Człowiek może wyrażać emocje językowo, posługując się wykrzykni kami, partykułami, czasownikami, rzeczownikami, przymiotnikami, związ kami frazeologicznymi1, wyrażeniami metaforycznymi, ale także stosując przyrostki hipokorystyczne, ekspresywno-deminutywne lub augmentatyw- ne oraz powtarzając wyrazy czy sylaby. Do środków wyrażających ekspre sję emocji należą też środki składniowe z szykiem inwertywnym. Ważną funkcję w wyrażaniu emocji pełnią czynniki prozodyczne, czyli intonacja, barwa głosu, rozkład akcentów. Im bogatsza leksyka, tym łatwiej nam opi sywać nasze stany wewnętrzne. Według S. Grabiasa (1981: 28), komuniko wanie o stanach emocjonalnych jest uzewnętrznianiem przeżyć, zawartym w wypowiedzi explicite. Nadawca mówi o swoim stosunku do rzeczywisto ści, do zdarzeń, zjawisk za pomocą takich znaków semiotycznych, w których „niezależnie od intencji nadawcy przejawiają się cechy jego osobowości” (tamże) i te właśnie znaki nazywa S. Grabias ekspresywnymi.
A. Wierzbicka (1971) uważa, że nie można opisywać uczuć. Zdaniem tej badaczki opisywać można jedynie sytuacje skojarzone z uczuciami (wy gląd twarzy, spojrzenie, uśmiech, mimikę, rumieniec, głos), tylko to, co zdarzyło się jednocześnie z uczuciem albo w jego bezpośredniej czasowej bliskości.
Zgodnie z tą koncepcją można nazywać emocje, postępując według wzoru:
X czuje Z = X czuje coś podobnego do tego, co zwykle czujemy wtedy, kiedy...
W swoich rozważaniach A. Wierzbicka pisze więc o sytuacjach ze wnętrznych lub myślach stanowiących źródło konkretnego uczucia i zasta
1 Tzw. frazeologia somatyczna, będąca językową interpretacjąjęzyka ciała, któ rej dużo miejsca w swoich pracach poświęca I. Nowakowska-Kempna.
nawia się nad treścią słów (radość, miłość, smutek, strach i in.), które ozna czają różne uczucia. Zdaniem uczonej słowa te zawierają w sobie skróty opisów uczuć. A. Wierzbicka buduje (1999: 144, 150) formuły pozwalające zauważyć subtelne różnice między znaczeniami słów. Przytoczę tu niektóre z nich (radość, szczęśliwy/zadowolony, smutny, strach/bać się/), gdyż będą one pomocne przy analizowaniu tekstów opisujących przeżycia wewnętrz ne, stworzonych przez badane grupy uczniów.
„Radość [X2 czuje radość] X czuje coś
czasami ludzie myślą coś takiego, jak to: dzieje się coś bardzo dobrego chcę tego
z tego powodu czują coś dobrego X tak się czuje”
„Szczęśliwy/zadowolony [X jest szczęśliwy/zadowolony] X czuje coś
czasami ludzie myślą coś takiego, jak to: stało mi się coś dobrego
chciałem tego nie chcę nic innego
z tego powodu czują coś dobrego X tak się czuje”
„Smutny [X jest smutny] X czuje coś
czasami ludzie myślą coś takiego, jak to: stało się coś złego
chciałbym, żeby to się nie stało
z tego powodu gdybym mógł, chciałbym coś zrobić nie mogę nic zrobić
z tego powodu czuję coś złego X tak się czuje”
Budując definicje słów radość i smutek A. Wierzbicka zauważa (1971: 62), że są to uczucia przeciwstawne. Relacja ta jest widoczna w eksplikacji:
2 X oznacza doświadczającego uczucia, czyli eksperiencera.
„Radość = uczucie, którego doznajemy wtedy, kiedy stwierdzamy, że dzieje się to, co pragniemy, aby się działo.
Smutek = uczucie, którego doznajemy wtedy, kiedy stwierdzamy, że nie dzieje się to, co pragnęliśmy, aby się działo”.
E. Jędrzejko i I. Nowakowska-Kempna (1985b: 82) podają następują cą definicję radości: „Jeśli X3 chciał, aby zaszło zdarzenie Z i zdarzenie Z zachodzi, a. X uważa Z za dobre i X czuje coś aktywnie, to (tym uczuciem jest) radość i jej podobne”4.
Na tej podstawie można by zbudować następującą formułę dla smutku: Jeśli X chciał, aby zaszło zdarzenie Z i zdarzenie Z nie zachodzi, a. X uważa Z za złe i X czuje coś aktywnie, to (tym uczuciem jest) smutek.
A. Wierzbicka (1971: 39) podaje następującą formułę dla strachu: „Strach /bać się/
On się boi = on się czuje tak, jak się zwykle czujemy, kiedy sądzimy, że może się nam stać coś złego, i chcemy, żeby się to nie stało”.
E. Jędrzejko i I. Nowakowska-Kempna (1985b) tak definiują strach: „Jeśli X sądzi, że zdarzenie Z jest możliwe i nie chce Z, i ocenia Z nega tywnie i czuje coś (z tego powodu) - to (tym uczuciem jest) strach (Z czuje strach)”.
1. Analiza wyników badań
Zdecydowałam, że przytoczę wypowiedzi badanych uczniów w całości. Przede wszystkim z powodu braku tego typu badań w literaturze. Sądzę, że zamieszczony materiał językowy pozwoli także nauczycielom - surdope- dagogom zrozumieć trudności uczniów niesłyszących i zmienić procedury nauczania w szkole specjalnej. Zgromadzony materiał językowy pozwoli czytelnikowi spostrzec wpływ mechanicznego nauczania (metodą audio- werbalną, techniką behawioralną) na rozwój języka u niesłyszących ucz niów szkół specjalnych.
3 X podobnie jak w pracach A. Wierzbickiej oznacza osobę doświadczającą uczucia (eksperiencera), natomiast Z, to zdarzenie stanowiące przyczynę uczucia.
4 Inne leksykalne eksponenty predykatów tworzących grupę semantyczną ra dość, które są wymieniane w artykule to: cieszyć się, (czuć) radość, wesoły, zadowo lenie, weselić się, ubawić się, kontent, rad.
1.1. Określanie rzeczowników przy pomocy przymiotników
Zadanie I
Zadanie to sprawdza umiejętność dobierania przymiotników do rze czowników oraz rozumienie zależności formy przymiotnika od formy rze czownika. Chciałam też sprawdzić, jakimi przymiotnikami posługują się ba dani uczniowie w mowie czynnej. Dla większej jasności obok przymiotników zapisałam pytania, które miały pomóc badanym. Ćwiczenia takie zgodnie z programem nauczania są tematem lekcji już od IV klasy specjalnej szkoły podstawowej. Dla osoby posiadającej sprawność językową połączenia skła dniowe przymiotników z rzeczownikami są od strony gramatycznej przej rzyste, ponieważ człon nadrzędny, czyli rzeczownik każdorazowo wymaga, aby człon podrzędny, czyli przymiotnik zgadzał się z nim pod względem przypadka, liczby i rodzaju. Brak rozumienia podstawowych warunków po łączeń składowych oraz semantycznych, a także nieprzestrzeganie koniecz nej zgodności kategorialnej w tych związkach prowadzi do rażących błędów i zakłóceń komunikacyjnych.
Badani uczniowie zostali poinformowani, że mogą dopisywać po jed nym lub po kilka przymiotników.
Klasa I gimnazjum specjalnego