Zasady prowadzenia katalogu rzeczowego w bibliotekach publicznych dla dzieci i młodzieży reguluje Wykaz działów katalogu rzeczowego w bibliote
1 Charakter wskazówek nt. podziału i ustawienia księgozbioru ma tekst E. R aw iczo w ej pt. Księgozbiór zamieszczony w: W bibliotece dla dzieci. Poradnik metodyczny. Wyd. 2 popr.
i uzup. Red. I. S ta c h e ls k a . Warszawa 1972.
kach publicznych dla dzieci i młodzieży opracowany przez Instytut Książki i Czytelnictwa2. Wykaz... pełni równocześnie dwie funkcje:
— metodyki opisu rzeczowego w odniesieniu do gromadzonych zaso
bów;
— wykazu działów i tablic klasyfikacyjnych.
Generalną zasadą treściowej identyfikacji zbiorów bibliotecznych dla młodych czytelników jest rozdzielne podejście do „literatury pięknej” i „zaso
bów niebeletrystycznych”. Wykaz... nie precyzuje zakresów konotacji i deno- taqi obu tych pojęć, uznając z góry intuicyjną prawidłowość interpretacji znaczeniowej3.
U podstaw wprowadzonego rozróżnienia tkwi, jak można sądzić, ogólne zorientowanie opracowania rzeczowego w bibliotekach publicznych na Uni
wersalną Klasyfikaq'ę Dziesiętną. Wiadomo, że w strukturze tej klasyfikacji, w jej ujęciowym porządku wyliczonych działów, m.in. odnajdujemy Języko
znawstwo i naukę o literaturze (symbol 8). W wyniku dalszej hierarchicznej rozbudowy klasy głównej pojawia się podgrupa opatrzona symbolem 82 (nauka o literaturze), której szczegółową semantykę precyzują złożone zdania, wykorzystujące uściślające znaczenia symbole podziałów analitycznych. W ten sposób w schemacie klasyfikacji uniwersalnej ulokowana została bogata, specyficzna i oryginalna literatura dla dzieci i młodzieży (symbol 82—93).
Gromadzone w bibliotekach materiały spoza estetycznych kategorii „literatury pięknej” , tj. encyklopedie i słowniki, książki z zakresu muzyki i geografii czy z fizyki i przyrody itd., otrzymują identyfikaq'ę zgodną z ogólnym porządkiem klas Uniwersalnej Klasyfikaq'i Dziesiętnej.
Ogólnie ujmując stwierdzamy, że zbiory w publicznych bibliotekach dla dzieci i młodzieży klasyfikowane są niejednolicie, w zależności od typu literatury; w zakresie przewidzianym dla zbiorów niebeletrystycznych — wy
łącznie za pomocą UKD; w zakresie „literatury pięknej” — po wydzieleniu kategorii grupy. Dalszy podział ma charakter specyficzny, zarysowany w Wy
kazie...
Z istniejącym stanem rzeczy, zwłaszcza w obszarze ustaleń podstawowych, nie chcielibyśmy dyskutować. Obecny poziom wiedzy bibliotekarskiej przewi
duje, że w wypadku stosowania wolnego dostępu do półek — a tylko ten model może być brany pod uwagę w bibliotekach dziecięco-młodzieżowych
2 Układ działowy, stosowany jako sposób podziału literatury pięknej (książek beletrys
tycznych) dla dzieci i młodzieży, już w latach pięćdziesiątych przybrał charakter zalecenia Departamentu Bibliotek Ministerstwa Kultury i Sztuki. Por. Wskazówki w sprawie organizacji bibliotek dla dzieci i księgozbiorów dla dzieci tv publicznych bibliotekach powszechnych. Warszawa 1957; zalecenia te opublikowane zostały także w książce T. Z a r z ę b s k i e g o p t . Przepisy prawne dla bibliotek powszechnych wg stanu z dn. 1.03.1965 r. Warszawa 1965.
