Intencjonalność w myśli socjologicznej

Aby nakreślić miejsce, jakie zajmuje kategoria intencjonalności we współ-czesnej myśl socjologicznej, po pierwsze przyjmuję, że „socjologia jako «nauka o tym, co społeczne» zajmuje się ludzkim postępowaniem i jego skutkami. Jej za-interesowania poznawcze sięgają od działania jednostki poprzez stosunki między-ludzkie i grupowe aż do analizy systemów społecznych jako systemów działania (np. analizy społeczeństwa jako szerokiego systemu społecznego). Jeżeli zatem socjologia jest nauką zajmującą się «tym, co jest społecznym produktem ludzkie-go działania», to musi ona również stawiać pytania, co jest «istotą» lub «naturą» tego, czym ta nuka się zajmuje”117.

Socjologia, rodząc się jako teoria społeczeństwa i jego praw rozwojo-wych, wyodrębniła się z myśli filozoficznej za sprawą dokonań jej ojców, czyli A. Comte’a, H. Spencera i K. Marksa118. Na tym etapie rozwoju wiedzy socjo-logicznej celem poznawczym było badanie życia społecznego i wskazywanie kierunków jego przeobrażeń. Efektem tego typu działalności badawczej były i są makrosocjologiczne koncepcje teoretyczne, do których zalicza się: teorie społeczeństwa (socjologia marksistowska, teoria krytyczna) i teorie systemów społecznych (teoria funkcjonalno-strukturalna, teoria strukturalno-funkcjonal-na, teoria konfliktu). Wszystkie te koncepcje teoretyczne łączy dążenie do ogar-nięcia i zinterpretowania społeczeństwa lub systemów społecznych jako całości. To właśnie ta makroperspektywa dotycząca zbiorowości społecznych i ich zło-żonych struktur wyznaczała paradygmat badań socjologicznych na tym etapie119. Jak wskazuje Hartmut M. Griese, „drugą podstawową perspektywę teore-tyczną osiągnęła socjologia obserwując rzeczywistość społeczną jakby przez mi-kroskop i zwracając się w ten sposób ku elementarnym formom uspołecznienia i działania społecznego. Tę mikroperspektywę socjologicznej teorii działań (teorii zachowań) otworzył Max Weber (1864–1920), który zdefiniował socjologię jako naukę o działaniu w otoczeniu społecznym. Wypracowana przez «szkołę chica-gowską» (Cooley, Mead, Thomas i inni) teoria interakcji symbolicznej uchodzi dziś – w skali międzynarodowej – za drugą z panujących teorii socjologii ogólnej obok teorii systemów”120. Wśród mikroteorii socjologicznych H. M. Griese wy-różnia: teorie działań (symboliczny interakcjonizm, etnometodologię i fenomeno-logiczną socjologię wiedzy) oraz teorię zachowań121.

117 H. M. G r i e s e, Szkice z socjologii wychowania i andragogiki, przeł. D. Sztobryn, Łódź 2002, s. 7.

118 Szerzej na temat kondycji współczesnej socjologii i jej źródeł: P. S z t o m p k a, Socjologia

i społeczeństwo, [w:] i d e m, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 17–42.

119 Szerzej na temat głównych nurtów teorii socjologicznej: H. M. G r i e s e, Socjologiczne

teorie młodzieży. Wprowadzenie, przeł. J. Dąbrowski, Kraków 1996, s. 31–33.

120 Ibidem, s. 31.

121 Pięć głównych kierunków teoretycznych w socjologii: funkcjonalny, konfliktowy, wy-miany, interakcjonistyczny i fenomenologiczny por. P. S z t o m p k a, Teoria socjologiczna końca

