Rekonstrukcja głównych tez paradygmatu strukturalistycznego

Dla paradygmatu strukturalistycznego najbardziej charakterystyczne są na-stępujące założenia, stanowiące podstawę interpretacji rzeczywistości edukacyj-nej i budowania jej teorii.

Założenia ontologiczne oparte są na tezie mówiącej, że wszelkie byty istnieją obiektywnie, niezależnie od umysłu poznającego. Rzeczywistość jest obiektyw-na, a „świat społeczny jest dany wszystkim podmiotom go poznającym w jed-nakowej postaci, zgodnej z danymi zmysłowymi”59. Rzeczywistość społeczna jako obiektywny, zewnętrzny wobec człowieka byt składa się z autonomicznych wobec niego faktów, powiązanych ze sobą. Sens zmiany społecznej ujmowany jest w kategoriach radykalnego przewrotu ideologicznego. W świecie społecznym istnieje porządek i przyczynowość, wyrażająca się w przyczynowo-skutkowych wzorach życia społecznego. W związku z powyższym, „ich poznawanie oraz od-krywanie stałych praw rządzących procesami ich zmienności jest zasadniczym

58 Ibidem.

celem nauki”60. Ponadto „każda nauka musi mieć charakter praktyczny, powinna bowiem służyć zaspokojeniu «społecznych potrzeb»”61. W tej perspektywie, reali-zując proces poznawczy, należy dążyć do wytwarzania wiedzy nie tylko pewnej, lecz także prawdziwej. Aby tego dokonać, trzeba się odwołać do obiektywnie, empirycznie istniejących faktów społecznych, dostępnych doświadczeniu zmy-słowemu. Gromadzi je podmiot poznający, który ma być obiektywny i bezstronny. Tego typu proces badawczy powinien być realizowany za pomocą ściśle określo-nych metod badawczych – ponadhistoryczokreślo-nych i uniwersalokreślo-nych. W świetle tego paradygmatu, „proces poznawczy «rozgrywa się» pomiędzy naturą a ludzkim umysłem i przyjmuje postać uporządkowanych, konsekwentnie po sobie następu-jących operacji intelektualnych, pozwalanastępu-jących skutecznie przechodzić od sądów faktualnych do teorii naukowych. Nazywa się je procedurą indukcyjną. [...] Teorie konstruowane indukcyjnie respektują metodologiczny postulat wierności badane-mu światu, wychodząc od faktów i kończąc na faktach. Teoria naukowa i wiedza teoretyczna w ogóle (np. prawa nauki) jest tylko formą organizacji danych em-pirycznych, rodzajem nadbudowy stworzonej przez poznający umysł na funda-mentach niezależnej od niego, obiektywnej empirii”62. Należy także pamiętać, że w tej perspektywie poznawczej wyraźnie odróżnia się subiektywność człowie-ka i obiektywność świata oraz obiektywne fakty i wartości, interpretowane jako cecha człowieka, budująca jego subiektywność.

Natura człowieka jest określona w sposób deterministyczny – jest on „zde-terminowany działaniem innych bytów, które warunkują jego rozwój, zakreślają granice i możliwości jego aktywności. Przyjmuje się tutaj twierdzenie, że istnieją ogólne prawa życia i rozwoju człowieka, które wyznaczają jego miejsce w świe-cie (m.in. Hobbes, Spinoza, Herbart). I w tym sensie determinizm jest ontologią obiektywistyczną”63.

Rzeczywistość edukacyjna i procesy w niej zachodzące mają charakter hi-storyczny i obiektywny. Procesy te „są zaplanowane i nastawione na wywoły-wanie pożądanych ze społecznego punktu widzenia (w danym kontekście histo-rycznym) rezultatów w osobowości wychowanka”64. Głównym celem realizacji procesów edukacyjnych jest adaptowanie wychowanka do społecznie, zewnętrz-nie narzuconych warunków życia, a osobowość człowieka ma być odbiciem sto-sunków społecznych. „Edukacja rozumiana jest tutaj jako proces kształtowania człowieka określonej «jakości», np. zgodnie z przyjętymi/narzuconymi ideałami 60 M. M a l e w s k i, Teorie andragogiczne. Metodologia teoretyczności dyscypliny naukowej, Wrocław 1998, s. 22.

61 T. H e j n i c k a - B e z w i ń s k a, Paradygmat pedagogiki instrumentalnej w Polsce (skutki

jego dominowania w badaniach pedagogicznych i kształceniu pedagogów, [w:] Ku pedagogii po-granicza, red. Z. Kwieciński, L. Witkowski, Toruń 1990, s. 160.

62 M. M a l e w s k i, Teorie andragogiczne.., s. 23–24. 63 K. R u b a c h a, Budowanie teorii…, s. 60–61. 64 Ibidem, s. 65.

i wzorami”65. Praktyka edukacyjna jako element praktyki społecznej włączana jest w konflikty społeczne, czyniące z niej narzędzie walki o dominację, stąd „procesy edukacyjne mogą służyć ponadto kształtowaniu świadomości nierówności spo-łecznych, przygotowaniu do walki uprzywilejowanych lub zmarginalizowanych grup społecznych o lepszy świat, zdefiniowany przez przywódców społecznych lub przez grupy uciśnione mające dostęp do organizacji praktyki edukacyjnej”66.