3 J. P a p u z i ń s k a : Literatura popularnonaukowa. W: Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania. Red. A. P r z e c ł a w s k a . Warszawa 1978, s. 161—177.
— narzędziem organizującym i porządkującym zasób staje się klasyfikacja wyliczająca typu ujęciowego. UKD do tej rodziny przynależy i choć jej stosowanie w bibliotekach dla dzieci nie jest może rozwiązaniem w pełni akceptowalnym, nie na tym temacie chcemy skupić naszą uwagę. Przedmio
tem analizy uczynimy język klasyfikacyjny, opracowany i stosowany jako uzupełnienie czy może rozwinięcie kwalifikacji w obrębie klasy 82—93
— literatura piękna dla dzieci i młodzieży.
Układ działów przewidzianych jako podstawa klasyfikacji interesującej nas literatury jest tworem specyficznym o niejasno określonych cechach podziału.
Duża dowolność w wyznaczaniu zakresów nazw wyszczególnianych grup sprawia, że mamy do czynienia z daleko posuniętą umownością.
Układ działów, który odnajdujemy w Wykazie..., przedstawia się na
stępująco:
bajeczki, powiastki, wierszyki dla najmłodszych, łatwe opowiadania dla młodszych dzieci,
baśnie, legendy, podania, mity, powieści:
— powieści i opowiadania obyczajowe,
— powieści i opowiadania biograficzne,
— powieści i opowiadania fantastyczno-realistyczne,
— powieści i opowiadania psychologiczne, powieści przygodowo-podróżnicze,
powieści i opowiadania przyrodnicze, powieści i opowiadania historyczne,
— powieści i opowiadania o II wojnie światowej, powieści i opowiadania fantastycznonaukowe, poezje, dramaty,
komiksy,
literatura religijna.
Zacytowany schemat wskazuje na pomieszanie kryteriów wyodrębniania działów. Są to jednocześnie rodzaje literackie (bajeczki, baśnie, powieści, tj.
proza, poezja i dramat), ale i specyficzna forma narracyjno-ilustracyjna (komiks) oraz tematyczna (literatura religijna). Kategoria „prozy” nie została przy tym wyróżniona explicite, jak dwie pozostałe, uwzględnione na jednym poziomie „poezja i dramat” . Formy prozatorskie otrzymały rozbudowę niekonsekwentną; np. na jeden poziom wprowadzono rozmaite gatunki wypowiedzi literackiej (bajeczki, baśnie, opowiadania, powieści), a jedno
cześnie niektóre spośród nich wartościowano pod względem psychologicz
no-pedagogicznym. I tak mamy „bajeczki, powiastki, wierszyki dla naj
młodszych” , ale dla „dzieci młodszych” na tym poziomie klasyfikacji są tylko „łatwe opowiadania” . Z kolei „powieść” — obecna jest w klasyfikacji jako ogólny gatunek pisarski, ale równocześnie na identycznym poziomie
hierarchicznym wymienione są jej pewne typy: przygodowo-podróżnicza, przyrodnicza, fantastycznonaukowa, historyczna. Innych typów powieści do
szukać się można na drugim poziomie rozbudowy, w obrębie „powieści czystej”; mieszczą się tu: obyczajowe, w tym także społeczne i środowiskowe, biograficzne, fantastyczno-realistyczne i psychologiczne.
W przedstawionej typologii, która posługuje się nazewnictwem ogólnie znanym i tradycyjnym, nie obserwujemy występowania innych używanych powszechnie nazw, takich jak np. powieść indiańska czy detektywistyczna; nie zauważamy też jakiegoś nasuwającego się miejsca dla książek np. o maryna
rzach lub o lotnikach.
Dotykamy tu następnej grupy problemów związanych z analizą klasyfikacji przeznaczonej dla rzeczowego opisu zbiorów w bibliotece młodego czytelnika.