Zarysowana tu jedynie dualność, czy jak twierdzą inni – dualizm122 podej-ścia do realizacji badań socjologicznych opiera się na socjologicznej wykładni dystynkcji społeczeństwo – jednostka, czyli relacji pomiędzy strukturą i podmio-towym sprawstwem, relacji określanej symbolicznie jako ujęcie makro i mikro. Te dwie różne perspektywy wyznaczają dwa różne poziomy analizy rzeczywistości społecznej123. Pierwsza oparta jest na strukturze społecznej, funkcji, obiektywi-zmie i determiniobiektywi-zmie strukturalnym. Określa społeczeństwo jako strukturę stojącą ponad jednostkami, kształtującą i kontrolującą. Druga zaś patrzy na życie społecz-ne z perspektywy subiektywistyczspołecz-nej, wzmacniając znaczenie autonomiczspołecz-nego działania, samostanowienia i podmiotowego sprawstwa (ang. agency)124. W tym ujęciu, subiektywne znaczenie nadawane działaniu sprawia, że społeczeństwo in-terpretowane jest jako sieć utkana z ludzkich działań i znaczeń. Działający pod-miot jest twórcą świata społecznego, zmieniającym rzeczywistość. Ten kontekst analizy rzeczywistości społecznej gwarantuje podmiotowi poczucie panowania nad własnym życiem i pozwala mu na samostanowienie. Szczególnego znaczenia nabiera w tej interpretacji podmiotowa świadomość wpisana w działanie – jest ona w tym przypadku fundamentem istnienia świata społecznego125. To właśnie w tej perspektywie poznawczej w centrum zainteresowań badawczych znala-zła się działająca jednostka, aktywny człowiek (ang. agent – podmiot działania). Ten paradygmat badań socjologicznych określany jest jako socjologia humani-styczna lub socjologia rozumiejąca, a za klasyków tego podejścia badawczego uznaje się M. Webera i F. Znanieckiego.

XX wieku. Wstęp do wydania polskiego, [w:] J. H. T u r n e r, Struktura teorii socjologicznej, wstęp

i red. P. Sztompka, Warszawa 1985, s. 21.

122 Zob. P. S z t o m p k a, Socjologiczna teoria podmiotowości, [w:] Podmiotowość:

możli-wość – rzeczywistość – konieczność, red. P. Buczkowski, R. Cichocki, Poznań 1988, s. 11–13.

Zo-bacz także: M. D o m e c k a, Wprowadzenie do polskiego tłumaczenia książki Margaret S. Archer

„Człowieczeństwo. Problem sprawstwa”, [w:] M. S. A r c h e r, Człowieczeństwo. Problem spraw-stwa, przeł. A. Dziuban, Kraków 2013, s. XLI–LIV; M. D o m e c k a, Dualność czy dualizm? Re-lacje pomiędzy strukturą i podmiotowym sprawstwem we współczesnych debatach teoretycznych,

[w:] Sprawstwo. Teorie, metody, badania empiryczne w naukach społecznych, red. A. Mrozowicki i in., Kraków 2013, s. 103–115.

123 Szerzej na temat „pierwszej” i „drugiej” socjologii: P. S z t o m p k a, Teoria stawania się

społeczeństwa. Szkic koncepcji, „Kultura i Społeczeństwo” 1991, T. XXXV, s. 17–18. Zobacz także:

J. M a c i e j e w s k i, Motywacja w edukacji: aktywny czy bierny dyskurs w naukach społecznych?, [w:] Motywacja w edukacji, red. E. Przygońska, Toruń 2011, s. 11–26.

124 Zob. Pedagogiczne pytanie o działanie a dwie perspektywy socjologiczne, [w:] J. P i e -k a r s -k i, U podstaw pedagogi-ki społecznej. Zagadnienia teoretyczno-metodologiczne, Łódź 2007, s. 96–99.

125 Analiza świadomości jako kategorii interdyscyplinarnej por. M. K o w a l s k i, D. F a l c m a n, Świadomość aksjologiczna i podmiotowość etyczna – analizy i impresje, Kraków 2010, s. 30–58. Zobacz także: D. F a l c m a n, Świadomość aksjologiczna jako pretekst do

zagadnie-nia fenomenologii w socjologii, [w:] M. K o w a l s k i, D. F a l c m a n, Fenomenologie: socjologia versus pedagogika (przesłanki instytucjonalizowania się pedagogiki fenomenologicznej), Kraków

