Intencjonalność w myśli psychologicznej

Mimo, że rodowód pojęcia „intencjonalność” wywodzi się z myśli filozo-ficznej, to dla współczesnej psychologii jest to także ważna kategoria pojęcio-wa. Rozważania psychologiczne, prowadzone w tym zakresie, odwołują się do psychologii deskryptywnej F. Brentano. Dla porządku przypomnijmy, że prze-łom XIX i XX w. jest tym okresem, w którym miały miejsce metodologiczne

62 A. D ą b r o w s k i, Radykalna interpretacja…, s. 22; zob. także: B. W ó j c i k,

Intencjonal-ność biologiczna podłożem pierwotnego doświadczenia aksjologicznego, [w:] Oblicza doświadcze-nia aksjologicznego. Studia i rozprawy, red. P. Duchliński, G. Hołub, Kraków 2011, s. 351–362.

63 A. D ą b r o w s k i, Intencjonalność…, s. 345.

64 Szerzej na ten temat: A. D ą b r o w s k i, Intencjonalność i …, s. 345–349.

65 Wymownym potwierdzeniem tej tezy jest kognitywistyka i jej współpraca w tym zakresie z filozofią umysłu, filozofią języka, filozofią nauki i logiką. Zob. W. D z i a r n o w s k a, A. K l a w i -t e r, Wprowadzenie. Kogni-tywis-tyka a filozofia: uzurpacja, emancypacja, rywalizacja o prze-trwanie

najstosowniejszego czy pomoc wzajemna?, [w:] Subiektywność a świadomość…, s. 7–14. Na temat

różnic między multi-, inter- i transdyscyplinarnością: W. Ż ł o b i c k i, Pedagoga rozważania o

gra-nicach dyscyplin wiedzy, [w:] Interdyscyplinarność i transdyscyplinarność pedagogiki – wymiar teoretyczny i praktyczny, red. R. Włodarczyk, W. Żłobicki, Kraków 2011, s. 99–108.

i paradygmatyczne dyskusje dotyczące relacji, w jakiej pozostawały między sobą filozofia i jej przedmiot zainteresowań oraz psychologia, rodząca się właśnie jako osobna dyscyplina. Konstytutywnym ustaleniem było określenie przedmiotu ba-dań filozofii i wyodrębnienie się ze zbioru dyscyplin filozoficznych m.in. takich dziedzin wiedzy jak socjologia i psychologia. Wskazane procesy sprawiły, że fi-lozofia stała się dziedziną, której odmawiano waloru teoretyczności i traktowano ją jako ideologię, poznanie przednaukowe, światopogląd, mit czy ekspresję ego. W tej perspektywie uczynienie świadomości i jej sposobu istnienia głównym za-gadnieniem refleksji filozoficznej miało przywrócić filozofii pozycję dyscypliny teoretycznej i rangę dyscypliny naukowej. Szczególne zasługi w tym zakresie po-czynił właśnie F. Brentano i jego uczniowie, filozofowie z tzw. szkoły austriac-kiej. P. Kołodziejczyk podkreśla, że „program unaukowienia filozofii opierał się o naturalistyczne i psychologistyczne przesłanki”66, a Leon Koj i Arkadiusz Gut opisują ten stan następująco:

Filozofia końca XIX wieku – jak podkreśla wielu historyków – przesiąknięta była psycho-logizmem i naturalizmem. Szeroko akceptowane było przekonanie, że naukowo można uza-sadnić wszelkie twierdzenia filozoficzne i logiczne, tylko wtedy, gdy zwróci się uwagę na ich stronę psychologiczną, zaś z psychologii uczyni się naukę pierwszą67.

