Nakłady na działalność innowacyjną

Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w przemyśle stanowi podstawo-wy, obok działalności B+R, element społeczeństwa i gospodarki opartych na wiedzy Dążenie do zaspokojenia potrzeb klientów wymaga od przedsiębiorców nieustannego usprawniania funkcjonowania firm oraz wprowadzania na rynek nowych produktów, co stwarza im szanse na osiągnięcie sukcesów rynkowych Zatem od innowacyjności działań przedsiębiorstw i od innowacyjności ofer-ty rynkowej zależy ich konkurencyjność Jest to szczególnie ważne w dobie integracji i globalizacji W praktyce gospodarczej ważnym czynnikiem okre-ślającym innowacyjność przedsiębiorstw jest poziom nakładów na działalność innowacyjną W ocenie ograniczono się do przedsiębiorstw zatrudniających po-wyżej 49 osób

Według metodologii GUS (metodologia Oslo) nakłady na działalność inno-wacyjną obejmują nakłady na: prace badawcze i rozwojowe (B+R) wykonane przez własne zaplecze badawcze przedsiębiorstw, jak również nabyte od innych jednostek, zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych (gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw – patenty, wynalazki nieopatentowane, licencje, ujawnienia

know-how, znaki towarowe itp ), zakup oprogramowania, nakłady inwestycyjne na

środki trwałe niezbędne do wprowadzenia innowacji (maszyny, urządzenia tech-niczne, narzędzia, środki transportu, budynki, budowle oraz grunty), szkolenie

personelu związane z działalnością innowacyjną, marketing dotyczący nowych lub istotnie ulepszonych produktów oraz pozostałe przygotowania do wprowa-dzenia innowacji produktowych i procesowych [Rocznik statystyczny przemysłu, 2010, s 447]

W latach 1999–2008 nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębior-stwach produkujących artykuły spożywcze i napoje zmniejszyły się w ujęciu nominalnym o 35% (z 3152,4 mln zł w 1999 r do 2034,5 mln zł w 2008 r ), natomiast realnie spadek wyniósł około 49% (rys 4 1 ) Rekordowy poziom nakładów na działalność innowacyjną w przetwórstwie żywności, wynoszący 3152,4 mln zł, wystąpił w 1999 r , co oznaczało, w porównaniu z rokiem poprzed-nim, ponad dwukrotny wzrost nakładów Niestety była to sytuacja wyjątkowa i w kolejnych latach nakłady kształtowały się na zdecydowanie niższym pozio-mie Ze względu na nietypowy, wyjątkowo wysoki poziom nakładów na działal-ność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego w 1999 r , do obliczeń średniorocznego tempa zmian nakładów włączono jeszcze rok 1998 W okresie 1998–2008 odnotowano średnioroczne tempo wzrostu nakładów na działalność innowacyjną (ceny stałe) wynoszące niespełna 1% W badanym okresie dynamika nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego (sekcja D według PKD) pokrywała się z dynami-ką nakładów w przedsiębiorstwach przemysłowych ogółem (rys 4 1) W latach 1999–2003, a więc w okresie poprzedzającym integrację Polski z UE, nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego oraz w przedsiębiorstwach przemysłowych charakteryzowały się tym samym kie-runkiem zmian i podobnym, wyłączając rok 1999, tempem tych przeobrażeń W pierwszych czterech latach członkostwa Polski w UE (2004–2007) dynami-ka nakładów na innowacje w przedsiębiorstwach produkujących żywność była korzystniejsza niż w przedsiębiorstwach przemysłowych Nakłady na działal-ność innowacyjną w przemyśle spożywczym w latach 2004–2007 były wyraź-nie wyższe niż w 1998 r , i tak w roku 2004 o 38%, 2005 o 17%, 2006 o 50% i 2007 o 24%, podczas gdy w przemyśle odnotowano nawet spadek nakładów (w 2005 r ) w stosunku do roku 1998 o około 5% Jednak w 2008 r powyższa tendencja została zahamowana, nakłady na działalność innowacyjną w przemy-śle spożywczym były wyższe w porównaniu z 1998 r zaledwie o 10%, podczas gdy w przemyśle ogółem aż o prawie 44% Trudno powiedzieć, czy jest to po-czątek nowej tendencji, czy może następstwo faktu, że procesy dostosowawcze w ogromnej liczbie przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, zwłaszcza w tzw sektorach wrażliwych, tj w przetwórstwie produktów pochodzenia zwierzęce-go, kończyły się w 2007 r , co może skutkować w kolejnych latach osłabieniem aktywności innowacyjnej

131

Analiza innowacyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce

50 100 150 200 250 % przemysł 100,0 119,9 89,7 81,4 95,8 109,6 102,0 94,5 105,1 123,5 143,8 przetwórstwo przemysłowe 100,0 120,3 89,7 81,5 95,7 112,1 101,8 97,2 109,0 117,2 136,7 produkcja artykułów spożywczych i

napojów

100,0 225,9 82,9 79,3 83,5 117,5 138,0 117,2 150,4 124,4 109,8

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Rysunek 4 1 Dynamika nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach produkujących artykuły spożywcze i napoje, przedsiębiorstwach przemysłowych i przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego w latach 1998–2008 (ceny stałe) Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie Roczników statystycznych przemysłu GUS dla lat 1999–2009 (dotyczy wszystkich rysunków w rozdz 4)