Współczesna socjologia humanistyczna rozwija się w dwóch kierunkach lub wariantach. Wariant amerykański, nazywany interakcjonizmem symbolicz-nym reprezentuje G. H. Mead (kontynuatorami jego myśli są m.in. Herbert Blu-mer i Ralph H. Turner), wariant europejski, nazywany socjologią fenomenolo-giczną, zapoczątkował Alfred Schűtz (jego wychowankami są m.in. Peter Berger i Thomas Luckmann)126. To właśnie w tym obszarze myśli socjologicznej, analizy są koncentrowane na problemach języka i znaczenia w powiązaniu z „interpretu-jącym rozumieniem” działania ludzkiego127. Jak podkreśla A. Giddens, ich inte-lektualne źródła sięgają filozofii hermeneutycznej, filozofii języka Wittgensteina i Austina oraz fenomenologii. Interpretacja rzeczywistości społecznej nakreślona w tej perspektywie prezentuje się następująco: świat społeczny to kompetentne dokonania aktywnych podmiotów jako podmiotów działających, a konstytuowa-nie tego świata jako znaczącego i zrozumiałego zależy od języka, który konstytuowa-nie jest uważany jedynie za system znaków czy symboli, ale za medium działań praktycz-nych. Tak interpretowany świat społeczny jest dziełem ludzi i, jak podkreślają P. L. Berger i T. Luckmann, może on być przez nich zmieniany128. W tej perspek-tywie człowiek to istota społeczna i twórcza, dzięki jego autonomicznemu działa-niu i interakcji z rzeczywistością wyłania się struktura społeczna. Przyjmując ten sposób interpretacji rzeczywistości społecznej, należy za J. H. Turnerem zauwa-żyć, że jednym z najbardziej intrygujących pytań teorii społecznej staje się pyta-nie dotyczące wzajemnych relacji między społeczeństwem a jednostką. „W jaki sposób społeczeństwo kształtuje jednostki, lub też jak jednostki tworzą, utrzymu-ją i zmieniautrzymu-ją społeczeństwo? Jak rozumieć, że społeczeństwo i osobowość jedno-stek stanowią wzajemnie powiązane, a jednak oddzielne zjawiska o swoistych ce-chach i prawidłowościach?”129. Poszukiwanie odpowiedzi na zacytowane pytania stanowiło kwintesencję badań socjologicznych, które współcześnie identyfikuje-my z analizą procesów wiążących jednostki między sobą oraz jednostki ze społe-czeństwem. Zwrot ku badaniu procesów interakcji społecznej i ich konsekwencji dla jednostki i społeczeństwa, stał się podstawą rozwoju socjologii mikroświatów społecznych, socjologii interakcjonistycznej i rozumiejącej130. To właśnie w tym obszarze badawczym najważniejsze stało się rozumienie zachowania ludzkiego jako swoistej, nieredukowalnej do innych i pierwotnej warstwy, w której ciało 126 O współczesnych teoretycznych perspektywach socjologii por. M. J. S z y m a ń s k i,

So-cjologia edukacji. Zarys problematyki, Kraków 2013, s. 28–30. Szerzej na ten temat: Współczesne teorie socjologiczne, t. 1, oprac. A. Jasińska-Kania i in., Warszawa 2006.

127 Szerzej na ten temat: A. G i d d e n s, Nowe zasady metody socjologicznej. Pozytywna

kry-tyka socjologii interpretatywnych, przeł. G. Woroniecka, Kraków 2001, s. 45–107.

128 Zob. P. L. B e r g e r, T. L u c k m a n n, Społeczne tworzenie rzeczywistości, przekł. i wstęp J. Niżnik, Warszawa 1983, s. 146–147.

129 J. H. T u r n e r, Struktura teorii socjologicznej, wstęp i red. P. Sztompka, Warszawa 1985, s. 377.

i świadomość splatają się ze sobą, przenikają się wzajemnie, a także rozumienie sfery życia społecznego, która z tych zachowań się składa131. Bo jak podkreśla Z. Krasnodębski, „rozumienie zachowania zawsze jest zarazem rozumieniem świata otaczającego człowieka, świata jako korelatu jego możliwych intencjonal-nych odniesień. Rozumienie tak ujęte oznacza sposób doświadczenia tego świata zarówno przez żyjących w nim ludzi, jak i przez badających go naukowców, któ-rzy tylko dzięki doświadczeniu takiego rodzaju mogą mieć do tego świata do-stęp”132. Rozumienie to staje się warunkiem wszelkiego doświadczenia i wynika z charakteru ludzkiej aktywności.