W tym kontekście przywrócenie filozofii rangi nauki wiązało się z prze-kształceniem jej w psychologię oraz w nauki oparte na psychologii. Proces ten miał pokazać, „że wszystkie dyscypliny filozoficzne (głównie zaś logika i episte-mologia), które zajmują się analizą danych w doświadczeniu wewnętrznym win-ny weryfikować i uzasadniać uzyskane przez siebie wyniki poprzez zestawienie z rezultatami osiągniętymi przez psychologię”68. Psychologia zaś interpreto-wana była wówczas jako ta nauka, która bada obiekty dane w doświadczeniu introspekcyjnym. „W świetle powyższych stwierdzeń jest oczywistym, że projekt zastąpienia filozofii psychologią implikował zarazem przypisanie psychologii no-wego przedmiotu badań. W myśl tego programu, psychologia powinna oscylować wokół problematyki świadomości oraz sposobu istnienia jej aktów”69.

To właśnie F. Brentano zwrócił uwagę na to, że zjawiska psychiczne są dostęp-ne poznającemu podmiotowi w doświadczeniu introspekcyjnym, a opis tych zjawisk może stanowić pole badań filozoficznych. Koncepcja psychologii sformułowana przez F. Brentano (a także zainspirowana przez niego austriacka szkoła psycho-logii aktów) opierała się na tym, że przedmiotem badań uczyniła akty psychiczne.

66 P. K o ł o d z i e j c z y k, Między fenomenologią a cognitive science. Johna Searle’a teoria

intencjonalności, http://www.kognitywistyka.net/artykuły/pk-mfacs.pdf, dostęp: 11.05.2013, s. 3.

67 L. K o j, A. G u t, Uwagi o antypsychologizmie Fregego i Husserla, [w:] Psychologizm –

an-typsychologizm, red. A. Olech, Kraków 2001, s. 41.

68 P. K o ł o d z i e j c z y k, Między fenomenologią a cogitive science…, s. 3. 69 Ibidem, s. 4

Jego zdaniem, badanie zjawisk psychicznych miało być ich opisem i wyjaśnia-niem przeprowadzanym z pozycji teoriopoznawczych. W ramach sformułowanej przez siebie psychologii deskryptywnej koncentrował się na opisie intencjonalności świadomości, przyjmując, że intencjonalność jest wspólną cechą zjawisk psychicz-nych. Przedmiotem badań psychologicznych była w tym ujęciu aktywność umysłu skierowana na treść, czyli aktywne i intencjonalne doświadczenie. Intencjonalność aktu psychicznego była rozumiana jako jego ukierunkowanie się na przedmiot zewnętrzny w stosunku do podmiotu doświadczającego70. „Takie ujęcie jest inną, różną od klasycznej wizją człowieka i świata. Umysł, świadomość i psychika nie są lustrem biernie odbijającym rzeczywistość (rejestrującym reprezentacje, przed-stawienia, psychiczne obrazy tej rzeczywistości), są raczej czymś aktywnym, a po-znanie ludzkie jest bardziej tworzeniem niż odzwierciedlaniem”71. Mimo istnienia w koncepcji F. Brentano takich wątków, które do dziś są dyskutowane72 należy pod-kreślić, że koncepcja ta przyczyniła się do zmiany sposobu definiowania terminu „umysł” i stanowi podstawowy kontekst wyjaśniania ukierunkowanego myślenia. Warto pamiętać, że podstawowa teza jego koncepcji, czyli odróżnienie treści od ak-tów, zrewolucjonizowała dotychczasową wizję psychiki (por. angielski empiryzm i psychologia klasyczna), a tym samym wizję człowieka i ludzkiego poznania. Jak podkreśla Ryszard Stachowski, wpływ koncepcji F. Brentano jest wyraźnie wi-doczny w powstaniu wűrzburskiej szkoły psychologii, w amerykańskim funkcjo-nalizmie (jego przedmiotem był umysł jako narzędzie przystosowania człowieka do środowiska), w egzystencjalizmie i psychologii postaci73.