Zaprezentowane dane wskazują, że nakłady na działalność innowacyjną, za-równo w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego, jak i w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego czy przemysłu ogółem, charakteryzowały się dużą zmiennością w badanym okresie Oceniając dynamikę tych nakładów warto, w celu lepszego jej zobrazowania, porównać średniookresowe tempo zmian W analizowanych latach, 1998–2008, najwyższe średnioroczne tempo wzrostu nakładów na działalność innowacyjną na poziomie 3,8% wystąpiło w przemyśle ogółem, w przetwórstwie przemysłowym wyniosło 3,2%, a w przemyśle spożyw-czym było najniższe zaledwie na poziomie 1%

Poziom nakładów na działalność innowacyjną należy rozpatrywać w połą-czeniu z ich przeznaczeniem (tab 4 2) W strukturze nakładów na działalność innowacyjną według rodzajów działalności innowacyjnej dominują w 2008 r , podobnie jak w latach wcześniejszych, nakłady inwestycyjne na zakup maszyn i urządzeń technicznych oraz środki transportu Ich udział w 2008 r w przemyśle spożywczym wyniósł 58,2%, w przemyśle ogółem 57,1% i na podobnym pozio-mie 57,3% – w przetwórstwie przemysłowym Ten odsetek w badanym okresie wahał się w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego od 50,0% w 1999 r do 69,7% w 2003 r Z przytoczonych liczb wynika, że w roku poprzedzającym in-tegrację z UE nakłady na zakup maszyn i urządzeń technicznych oraz środków transportu pochłonęły największą część ogólnych nakładów na działalność inno-wacyjną

Tabela 4 2 Struktura nakładów finansowych na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego, przetwórstwa przemysłowego i przemysłu ogółem w Polsce w latach

1999–2008 (w %) Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Nakłady na działalność badawczo-rozwojową (B+R) a 34,0 2,5 2,2 3,7 2,3 2,0 2,0 2,7 2,6 3,7 b 20,5 13,3 10,8 10,1 12,9 8,0 9,5 9,5 9,4 9,5 c 18,5 12,8 10,2 9,3 12,0 7,5 9,6 9,2 8,1 8,2 Nakłady na zakup gotowej

technologii w postaci dokumentacji i praw a 0,8 0,8 2,0 3,4 0,9 3,1 1,7 1,6 1,7 0,4 b 2,3 2,6 2,1 3,1 5,0 3,0 2,4 2,0 1,8 1,2 c 2,3 2,4 1,9 3,0 4,7 2,8 2,4 2,0 1,7 1,1 Nakłady inwestycyjne na maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia oraz środki transportu a 50,0 62,0 65,9 63,5 69,7 62,6 64,7 62,2 64,7 58,2 b 47,7 53,5 55,6 63,3 61,7 59,2 59,1 58,9 58,4 57,3 c 50,2 54,0 54,8 62,8 62,9 59,8 58,6 58,8 58,8 57,1 Nakłady inwestycyjne na budynki i budowle a 5,6 25,8 16,9 18,9 21,7 23,5 25,3 23,3 18,4 21,1 b 11,8 21,8 24,5 18,4 15,1 23,6 24,0 22,9 22,8 26,2 c 12,6 22,4 26,1 20,1 15,2 23,2 24,1 22,8 24,2 27,4 Nakłady na szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną a 0,5 0,1 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,5 b 0,8 1,2 0,8 0,2 0,2 0,2 0,3 0,2 0,4 0,4 c 1,0 1,1 0,7 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,9 Nakłady na marketing dotyczący nowych i zmodernizowanych wyrobów a 8,3 6,1 10,2 4,2 3,2 5,5 4,1 7,3 10,1 12,0 b 3,6 3,6 3,1 1,7 1,5 3,0 2,2 3,1 3,7 2,9 c 3,2 3,2 2,8 1,5 1,3 2,6 2,0 2,8 3,1 2,5 Pozostałe nakłady a 0,9 2,7 2,4 6,4 2,0 3,1 2,1 2,8 2,5 4,1 b 13,3 4,1 3,2 3,2 3,6 3,1 2,6 3,4 3,6 2,4 c 12,1 4,1 3,5 3,2 3,7 3,8 2,9 4,0 3,8 2,7 Ogółem nakłady na działalność innowacyjną a 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 b 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 c 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Objaśnienia: a – przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego; b – przedsiębiorstwa przetwór-stwa przemysłowego; c – przedsiębiorprzetwór-stwa przemysłowe ogółem

Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników statystycznych przemysłu GUS, dla lat 1999–2009