Nakreślona perspektywa rzuca nowe światło na badanie życia społecznego, wyostrzając znaczenie rozumienia jako sposobu poznania i doświadczania świata. To właśnie dzięki rozumieniu można wyróżnić te działania ludzkie, które są ce-lowym zachowaniem podmiotów intencjonalnie odnoszących się do otaczającej ich rzeczywistości. W tej interpretacji zachowania ludzkie, będące częścią świata społecznego, są przedmiotem takiego rozumienia, które polega na uchwyceniu sensu tej aktywności, na wniknięciu w motywy i intencje działającego, na poszu-kiwaniu odpowiedzi na pytanie „co” ktoś robi i „dlaczego” to robi? Szczególnej mocy nabiera tu kategoria działania społecznego, która oznacza taki typ zacho-wań, którym jednostka przypisuje subiektywne znaczenie i dzięki nim urzeczy-wistnia swą podmiotowość133.

To właśnie w tym paradygmacie badań interpretacje rzeczywistości społecz-nej i miejsca oraz roli, jaką pełni w niej jednostka, skoncentrowane są wokół takich problemów, jak: aktywność ludzka, rozumienie ludzkiego zachowania, czynności społeczne134, odróżnienie działania (w tym – działania społecznego) od innych chowań, konstruowanie sensu podmiotowego działania, interakcja partnerów i za-131 Szerzej na ten temat: Z. K r a s n o d ę b s k i, Rozumienie ludzkiego zachowania.

Rozwa-żania o filozoficznych podstawach nauk humanistycznych i społecznych, Warszawa 1986, s. 5–11.

132 Ibidem, s. 10.

133 Zob. Wokół wybranych socjologicznych implikacji koncepcji podmiotowości. Impresje, [w:] M. K o w a l s k i, D. F a l c m a n, Świadomość aksjologiczna..., s. 127–151.

134 F. Znaniecki, twórca polskiej socjologii akademickiej, opisał „czynności społeczne” jako te działania, które są skierowane ku innym ludziom i regulowane są przez reguły społeczne, czy-li system aksjonormatywny. Zaczy-liczył do nich m.in.: czynności wychowawcze, edukacyjne, wład-cze, zabawowe, informacyjne czy pomocowe. Jego zdaniem, są one głównymi składnikami życia społecznego i jako takie stanowią podstawę twórczej działalności człowieka. Ta zaś jest źródłem zmienności w świecie, zarówno przyrodniczym, jak i kulturowym. Bowiem, według F. Znaniec-kiego, istnienie człowieka składa się z poszczególnych czynności, samo w sobie jest działaniem. Na tej podstawie wysnuwa on wniosek, że aby zrozumieć jednostkę, należy badać jej działalność, a to przekonanie jest następstwem definiowania rzeczywistości jako przestrzeni wartości i działań. Dlatego też takie pojęcia, jak: czynność, działanie, czyn odgrywają znaczącą rolę w rozważaniach F. Znanieckiego, a istotą działania jest tworzenie nowych treści i znaczeń. Zob. F. Z n a n i e c k i,

Formy i zasady twórczości moralnej, [w:] i d e m, „Myśl i rzeczywistość” i inne pisma filozoficzne,

Warszawa 1987, s. 215–257; i d e m, Wstęp do socjologii, Warszawa 1988; i d e m, Nauki o kulturze, Warszawa 1971; i d e m, Metoda socjologii, Warszawa 2008.

angażowanie w działania, nadawanie znaczenia interakcjom i działaniom swoim oraz partnerów135. Dlatego też w obszarze socjologii działań, zarówno w wersji interakcjonistycznej jak i fenomenologicznej, prowadzone są tego typu badania, które koncentrują się na wzmacnianiu pozycji podmiotu i jego roli w społecznym konstruowaniu rzeczywistości. W tej interpretacji refleksyjny podmiot, świado-my samego siebie, realizuje swoją aktywność w przestrzeni intersubiektywnych interakcji136. Perspektywa działania bezpośrednio odsyła do komunikacji i współ-pracy jako podstawowych elementów życia społecznego. Ta szczególna relacja, w jakiej pozostają jednostki, wzmacnia i upełnomocnia podmiotowość, staje się źródłem sensu działania społecznego.