Zdaniem J. Bobryka, „pojęcie intencjonalności pojawiło się dość wcześnie w historii psychologii, w okresie gdy granice między psychologią a filozofią nie zostały jeszcze wyraźnie wytyczone, a wielu autorów z powodzeniem zajmowa-ło się tak jedną, jak i drugą dyscypliną”74. Termin ten jednak dość rzadko poja-wiał się w rozważaniach psychologicznych, praktycznie zanikł wraz z upadkiem psychologii klasycznej75. Jednak szczególną kontynuacją Brentanowskiej psy-chologii i związanej z nią teorii intencjonalności była fenomenologia, jako pew-nego rodzaju psychologia opisowa (deskryptywna), w której „fenomenologiczne

70 Pamiętać przy tym należy, że w tej koncepcji ukierunkowanie świadomości nosi miano aktu i tylko ten akt ma charakter psychiczny. Treści, będące elementami pozapsychicznymi, są jedynie przedmiotami fizycznymi, ku którym akt psychiczny jest zwrócony.

71 J. B o b r y k, Akty świadomości i procesy poznawcze, Wrocław 1996, s. 114.

72 Zob. A. R o j s z c z a k, Mentalizm, psychologizm, intencjonalność i semantyka

referencyj-na, [w:] Psychologizm – antypsychologizm…, s. 97–122; Z. R o s i ń s k a, C. M a t u s e w i c z, Kie-runki współczesnej psychologii, ich geneza i rozwój, Warszawa 1987, s. 107–110.

73 Szerzej na ten temat: R. S t a c h o w s k i, Historia psychologii: Od Wundta do czasów

naj-nowszych, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 1: Podstawy psychologii, red. J. Strelau,

Gdańsk 2003, s. 33–42.

74 J. B o b r y k, Przyczynowość i intencjonalność, Warszawa 1992, s. 63.

75 Zob. Kryzys psychologii klasycznej, [w:] T. To m a s z e w s k i, Główne idee współczesnej

medytujące Ja może stać się nieuprzedzonym obserwatorem samego siebie […]”76. To właśnie to fenomenologiczne ujęcie nawiązywało do psychologii opi-sowej sformułowanej przez F. Brentano77, a jego twórca, E. Husserl, rozwinął Brentanowską teorię intencjonalności świadomości.

Ten stan uległ radykalnej zmianie na przełomie lat siedemdziesiątych i osiem-dziesiątych XX w., kiedy badacze związani z nurtem cognitive science przywołali na nowo pojęcie intencjonalności78. W tym obszarze badań próbowano powiązać kategorię intencjonalności z nowymi treściami i z tym sposobem opisu proce-sów poznawczych, który jest charakterystyczny dla prac syntetyzujących refleksję psychologiczną z nauką i teorią sztucznej inteligencji.

Pamiętając o tym, że we współczesnej myśli humanistyczno-społecznej istnieje wiele teorii i koncepcji intencjonalności, należy zauważyć, że funkcjonujące w nich twierdzenia zależą od specyfiki systemu poznawczego, w którym są formułowa-ne. Stąd psychologiczne teorie intencjonalności odznaczają się charakterystyczną dla tej dziedziny wiedzy problematyką badawczą i terminologią. W tym obszarze poznawczym kategoria intencjonalności odnoszona jest do takich zagadnień badaw-czych, jak: akty świadomości, procesy poznawcze, czynności i działania ludzkie.

Odnosząc kategorię intencjonalności do podstawowych dyscyplin psycholo-gicznych należy zauważyć, że jest ona pojęciem pełniącym szczególną rolę w ba-daniach realizowanych w zakresie: psychologii poznawczej/poznania (badającej procesy poznawcze, w tym: spostrzeganie, uwagę, myślenie, wyobrażanie, proce-sy pamięciowe i pojęciową reprezentację rzeczywistości)79, psycholingwistyki (jej przedmiotem zainteresowań jest nabywanie mowy i powiązanie jej z pozostałymi procesami psychicznymi)80, psychologii osobowości81 (badającej indywidualne stałe

76 E. H u s s e r l, Medytacje kartezjańskie, przeł. A. Wajs, Warszawa 1982, s. 53.

77 Szerzej na temat relacji między fenomenologią transcendentalną a psychologią w kontek-ście rozważań E. Husserla por. J. B o b r y k, Przyczynowość…, s. 73–80.

78 Zob. Pojęcie intencjonalności w nurcie cognitive science, J. B o b r y k, Przyczynowość…, s. 94–100 oraz Intencjonalność a pojęcie reprezentacji, J. B o b r y k, Akty świadomości…, s. 91–113.