Przygotowująca Wykaz... B. Białkowska słusznie zauważyła, że przeprowadze
nie typologii literatury pięknej dla dzieci i przedstawienie wyraźnych podgrup klasyfikacji działowej jest sprawą skomplikowaną oraz że teoretycy literatury także nie są zgodni co do zasad typologii. Pomimo tych zastrzeżeń, jak również pomimo to, że współczesna literatura „wykazuje silne procesy dyfuzji po
szczególnych rodzajów i gatunków”, a tym samym sprawia trudności w jedno
znacznym zaszeregowaniu, uważamy, iż bibliotece nie wolno stosować uprosz
czeń i jednostronnych kwalifikacji. W tym konkretnym wypadku tematycznej klasyfikacji zbiorów literatury pięknej dla dzieci i młodzieży nie wolno pomijać nazw typów i gatunków utworów literackich, jeśli weszły do języka ogólnego i mogą identyfikować dla pewnych grup czytelników określone treści. W Wy
kazie... nazwy typów utworów pokrewne znaczeniowo w stosunku do sfor
mułowań obecnych w klasyfikacji zostały pominięte; nie przewidziano ich istnienia w schemacie nawet w formie odsyłaczy.
Stosowany podział ma charakter bardzo ogólny i utylitarny. Unika wglądu w tematykę klasyfikowanego utworu. Rodzaje literackie, których istnieniu klasyfikacja ta — jak należy sądzić — nieświadomie się poddała, w istocie zapewniają literaturze pięknej podział formalny, porządkujący; w praktyce jest to narzędzie przydatne bibliotekarzowi, np. dla przejrzystego wyeksponowania i ustawienia zbiorów na półkach, ale w żaden sposób nie udziela ono czytelnikowi odpowiedzi na pytanie: „O czym jest książka?” Nikła wartość informacyjna katalogu opartego na Wykazie... dotyczy zarówno „bajek i baśni”, jak i np. „poezji” . W jaki sposób z tak ogólnie scharakteryzowanego zbioru wydzielić dla przykładu „bajki o czarownicach lub diabłach”, a w jaki
„wiersze dla mamy”? Podobnie rzecz się ma w odniesieniu do „powieści”, chociaż starano się wyróżnić pewne typy i gatunki. W istniejących działach
„powieściowych” nacisk pada raczej na uchwycenie literackiej konwencji opisywanych zdarzeń (psychologiczna, realistyczna, przygodowa, fantastycz
na), znacznie słabiej na ich profil treściowy (przyrodniczne, historyczne, obyczajowe). Który zatem dział (tj. półkę, bo przecież książki ustawione są
w bibliotece działowo) zaproponować do przejrzenia chłopcu, poszukującemu literatury o zachowaniach piratów schwytanych do japońskiej niewoli? Natu
ralnie, że tak wyrafinowane zapytania nie będą pojawiały się często, lecz nie zwalnia to bibliotek od powinności pracy nad ich systemem
informacyjno-— wyszukiwawczym. Katalog rzeczowy współczesnej biblioteki dziecięcej, który jest elementem tego systemu, funkq'e informacyjne wypełnia obecnie w ograni
czonym zakresie.
Z klasycznej wiedzy z zakresu języków informacyjno-wyszukiwawczych wynika, że rolą metajęzyka w systemie jest reprezentowanie zawartości zbiorów, ich cech formy i treści. (Ustalenia tyczące dokumentów naukowych nie nadają się do bezpośredniego przeniesienia na grunt literatury dziecięco- -młodzieżowej. Do tego nie rozwiązanego dotąd problemu spróbujemy się odnieść niebawem). Istniejący katalog grupuje piśmiennictwo w zespoły dość pojemne, dalekie od indywidualnej identyfikacji opisywanych jednostek.
