbą faz jak model podażowy, ale główną różnicą było umiejscowienie potrzeb rynkowych na pierwszym miejscu, jako impulsu do powstania innowacji
Zastąpienie liniowego modelu podażowego przez popytowy nie świadczy-ło o negacji pierwszego z nich, ale o potrzebie równoległego występowania obu form procesów innowacyjnych Według S Gomułki, żeby innowacja mogła się pojawić i mieć powodzenie, muszą być spełnione zarówno warunki możliwości technologicznej, jak i handlowej atrakcyjności Nie ma więc sensu pytać, jaki jest wkład każdego z tych czynników do sukcesu innowacji [Gomułka 1998, s 43]
Model popytowo-podażowy zapewnia właściwą podaż innowacji kształtowaną przez występujący na nią popyt na rynku
Jednak model popytowo-podażowy okazał się zbyt uproszczony, gdyż pro-ces innowacyjny nie jest tylko pochodną zmian na rynku lub w zakresie wiedzy naukowo-technicznej Proces innowacji powinien integrować potrzeby rynku z możliwościami jej realizacji i wdrożenia Innowacje są wynikiem połączenia możliwości naukowych, produkcyjnych i popytu [Pomykalski 2001, s 41–42] Nowoczesne ujęcie procesu innowacyjnego traktuje go jako ciąg interakcji od powstania idei innowacji do jej komercjalizacji – wdrożenia i dyfuzji Nastąpiło zatem przejście z prostego modelu liniowego do bardziej złożonych modeli inte-raktywnych
Do najbardziej popularnych modeli interaktywnych należą model sprzężony i model związanego łańcucha W literaturze modele te są także nazywane dynamicz-nymi modelami interakcyjnego procesu innowacyjnego Model sprzężony opraco-wali R Rothwell i W Zegveld Zwrócono w nim szczególną uwagę na projektowa-nie inżyprojektowa-nierskie, sprzężenia zwrotne między rynkowymi i technologicznymi fazami innowacji, powiązania między sferą B+R, produkcją i marketingiem w firmie oraz między firmami i instytucjami [Rothwell 1992; Stawasz 1999, s 24–32]
Model „związanego łańcucha” (łańcuchowych sprzężeń zwrotnych –
chain-linked model) zaprezentowali w połowie lat 80 XX w S Kline i N Rosenberg
[1986] Jest to model wielofazowy, w którym szczególną role odgrywa zakumu-lowana wiedza i badania, wiążąc ze sobą poszczególne fazy realizacji innowacji [Świtalski, 2005, s 134–138] Dotarcie do zakumulowanej wiedzy jest możliwe na etapie każdej fazy procesu innowacyjnego Oznacza to, że można wprowadzać innowacje bez prowadzenia często długich i kosztownych badań naukowych W modelach liniowych badania naukowe odgrywały największą rolę, natomiast w modelu związanego łańcucha nie są czynnikiem najważniejszym, ale koniecz-nym Najważniejsza jest umiejętność korzystania z wiedzy, powstającej zarówno na zewnątrz firmy, jak i wewnątrz niej Sukces rynkowy osiągają firmy, które poprzez ciągłe kształcenie są zdolne do zastosowania najbardziej aktualnej wie-dzy W tej sytuacji bardzo ważna jest informatyka, która przyśpiesza przepływ informacji Ważne są także potencjalne potrzeby rynkowe, które oddziałują na cały proces
Silne współdziałanie między B+R i marketingiem jest konieczne do osią-gnięcia pozytywnych wyników ekonomicznych Zapotrzebowanie odbiorców jest często uznawane za czynnik w większym stopniu zwiększający efektywność in-nowacji niż potencjał techniczny
W schemacie łańcuchowych sprzężeń zwrotnych i w objaśnieniach zasad działania jego składników [Kline 1985a, 1985b; Kline, Rosenberg 1986] brak jest bezpośrednich odniesień do motywacji przedsiębiorców, wymuszeń rynkowych lub oczekiwań nabywców Model nie uwzględnia zależności typu finansowego i ograniczeń kosztowych
35
Procesy innowacyjne w gospodarce – wybrane aspekty teoretyczne
Rysunek 1.4. Model łańcuchowych sprzężeń zwrotnych według Kline’a i Rosenberga
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kline i Rosenberg [1986, s. 17-18].