79 Zob. J. B o b r y k, Przyczynowość…; i d e m, Akty świadomości…; i d e m, Reprezentacja,

intencjonalność, samoświadomość, Warszawa 1996; Z. Z a b o r o w s k i, Świadomość i samoświa-domość człowieka, Warszawa 1998, A. K o l a ń c z y k, Czuję, myślę, jestem. Świasamoświa-domość i procesy psychiczne w ujęciu poznawczym, Gdańsk 1999; Z. Z a b o r o w s k i, Teoria treści i form samoświa-domości, Warszawa 2000; J. B o b r y k, Świadomość człowieka w epoce mediów elektronicznych,

Warszawa 2004.

80 Zob. Psychologia a semiotyka, red. I. Kurcz, Warszawa 1993; J. K o z i e l e c k i, Wiedza

językowa: logika dyskursu, [w:] i d e m, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 2000,

s. 206–211; T. A. Va n D i j k, Badania nad dyskursem, [w:] Dyskurs jako struktura i proces, red. T. A. Van Dijk, T. Dobrzyńska, Warszawa 2001, s. 9–44; J. Ś l ó s a r s k a, Psychologizm i

an-typsychologizm w lingwistyce kognitywnej, [w:] Psychologizm – anan-typsychologizm…, s. 155–167;

I. K u r c z, B. B o k u s, O języku i aktywności komunikacyjnej człowieka, [w:] Psychologia

czynno-ści. Nowe perspektywy, red. I. Kurcz, D. Kądzielawa, Warszawa 2002, s. 150–161; Psycholingwisty-ka, red. J. B. Gleason, N. B. Ratner, przeł. J. Bobryk i in., Gdańsk 2005.

81 Zob. P. K. O l e ś, K. D r a t - R u s z c z a k, Osobowość, [w:] Psychologia. Podręcznik

cechy psychiczne jednostki, wewnętrzną organizację mechanizmów poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych82 oraz inne subiektywne stany psychiczne83), chologii społecznej (zorientowanej na badanie rozumienia świata społecznego, psy-chicznych aspektów relacji w jakich pozostaje jednostka z innymi, postrzegania osób i przyjmowanych przez nie postaw oraz mechanizmów wywierania wpływu społecz-nego)84, psychologii czynności85, psychologii działania (badającej aktywność spraw-czą człowieka)86 oraz nueropsychologii (badającej związek procesów psychicznych z zachowaniem i funkcjonowaniem centralnego układu nerwowego)87.

Prowadząc niniejsze rozważania należy zwrócić uwagę na te działy z obsza-ru psychologii stosowanej, w których szczególne miejsce zajmuje oddziaływa-nie na innych. Przykładem tego typu dziedzin są: psychologia wychowawcza88, psychologia polityczna89 i psychologia reklamy90. To właśnie w tych obszarach 82 Przykładem rozważań prowadzonych w tym zakresie jest analiza działania dokonywana z perspektywy motywacyjnej. Zob. T. M a r u s z e w s k i i in., Emocje i motywacja, [w:]

Psycholo-gia. Podręcznik akademicki, t. 1, s. 630– 649.

83 Zob. Integracyjny model osobowości, w którym intencjonalność, obok poznawalno-ści, racjonalności i zróżnicowania, jest podstawowym założeniem dotyczącym natury ludzkiej. P. K. O l e ś, K. D r a t - R u s z c z a k, Integracyjny model osobowości, [w:] Psychologia.

Podręcz-nik akademicki, t. 1, s. 749–758.

84 Szczególnym wątkiem analiz realizowanych w tym zakresie jest rozumienie zdarzeń i re-gulacja ludzkiego zachowania oraz sformułowane w tym kontekście teorie atrybucji, dotyczące dociekania przyczyn określonych zachowań. To właśnie w tych teoriach znalazły swe miejsce takie kategorie pojęciowe, jak zachowania intencjonalne (działania) i nieintencjonalne (zdarzenia). Sze-rzej na ten temat: M. L e w i c k a, Procesy atrybucji, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3: Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, red. J. Strelau, Gdańsk 2005, s. 45–68..