Klasycznym przykładem tego typu podejścia jest teoria socjologiczna sformu-łowana przez M. Webera, który interesował się mikroświatem społecznym, a jego metoda rozumienia zjawisk społecznych wywarła ogromny wpływ na współ-czesną socjologię, zwłaszcza w tym jej nurcie, który nazywamy hermeneutycz-nym137. Weber skierował uwagę badaczy na działania ludzkie jako podstawowe „tworzywo”, z którego powstają wszelkie zjawiska społeczne i wszelkie całości, struktury czy systemy społeczne. Społeczeństwo ujęte z tej perspektywy to złożo-ny konglomerat ludzkich działań i ich konsekwencji. Jak podkreśla P. Sztompka, w socjologii XX w. akcentuje się działanie, stanowiące istotę świata społeczne-go138. Należy przy tym zauważyć, że wyeksponowanie działań ludzkich zmieniło obraz rzeczywistości społecznej, kreślony w perspektywie makro, i wprowadzi-ło takie kategorie, jak: ruch, zmienność i płynność. Zamiast o trwałych formach życia społecznego, mówi się obecnie o „figuracjach” (Norbert Elias), zamiast o strukturze społecznej – o „strukturacji” (Anthony Giddens), zamiast o bytach społecznych – o życiu społecznym, zamiast o istnieniu społeczeństwa – o jego „stawaniu się” (Piotr Sztompka). Ta współczesna zmiana perspektywy w kierun-ku dynamiki i nieustannej zmienności szczególnie wyostrza znaczenie działania jako podmiotowej aktywności, bo społeczeństwo to konglomerat wzajemnie po-wiązanych działań jednostek i jako takie jest tą przestrzenią międzyludzką, która nieustannie się zmienia dzięki podejmowanym przez ludzi działaniom139.

Zarysowana perspektywa teoretyczna ma duże znaczenie dla analiz realizo-wanych w niniejszym podrozdziale, bo właśnie funkcjonujące we współczesnej myśli socjologicznej teorie działania, czy też teorie działań, są tą przestrzenią badawczą, w której znalazła swe zastosowanie kategoria intencjonalności.

135 Por. Od zachowań do działań społecznych, [w:] P. S z t o m p k a, Socjologia. Analiza

spo-łeczeństwa, Kraków 2002, s. 45–65 oraz Kontinuum przejawów aktywności ludzkiej, [w:] i d e m, Socjologia…, s. 105–109.

136 Ibidem.

137 Zob. Socjologia rozumiejąca Maxa Webera, [w:] S. M a n d e s, Świat przeżywany w

socjo-logii, Warszawa 2012, s. 27–42.