Rysunek 1.5. Cele działalności innowacyjnej
Dobrobyt społeczeństwa Konkurencyjność (efektywność) Zdolność do innowacji
Źródło: M. E. Porter, Innovations and Competitiveness: Findings on the Netherlands, Organizing Innovation Based Economy, The Hague, The Netherlands, December 3, 2001, s.3.
Badania
Zakumulowana wiedza
Potencjalny
rynek Wynalazczość
Projektowanie
i próby Projektowanie robocze
i produkcja
Dystrybucja i sprzedaż
Rysunek 1 4 Model łańcuchowych sprzężeń zwrotnych według Kline’a i Rosenberga Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie S J K l i n e , N R o s e n b e r g , An Overview
of Innovation, [w:] R L a n d a u, N R o s e n b e r g (eds), The Positive Sum Strategy. Harnessing Technology for Economic Growth, National Academy Press, Washington DC 1986, s 17–18
W następnych latach liczba zwolenników modeli nieliniowych rosła Oprócz dwóch powyższych koncepcji dynamicznych modeli interakcyjnych pojawiały się kolejne, których autorami byli między innymi P Drucker i D Frey [Marciniak 2000, s 38–39] W niniejszej rozprawie uwzględniono tylko wybrane modele pro-cesu innowacyjnego Analiza poszczególnych modeli innowacji wykracza poza zakres niniejszego opracowania1 Nowe modele procesu innowacyjnego były do-skonalone poprzez dodawanie następnych, ważnych elementów oraz rozbudowy-wanie sprzężeń zwrotnych Postępująca globalizacja, rosnące wymagania klien-tów oraz dynamiczny rozwój informatyki sprawiły, że model innowacji zaczął przypominać sieć uwzględniającą pierwotne i wtórne sprzężenia między elemen-tami modelu i zawierającą więcej czynników niż wcześniej omawiane modele W literaturze modele te nazwano sieciowymi Wśród badaczy innowacji panuje obecnie przekonanie, że innowacje powstają w sieciach łączących poszczególne organizacje Silna konkurencja na rynku spowodowała wzrost roli takich czyn-ników, jak szybkość i efektywność wprowadzania innowacji Proces tworzenia rzeczy nowych wymaga współpracy wielu podmiotów, kierujących się często roż-nymi interesami Taki sieciowy charakter procesu innowacyjnego zaproponował R Rotwell w modelu piątej generacji [Rothwell 1994, s 7–31] Wzrost szybkości i efektywności wdrażania innowacji osiągnięto dzięki wewnętrznym działaniom
1 Prezentację modeli innowacji zawierają prace: Kwiatkowski 1990; Jasiński 1997; Gomułka 1997; Pomykalski 2001a
w organizacji, dostawcom i użytkownikom oraz wykorzystaniu możliwości infor-matyki, co pozwala na sprawne komunikowanie się
Wad i niedoskonałości modelu liniowego zbudowanego na koncepcji szere-gowego uporządkowania faz powstawania innowacji nie usuwa model nielinio-wy Ogromna złożoność i różnorodność procesów innowacji (różne źródła, ro-dzaje, miejsca powstania, dziedziny działalności, sposoby finansowania, warunki otoczenia) powodują, że nierealne są chyba oczekiwania co do powstania jednego uniwersalnego modelu innowacji
Obecny model nieliniowy, niestety, nie może być używany jako narzędzie normatywne lub narzędzie prognozy Brak w nim bowiem odpowiedzi na wiele szczegółowych pytań Wynika to zapewne z trudności występujących zarówno po stronie wiedzy autorów modeli i teorii innowacji (dostępność danych, faktografia, rozumienie natury procesów badawczych, projektowych i komercjalizacyjnych), jak i po stronie metodologii procesu twórczego – narzędzia statystyczne, wzorce badań, stosowane paradygmaty [Świtalski 2005, s 123]
Należy przypuszczać, że rozwój teorii innowacji, procesów innowacyjnych i metod badawczych będzie prowadzić do powstania bardziej złożonych i odpo-wiadających rzeczywistości modeli procesu innowacyjnego