85 Zob. T. To m a s z e w s k i, Wstęp do psychologii, Warszawa 1963; i d e m, Aktywność

czło-wieka, [w:] Psychologia jako nauka o człowieku, red. M. Maruszewski, J. Reykowski, T.

Tomaszew-ski, Warszawa 1966; Studia nad teorią czynności ludzkich, red. I. Kurcz, J. ReykowTomaszew-ski, Warszawa 1975; Z. Z a l e s k i, Psychologia zachowań celowych, Warszawa 1991; W kręgu teorii czynności, red. W. Łukaszewski, „Kolokwia Psychologiczne”, t. 5, Warszawa 1995; Psychologia czynności…

86 Zob. T. P s z c z o ł o w s k i, Zasady sprawnego działania: wstęp do prakseologii, Warszawa 1982; W. Ł u k a s z e w s k i, Oceny działania a wykonanie nowych zadań, Wrocław 1973; W. J. P a -l u c h o w s k i, Osobowość a działanie, Wrocław 1981; i d e m, Osobowościowe wyznaczniki

sku-teczności działania a cechy sytuacji, [w:] Efektywność a osobowość, red. K. Obuchowski, W. J.

Pa-luchowski, Wrocław 1982, s. 90–115; Z. S k o r n y, Mechanizmy regulacyjne ludzkiego działania, Warszawa 1989; Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo, bezradność, red. M. Kofta, Poznań 1993; W. Ł u k a s z e w s k i, M. M a r s z a ł - W i ś n i e w s k a, Wytrwałość w działaniu.

Wy-znaczniki sytuacyjne i osobowościowe, Gdańsk 2006.

87 Zob. K. Jo d z i o, Neuropsychologia intencjonalnego działania. Koncepcje funkcji

wy-konawczych, Warszawa 2008; P. G. Z i m b a r d o, R. L. J o h n s o n, V. M c C a n n, Psychologia. Kluczowe koncepcje, t. 3: Struktura i funkcje świadomości, przeł. M. Guzowska-Dąbrowska i in.,

Warszawa 2010.

88 Zob. M. P r z e t a c z n i k - G i e r o w s k a, Z. W ł o d a r s k i, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1994; M. H. D e m b o, Stosowana psychologia wychowawcza, przeł. E. Czerniawska, Z. Toeplitz, Warszawa 1997; A. B r z e z i ń s k a, Psychologia wychowania, [w:] Psychologia.

Pod-ręcznik akademicki, t. 3, s. 227–257.

89 Zob. K. S k a r ż y ń s k a, Psychologia polityczna, Poznań 1999; J. R e y k o w s k i,

Psycho-logia polityczna, [w:] PsychoPsycho-logia. Podręcznik akademicki, t. 3, s. 379–403.

90 Zob. R. B. C i a l d i n i, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, przeł. B. Wojciszke, Gdańsk 1996; D. D o l i ń s k i, Psychologia wpływu społecznego, Wrocław 2000; J. Ł. G r z e

-zastosowania wiedzy psychologicznej znajdziemy ustalenia odwołujące się do wyników badań związanych ze specyfiką uwarunkowań ludzkich zachowań, w tym szczególnie czynności celowych i zamierzonych.

Szczególne miejsce wśród dziedzin i dyscyplin psychologicznych, zaintereso-wanych problematyką intencjonalności, przypada psychologii poznawczej, która bywa także interpretowana jako współczesny kierunek lub nurt psychologiczny i identyfikowana jest z nazwą „psychologia kognitywna” (ang. cognitive