138 Zob. S z t o m p k a, Socjologia..., s. 31. 139 Ibidem, s. 31–36..

Klasycznym przykładem jest tutaj teoria działania, sformułowana przez M. Webera, który twierdził, że w każdym ludzkim działaniu zawarty jest pe-wien niezbywalny sens, znaczenie. Działania te są tworzywem, „z którego po-wstają struktury, organizacje, instytucje, a niezbywalnym elementem działań są znaczenia. Analiza działań ludzkich musi prowadzić do ich rozumienia, poprzez interpretację zawartych w nich znaczeń motywacyjnych (przyjmowanych przez samych działających) oraz kulturowych (podzielanych w zbiorowości, w której działają)”140. Stąd tak wielką wagę przywiązywał badacz do rozumienia jako sen-sownej interpretacji ludzkich działań141. Dzięki takiej interpretacji wskazuje na su-biektywny, intencjonalny sens odniesienia działania. Podkreśla przy tym jedno-znacznie, że „działanie oznacza ludzkie zachowanie (zewnętrzny lub wewnętrzny czyn, zaniechanie czy znoszenie), jeśli i o ile działający, bądź wielu działających, wiąże z nim pewien subiektywny sens. Natomiast działanie «społeczne» jest ta-kim działaniem, które wedle intencjonalnego sensu działającego lub działających odnosi się do zachowania innych ludzi i jest na nie zorientowane w swoim prze-biegu”142. Max Weber zwraca także uwagę, że w jego koncepcji „sens” oznacza subiektywny sens intencjonalny i przypisany jest on tylko działaniom, a nie za-chowaniom reaktywnym. Rozumienie działania oznacza więc interpretujące uję-cie intencjonalnego sensu lub struktury sensu działania, a podmiotami sensownie zorientowanych działań są pojedyncze osoby, których współdziałanie tworzy rze-czywistość społeczną143. Działanie jest więc społeczne na mocy subiektywnego znaczenia przypisanego mu przez działającą jednostkę (lub jednostki) o tyle, o ile bierze się w nim pod uwagę zachowanie innych i jest ono przez nie zorientowane. Działający interpretują i nadają znaczenie otaczającej ich rzeczywistości, a rów-nocześnie działają opierając się na tym znaczeniu144.

Podobnym tropem podąża G. H. Mead, twórca teoretycznych fundamentów interakcjonizmu symbolicznego145. Pojawienie się tego paradygmatu badań so-cjologicznych jest związane z przekroczeniem perspektywy neopozytywistycznej oraz włączeniem filozofii fenomenologicznej i hermeneutyki, a także problema-tyki tzw. życia codziennego do systematycznych rozważań socjologicznych146.

140 Ibidem, s. 54–55.

141 Zob. Maxa Webera projekt socjologii rozumiejącej, [w:] Z. K r a s n o d ę b s k i,

Rozumie-nie ludzkiego zachowania. Rozważania o filozoficznych podstawach nauk humanistycznych i spo-łecznych, Warszawa 1986, s. 90–111.

142 M. We b e r, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, przekł. i wstęp D. Lachowska, Warszawa 2002, s. 6.

143 Szerzej na ten temat: ibidem, s. 5–42. 144 Zob. J. H. T u r n e r, op. cit., s. 378–379.

145 Zob. Teoria „symbolicznej interakcji” George’a Herberta Meada, [w:] I. K r z e m i ń s k i,

Co się dzieje między ludźmi?, Warszawa 1992, s. 173–210.

146 Zob. I. K a w e c k i, Badanie szkoły, czy badanie społeczeństwa – rzecz o krytycznym

pa-radygmacie metodologicznym, [w:] Kontestacje pedagogiczne, red. B. Śliwerski, Kraków 1993,

Ten nurt badań wyrasta z amerykańskich tradycji intelektualnych, wiązanych z pragmatyzmem. W tej perspektywie sformułowano charakterystyczny dla in-terakcjonizmu symbolicznego typ relacji istniejącej między sytuacją społeczną, działaniem i myśleniem ludzi. Związek istniejący między tymi trzema fenomena-mi stał się centralnym zagadnieniem tej formacji intelektualnej147. Dlatego w in-terpretacji interakcjonistycznej kluczowe staje się miejsce świadomości w obsza-rze życia psychicznego człowieka i jej związek z działaniem, a tak sformułowany problem badawczy łączony jest z pojęciem jaźni148. Odwołanie się do tej kategorii pojęciowej bezpośrednio przekłada się na analizę ludzkiego działania i związanej z nim refleksyjności oraz świadomie ukierunkowanego postępowania149. Należy zauważyć, że wskazane właściwości ludzkiego działania pozostają w związku z realizowaną komunikacją i interakcjami. Dlatego na plan pierwszy wysunię-te tu zostały wysunię-te własności działania i jaźni, które umożliwiają inwysunię-terakcję z inny-mi ludźinny-mi. Warto przy tym podkreślić, że działanie nie jest tu rozuinny-miane jako osiąganie z góry założonych celów, ale jako twórcze rozwiązywanie problemów pojawiających się w formie sytuacji problemowych, czyli trudności istniejących w środowisku działającej jednostki150. „Dla pragmatystów (szczególnie Deweya i Meada) ustalanie celów działania dokonuje się w toku wykonywania czynności jako refleksja nad napotykanymi wówczas trudnościami. Dlatego cele działania nie są ustalone raz na zawsze, ale zmieniają się w zależności od okoliczności. W pojęcie czynności wpisana jest ciągła rewizja i rekonstrukcja kierunku, w jakim zmierza działanie”151. Działanie jest tutaj tą aktywnością, która podlega ciągłej refleksji i rekonstrukcji, dlatego przywiązuje się tu szczególną wagę do relacji ist-niejącej między myśleniem a działaniem152. Działający zmierza do swoich celów, dostosowując postępowanie do własnego przeświadczenia o znaczeniu działania i warunkach jego przebiegu. Ciągła refleksja dokonywana nad przebiegiem dzia-łania odnoszona jest tutaj do intencjonalności, będącej cechą interakcji zacho-dzącej między osobami lub grupami osób. Interakcja jest definiowana jako „[…]