Relacja istniejąca między teorią i praktyką pedagogiczną jest bezpośrednio związana z przywołanymi tezami. Proces badawczy realizowany w naukach pe-dagogicznych ma służyć wytwarzaniu wiedzy pewnej o rzeczywistości eduka-cyjnej, takiej, która umożliwia racjonalne (tzn. skuteczne) przewidywanie i pro-jektowanie działań, zmierzających do osiągnięcia założonych celów. Głównym zadaniem pedagogiki jest tworzenie takiej rzeczywistości edukacyjnej, która byłaby narzędziem ideologicznego kształtowania i umacniania określonego ładu społecznego. Pedagogika ma być źródłem wiedzy pozwalającej w sposób pewny przewidywać zachowania ludzi. „W związku z tym postuluje bezpośredni zwią-zek z praktyką, ujawniający się w projektowaniu działań edukacyjnych i oświa-towych, za pomocą których można będzie skutecznie wytwarzać pożądane sta-ny w osobowościach ludzi, a szczególnie w ich zachowaniach”67. Relacja teoria – praktyka ogranicza się w tym przypadku do dostarczania praktykom dyrektyw skutecznego działania. Tego typu wiedza utożsamiana być może z tzw. „inżynie-rią społeczną”, legitymizującą jedynie słuszną praktykę pedagogiczną, pedagogię, instrumentalnie wykorzystującą teorie i twierdzenia naukowe do osiągania celów wyznaczonych przez podmioty edukacyjne, reprezentujące różnorodne interesy, np. ideologiczne lub polityczne. W perspektywie tego paradygmatu, teorie peda-gogiczne mają wymiar technologiczny (bezproblemowe stają się cele), a każdy praktyk wychowania ma je bezwzględnie respektować, bo stanowią one gwa-rancję skutecznego działania wychowawczego. Technologicznie zorientowana, instrumentalna w swym charakterze edukacja i teoria pedagogiczna instrumen-talizuje także wychowawcę. Jego zadanie sprowadzone zostało tutaj do bezkry-tycznego polegania na twierdzeniach zawartych w tych teoriach i takim doborze środków i metod, aby ich zastosowanie doprowadziło do założonego celu.

To radykalne nastawienie na praktyczność, utylitarność, służebność wzglę-dem „potrzeb społecznych” było przyczyną redukcji funkcji badań pedagogicz-nych do wytwarzania określopedagogicz-nych systemów czy doktryn, powstających w oparciu o racjonalność techniczną i skutkowało zakwestionowaniem ważności dyskursyw-nej wiedzy o edukacji (wiedzy filozoficzdyskursyw-nej, teoretyczdyskursyw-nej i historyczdyskursyw-nej)68. Teorie

65 T. H e j n i c k a - B e z w i ń s k a, Pedagogika pozytywistyczna, [w:] Pedagogika.

Podręcz-nik akademicki, t. 1, s. 197.

66 K. R u b a c h a, Budowanie teorii…, s. 65.

67 T. H e j n i c k a - B e z w i ń s k a, Pedagogika pozytywistyczna…, s. 197.

68 Szerzej na ten temat: T. H e j n i c k a - B e z w i ń s k a, Pedagogika pozytywistyczna…, s. 201–204; e a d e m, Pedagogika ogólna, s. 317–320.

i koncepcje pedagogiczne, formułowane w perspektywie paradygmatu struktura-listycznego, są identyfikowane z takimi nazwami, jak: pedagogika instrumental-na, pedagogika adaptacyjinstrumental-na, pedagogika technologiczna i pedagogika behawio-rystyczna – ze względu na inspiracje psychologiczne, na których zostały oparte.

Wyraźnym przykładem tego typu formacji dyskursywnej jest paradygmat pedagogiki instrumentalnej, sformułowany przez H. Muszyńskiego w postaci autorskiej teorii wychowania. Podstawowe pojęcie nauk pedagogicznych – wy-chowanie – definiowane jest w tej teorii jako „określona działalność społeczna podporządkowana przyjętym celom”69, tym co badacza głównie interesuje w tak rozumianym wychowaniu „jest ustalenie wewnętrznych (tj. zawartych w samej działalności) oraz zewnętrznych warunków efektywności tej działalności”70. Tak rozumiane wychowanie stanowi przedmiot badań teorii wychowania, określanej przez H. Muszyńskiego jako podstawowa dyscyplina pedagogiczna, zaś „głów-nym zadaniem teorii wychowania jest wykrywanie, gromadzenie oraz systematy-zacja wiedzy mówiącej o prawidłowościach, organizacji, zasadach, formach i me-todach wychowawczego oddziaływania oraz warunkach jego efektywności”71. W tej perspektywie, „teorię wychowania należy określić jako naukę zajmującą się ustalaniem i formułowaniem celów wychowania, a następnie wykrywaniem spo-sobów i warunków ich efektywnej realizacji”72.