psycholo-gy)91. Koncentruje się ona na problematyce poznawania rzeczywistości przez czło-wieka i gromadzenia wiedzy o niej, a w konsekwencji – zastosowania tej wiedzy w różnego typu zachowaniach92. Ogólnie rzecz biorąc, zajmuje się ona procesami nabywania, przetwarzania i wykorzystywania informacji. W tej perspektywie waż-nym przedmiotem zainteresowań badawczych staje się struktura wiedzy będącej szczególnego rodzaju fenomenem oraz procesy poznawcze jako mechanizmy jej tworzenia. Ustalenia poczynione w tym zakresie stanowią podstawę wyjaśniania zachowań człowieka, opierającego się na tym, jak postrzega on rzeczywistość, jak ją interpretuje, jaką ma wiedzę na ten temat oraz jakie są w związku z tym oczekiwania93. To właśnie w tym obszarze badawczym przetwarzanie informacji w umyśle jest zagadnieniem zasadniczym, a wiązanie sfery poznawczej z funk-cjonowaniem człowieka wskazuje na to, że w kognitywizmie intencjonalność jest kategorią znaczącą. W psychologii kognitywnej takie pojęcia jak psychika, umysł i świadomość zyskują szczególne znacznie w kontekście badań dotyczących ak-tywności ludzkiej i różnego typu procesów poznawczych94. To podejście nawią-zuje jednoznacznie do analiz prowadzonych przez F. Brentano, który akcentował aktywny wymiar ludzkiego poznania i ukierunkowanie procesów poznawczych95.

l a k, A. N o w a k, Wpływ społeczny, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3: Jednostka

w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, red. J. Strelau s. 187–204; B. Wo j c i s z k e,

D. D o l i ń s k i, Wpływ społeczny, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2, red. J. Strelau, D. Doliński, Gdańsk 2008, s. 374–398.

91 Szerzej na ten temat: Kognitywistyka. Problemy i perspektywy, red. H. Kardela i in., Lublin 2005; Kognitywizm w myśli psychologicznej, [w:] M. W i ś n i e w s k a - K i n, „Chcieć, pragnąć,

myśleć, wiedzieć” – rozumienie pojęć przez dzieci, Kraków 2007, s. 15–30; Psychologia poznaw-cza: dziedzina czy paradygmat, [w:] E. N ę c k a i in., Psychologia poznawcza, Warszawa 2012,

s. 31–44.

92 Zob. Koncepcja człowieka w psychologii poznawczej, W. Ł u k a s z e w s k i,

Psycholo-giczne koncepcje człowieka, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 1: Podstawy psychologii,

s. 79–82.

93 Zob. T. M a r u s z e w s k i, Psychologia poznawcza, Warszawa 1996; i d e m, Psychologia

poznania. Umysł i świat, Gdańsk 2011; E. N ę c k a i in., op. cit..

94 Albert Bandura podkreśla np., że intencjonalność, dalekowzroczne przewidywanie, auto-regulacja i autorefleksja to rdzenne właściwości człowieka oraz filary natury ludzkiej, skupione wokół świadomego i dynamicznego „Ja”. Zob. A. Bandura, Social cognitive theory of personality, [w:] Handbook of Personality: Theory and research, red. L. A. Pervin, O. P. John, New York 1999, s. 154–196, a także idem, Teoria społecznego uczenia się, Warszawa 2007.

95 Zob. Rozważania dotyczące uwagi jako właściwości umysłu pozwalającej ukierunkować procesy poznawcze i podtrzymywać zaangażowanie poznawcze. Jej istotą jest tutaj skupienie czy też koncentracja świadomości. T. M a r u s z e w s k i, Psychologia poznania. Umysł i świat, Gdańsk 2011, s. 85–131.

Jeśli nadal będziemy przemierzać mapę współczesnych kierunków psycho-logicznych, to zauważymy, że intencjonalność, jako kategoria badawcza, zyskuje szczególne znaczenie w tych nurtach, które budują koncepcję człowieka z odwo-łaniem się do specyficznych własności jego życia psychicznego i działania. Chodzi tu o takie własności, które stanowią o podmiotowym i autonomicznym funkcjono-waniu człowieka oraz podkreślają jego potencjalną wewnątrzsterowność. Ważną rolę pełni w tym obszarze świadomość i samoświadomość aktywnego podmiotu, który „powinien postrzegać siebie jako źródło swojego postępowania, cele własne jako przedmiot swoich intencji, a świat wokół jako szanse swoich możliwości”96. Stąd też odwołanie się do intencjonalności jako właściwości człowieka można odnaleźć w takich kierunkach jak psychologia poznawcza i psychologia humani-styczna (w tym psychologia fenomenologiczna97, psychologia egzystencji98 oraz psychologia postaci i terapia Gestalt99). To właśnie w obrębie tych kierunków ak-centuje się sens życia ludzkiego odniesiony do intencjonalnej aktywności i świa-domości tego, czego człowiek aktualnie doświadcza.