W strukturze nakładów na działalność innowacyjną drugie miejsce, zarówno wśród przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, jak i przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego oraz przemysłu ogółem, zajmują nakłady inwestycyjne na budynki i budowle (tab 4 2) W całym przemyśle łącznie na maszyny i urządzenia oraz bu-dynki i budowle w 2008 r przeznaczono 84,5%, w przetwórstwie przemysłowym

133

Analiza innowacyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce

83,5% oraz w przemyśle spożywczym 79,3% całości nakładów na działalność in-nowacyjną W strukturze nakładów na działalność inin-nowacyjną utrzymuje się więc dominacja nakładów inwestycyjnych (na maszyny i urządzenia oraz budynki i bu-dowle), których łączny udział w analizowanych latach wyniósł średnio ponad 80% Najwyższy, nietypowy, udział nakładów na B+R wystąpił w 1999 r , zarów-no w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego (34%), jak i w przetwórstwie przemysłowym (20,5%) oraz przemyśle (18,5%) Niestety w pozostałych latach udział ten ukształtował się na zdecydowanie niższym poziomie Ważne dla dzia-łalności innowacyjnej nakłady na B+R stanowiły w latach 2000–2008 tylko od 2,0 do 3,7 % nakładów w przemyśle spożywczy, 8,0 –13,3 % w przetwórstwie przemysłowym oraz 7,5–12,8 % w całym przemyśle Znaczenie nakładów na B+R w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego było słabsze niż w przedsię-biorstwach przetwórstwa przemysłowego i przemysłu ogółem

Stosunkowo niewielki udział nakładów na B+R i wysoki odsetek nakładów inwestycyjnych (na maszyny i urządzenia oraz budynki i budowle) w nakładach ogółem na działalność innowacyjną to cechy charakterystyczne działalności inno-wacyjnej w przedsiębiorstwach krajów słabo rozwiniętych, tzw doganiających W takich podmiotach dąży się do jak najszybszego zmniejszenia luki technolo-gicznej poprzez absorpcję z zewnątrz technologii materialnej

Analizując strukturę nakładów na działalność innowacyjną warto jeszcze zwrócić uwagę na nakłady przeznaczone na marketing dotyczący nowych i zmo-dernizowanych wyrobów W przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego udział tych nakładów (3,2–12,0 %) jest zdecydowanie wyższy niż w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego (1,5–3,6%) i przedsiębiorstwach przemysłu ogó-łem (1,3–3,2 %) Znaczenie pozostałych nakładów jest mniej ważące

Przedsiębiorstwa wprowadzające innowacje korzystają z wielu źródeł infor-macji, które im ten proces ułatwiają W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje źródeł [Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach

2004–2006, s 6–7] :

•

źródła wewnętrzne,

•

źródła zewnętrzne

GUS w przeprowadzanych badaniach do źródeł wewnętrznych zalicza:

•

źródła wewnątrz przedsiębiorstwa: własne zaplecze badawczo-rozwojowe, kadra kierownicza, służby marketingowe, działy produkcji i sprzedaży itp ,

•

inne przedsiębiorstwa należące do tej samej grupy przedsiębiorstw Z kolei w grupie źródeł zewnętrznych uwzględniono:

źródła rynkowe:

•

dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania,

•

klienci,

•

konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej dziedziny działalności,

źródła instytucjonalne:

•

placówki naukowe PAN,

•

jednostki badawczo-rozwojowe (JBR-y),

•

zagraniczne publiczne instytucje badawcze,

•

szkoły wyższe (krajowe i zagraniczne); pozostałe źródła:

•

konferencje, targi, wystawy,

•

czasopisma i publikacje (naukowe, techniczne, handlowe),

•

towarzystwa i stowarzyszenia naukowo-techniczne, specjalistyczne i za-wodowe

Z badań przeprowadzonych przez GUS wynika, że w działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w Polsce w latach 2004–2006, podobnie jak w poprzednich edycjach badań nad innowacjami, największe znaczenie miały następujące źródła informacji:

•

źródła wewnątrz przedsiębiorstwa – 43,9% przedsiębiorstw produkujących artykuły spożywcze i napoje, 45,7% przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowe-go i 45,3% przedsiębiorstw przemysłu ogółem, aktywnych innowacyjnie w latach 2004–2006, oceniło znaczenie tego źródła jako „wysokie”;

•

klienci – 23,4% aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw produkujących żywność, 28,8% przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego i 27,7% przedsię-biorstw przemysłu ogółem uznało znaczenie tego źródła jako „wysokie”

Najmniejsze znaczenie jako źródło informacji miały źródła instytucjonalne, tj placówki naukowe PAN, JBR-y, zagraniczne publiczne instytucje badawcze oraz szkoły wyższe

Wyniki w zakresie źródeł innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce są zgodne z wynikami innych krajów uczestniczących w badaniu inno-wacji według metodologii Oslo

W dokumencie Innowacyjność przemysłu spożywczego w Polsce. Ocena, uwarunkowania, rozwój (Stron 129-134)