147 Zob. G. H. M e a d, Umysł, osobowość, społeczeństwo, przeł. Z. Wolińska, Warszawa 1975; L. K o c z a n o w i c z, Jednostka – działanie – społeczeństwo. Koncepcje jaźni w filozofii

amerykań-skiego pragmatyzmu, Warszawa 1994.

148 Por. Ku światowemu społeczeństwu komunikacyjnemu. Przypadek Georga Herberta

Me-ada, [w:] S. W r ó b e l, Władza i rozum. Stadia rozwojowe krytycznej teorii społecznej, Poznań

2002, s. 341–353 oraz rozważania dotyczące świadomości jako kategorii interdyscyplinarnej, M. K o w a l s k i, D. F a l c m a n, Świadomość aksjologiczna..., s. 29–58.

149 O koncepcji jaźni George’a H. Meada zob. L. K o c z a n o w i c z, Jednostka – działanie

– społeczeństwo..., s. 121–164.

150 Zob. Działanie pragmatyczne – rozwiązywanie problemów, [w:] J. P i e k a r s k i, U

pod-staw pedagogiki..., s. 105–111.

151 L. K o c z a n o w i c z, Jednostka – działanie – społeczeństwo..., s. 147.

152 Szerzej na ten temat: L. K o c z a n o w i c z, Myślenie jako moment działania a ideał

uni-wersalnej racjonalności w filozofii pragmatycznej Ch. S. Peirce’a i G. H. Meada, [w:] Etyka – wspól-nota – działanie. Szkice z filozofii współczesnej, red. P. Dehnel i in., Wrocław 2001, s. 97–109.

takie działanie społeczne, w którym osoby oddziałują na siebie (wzajemność) za pośrednictwem komunikacji (wymiar symboliczny), w efekcie modyfikując swoje zachowania. Osoby nie reagują na wymieniane przekazy symboliczne, ale interpretują je i – na podstawie tych interpretacji – konstruują własne kon-cepcje znaczenia, będące podstawą do działania”153. Nadawanie rzeczywistości określonego znaczenia jest zjawiskiem świadomościowym (jest to wizja świata znaczeń społecznych, konstruowana w interakcjach między podmiotami), pozwa-lającym zapośredniczyć stosunek człowieka do otaczającego go świata i budować indywidualną samoświadomość. Stąd działanie społeczne, przybierające formę interakcji, stanowi fundament doświadczenia refleksyjnych podmiotów.

Bezpośrednim nawiązaniem do analiz G. H. Meada jest teoria sformułowana przez H. Blumera154, w której społeczeństwo interpretowane jest jako symbolicz-na interakcja, której podstawowymi elementami są ludzkie działania. W tej teorii ludzka interakcja, zapośredniczana przez symbole, przez interpretację lub nada-wanie znaczenia działaniom innych, stanowi istotę życia społecznego, a konstru-owanie świadomego działania dokonuje się zawsze w kontekście społecznym. W tej perspektywie „indywidualne działanie jest konstrukcją, nie zaś prostym wyzwoleniem reakcji – istota ludzka tworzy je postrzegając i interpretując cechy