Natomiast w ramach badań realizowanych w obszarze behawioryzmu uważyć należy odejście od filozoficznych korzeni myśli psychologicznej i za-interesowanie zachowaniem, a nie świadomością. To właśnie pod kierunkiem Johna Watsona psychologia stała się nauką o zachowaniu, tym samym odrzuciła nie tylko świadomość, lecz także umysł100. Jeśli pojęcie intencjonalności poja-wia się w rozważaniach prowadzonych na gruncie behawioryzmu, to odnoszone jest do specyfiki wywierania wpływu na człowieka jako istotę zewnątrzsterow-ną, a zainteresowanie wewnętrznymi mechanizmami i determinantami ludz-kiego funkcjonowania jest tu nieznaczne101. Wywieranie wpływu na jednostkę

96 Zob. K. O b u c h o w s k i, Człowiek intencjonalny, czyli o tym jak być sobą, Poznań 2000, s. 11.

97 Zob. D. Ś l e s z y ń s k i, Wędrówka doświadczenia. Podejście fenomenologiczne i

egzysten-cjalne, Białystok 1998.

98 Zob. Psychologia egzystencjalna, [w:] P. K. O l e ś, K. D r a t - R u s z c z a k, Osobowość, s. 697–700; U. To k a r s k a, Wątki egzystencjalne w psychologii narracyjnej, [w:] Szkice o ludzkim

poznawaniu i odczuwaniu, red. H. Wrona-Polańska i in., Kraków 2009, s. 103–116.

99 Zob. Koncepcje humanistyczne i psychologia pozytywna, [w:] P. K. O l e ś, K. D r a t - R u s z c z a k, Osobowość, s. 683–697. Pragnę przy tym podkreślić, że odróżniam psychologię postaci od terapii Gestalt. Szerzej na ten temat: A. Wa d e l e y i in., Wprowadzenie do psychologii, przeł. J. Bobryk, J. Suchecki, Warszawa 2002, s. 18–21; Psychologia postaci, [w:] T. To m a s z e w s k i, Główne idee…, s. 95–110. Zob. także: rozważania dotyczące psychoterapii Gestalt, W. Ż ł o -b i c k i, Edukacja holistyczna w podejściu „Gestalt”. O wspieraniu rozwoju oso-by, Kraków 2008, s. 147–175.

100 Szerzej na ten temat: P. G. Z i m b a r d o i in., Psychologia. Kluczowe koncepcje, t. 3:

Struk-tura i funkcje świadomości, przeł. M. Guzowska-Dąbrowska i in., Warszawa 2010, s. 196–198.

101 Charakterystyka behawioryzmu jako koncepcji, której celem jest kontrolowanie człowieka i manipulowanie nim zob.: T. T. To m a s z e w s k i, Główne idee…, s. 37–57; opis psychologicznych podstaw inżynierii społecznej zob.: J. K o z i e l e c k i, Koncepcja behawiorystyczna, czyli człowiek

identyfikowane jest w tym przypadku z kontrolą ludzkiego zachowania, wywoły-waniem reakcji zamierzonych przez kontrolującego i stosowywoły-waniem zewnętrznych wzmocnień. W interpretacji behawiorystycznej jest to ten rodzaj oddziaływania na jednostkę, który realizowany jest niezależnie od/lub pomimo woli i stanu świa-domości osoby, na którą się oddziałuje. Tego typu oddziaływania mają charakter „technologicznie oprzyrządowanego” praktycznego działania102 i często przybie-rają postać manipulacji. Jak zauważa Tomasz Witkowski, w takich przypadkach manipulujący zawsze jest świadomy swego działania i jego celów, manipulowany zaś nigdy nie zdaje sobie sprawy ani z istoty tego oddziaływania, ani z jego ce-lów103. Dlatego też jeśli w rozważaniach behawiorystycznych pojawia się pojęcie intencjonalności, to odnoszone jest ono do cech tego sposobu kontrolowania za-chowania jednostki104.

Z kolei w obszarze badań psychoanalitycznych, choć przyjmuje się, że psy-choterapia stanowi drogę do samoświadomości, która jest niezbędnym warun-kiem zdrowia psychicznego człowieka i jego pełnego rozwoju, to jednak dość jed-nostronnie ujmuje się mechanizmy sterujące ludzką aktywnością. Przecenia się rolę czynników motywacyjno-emocjonalnych, a więc potrzeb, popędów i uczuć, nie doceniając jednocześnie wpływu procesów poznawczych (spostrzegania, pa-mięci i myślenia)105, a te przecież są podstawowymi zagadnieniami badawczymi, odnoszonymi do pojęcia intencjonalności. Stąd panująca w tym nurcie „tyrania nieświadomości” na plan dalszy odsuwa analizy związane z problematyką in-tencjonalności106. Jednak zauważyć należy, że w interpretacji psychoanalitycznej pragnienia i popędy mają charakter aktów ukierunkowanych na przedmiot, a więc są w pewnym sensie aktami intencjonalnymi. Jednak ten aspekt rozwinięty zo-stał w psychologii humanistycznej, kierunku kontynuującym w znacznym stopniu rozważania psychoanalityczne107.

Przywołane ustalenia pozwalają stwierdzić, że w ramach współczesnych ba-dań psychologicznych można wskazać taki obszar dociekań poznawczych, który dotyczy intencjonalności procesów psychicznych i ludzkiej aktywności. Dwie kategorie pojęciowe wyznaczają ten zakres poszukiwań badawczych – są to: psy-chologia procesów intencjonalnych i psypsy-chologia intencjonalności. Jerzy Bobryk nakreślił mapę funkcjonowania kategorii intencjonalności w psychologii i wska-zał następujące sposoby i konteksty użycia tego terminu:

102 Szerzej na ten temat: E. P a s z k i e w i c z, Struktura teorii psychologicznych.

Behawio-ryzm. Psychoanaliza. Psychologia humanistyczna, Warszawa 1983, s. 154–172.

103 Por. T. W i t k o w s k i, Psychomanipulacje. Jak je rozpoznawać i jak sobie z nimi radzić, Wrocław 2000, s. 24–30.

104 Szerzej na temat psychologicznego ujęcia manipulacji jako sposobu wywierania wpływu: A. W r ó b e l, Wychowanie a manipulacja, Kraków 2006, s. 42–44.

105 Szerzej na ten temat: J. K o z i e l e c k i, Koncepcje psychologiczne… s. 91–165. 106 Zob. Psychoanaliza, [w:] T. To m a s z e w s k i, Główne idee…, s. 59–94. 107 Szerzej na temat: J. B o b r y k, Przyczynowość..., s. 85–86.

– intencjonalność jako cecha ludzkich aktów poznawczych lub czynności kierowanych odzwierciedleniem świata zewnętrznego, czyli cecha aktów świa-domości;

– akty intencjonalne jako akty oddziaływania na otoczenie;

– akty intencjonalne jako akty ustalające stosunek podmiotu do otoczenia, czyli ustalające w momencie ich trwania związek człowieka z otoczeniem;

– intencjonalność jako kreatywny stosunek podmiotu do przedmiotu, wzmac-niający poznawczą podmiotowość;

– niedoskonały podmiot i jego akty intencjonalne, czyli odwołanie się do ukierunkowanego charakteru ludzkiej psychiki i intencjonalności jako szansy jej rozwoju;

– uwaga i intencjonalność, czyli odwołanie się do uwagi jako ukierunkowa-nia umysłu i określonego sposobu zorganizowaukierunkowa-nia danych świadomości;

– teoria intencjonalności jako ognisko krystalizacji humanistycznych teorii

W dokumencie Problem intencjonalności działania wychowawczego. Studium teoretyczne (Stron 93-103)