W Wykazie... zaleca się, by katalog w bibliotece dziecięco-młodzieżowej przybierał formę tzw. kombinowaną poziomowo-działową. W tym celu należy
„tematyczno-zagadnieniowy” układ działów skojarzyć z podziałem „według stopnia trudności w czterech poziomach”, tj. według schematu:
— poziom I — obejmujący książki dla dzieci najmłodszych 6—8-letnich,
— poziom II — obejmujący książki dla dzieci młodszych 9— 10-letnich,
— poziom III — obejmujący książki dla dzieci starszych 11— 14-letnich,
— poziom IV — obejmujący książki dla młodzieży 15— 16-letniej.
Dalsza procedura jest sztuką zestawiania obu podziałów; w ten sposób uzyskujemy np. klasę Prz./III lub Prz./IV (co odpowiednio znaczy powieści przygodowo-podróżnicze dla dzieci 11— 14-letnich lub dla młodzieży 15—16-letnig) albo Po/III lub P/TV (co należy odczytywać jako powieści obyczajowe dla 11— 14-latków oraz powieści obyczajowe dla 15— 16-letniej młodzieży). Poza możliwościami kombinowania pozostaje zakres klasy N (ba
jeczki, powiastki, wierszyki dla najmłodszych) i poziomu I, o obszarach pokrywających się, oraz w dużym stopniu zakres poziomu II, któremu przyporządkowano jedynie: „łatwe baśnie” , „łatwe opowiadania o dzieciach”,
„łatwe opowiadania o zwierzętach”, „łatwe opowiadania o przeszłości”,
„łatwe powieści obyczajowe” i „łatwe powieści fantastyczno-realistyczne” . W odniesieniu do zagadnienia „poziomów trudności” tekstów nasuwają się pewne spostrzeżenia. Przede wszystkim budzi wątpliwość zasadność utrzymy
wania w katalogu bibliotecznym nie przystającego do rzeczywistości rozróż
niania grup wiekowych dzieci. Nie negujemy przy tym podstaw zarysowanego niegdyś podziału. Współcześnie występuje jednak potrzeba ponownych usta
leń, uzwględniających wyniki osiągnięć pedagogiki i psychologii rozwojowej na miarę naszych czasów.
Zwraca uwagę swoboda operowania w klasyfikaq'i enigmatyczną kategorią
„poziomu trudności tekstu” . Jest to zagadnienie związane z oceną utworu
literackiego, a więc z pogranicza krytyki literackiej, psychologii rozwojowej, soq'ologii i pedagogiki4. Psychologia rozwojowa odpowiada na pytanie, czy omawiany utwór jest adekwatny do poziomu wskazywanego czytelnika. Ocena w aspekcie soq’ologicznym ma wykazać, czy pisarz dał prawdziwy obraz środowiska, czy przedstawił procesy i zjawiska w sposób nie sfałszowany; ze względów psychologicznych z kolei ważne jest, czy zasadnicza idea utworu ma znaczenie wychowawcze i czy została ukazana w sposób przemawiający do młodego czytelnika. Bibliotekarze prowadzący katalog na ogół nie są przygo
towani do odgrywania takich, wymagających gruntownych kompetencji, połączonych ról; w tej sytuacji oceniają i wartościują książki oraz orzekają 0 „poziomie trudności tekstu” intuicyjnie. Innymi słowy, przydzielają książki do zalecanych przez Wykaz... klas poziomowo-działowych „na wyczucie”.
Jawi się zatem pytanie o skalę odpowiedzialności, jaką w trybie Wykazu...
nałożono na biblioteki dziecięce — miejskie, wiejskie, wojewódzkie, gminne 1 inne.
Katalog rzeczowy w bibliotekach dziecięco-młodzieżowych w postaci scharakteryzowanej i zaleconej przez Instytut Książki i Czytelnictwa jest narzędziem niejednolitym. Dowolność i umowność przydziałów jakby wpisano w jego strukturę. Nie rokuje to dobrze wobec nieuchronnej perspektywy automatyzaq'i, gdyż metajęzyk systemu informacyjno-wyszukiwawczego sta
wia szczególne wymagania.
Pomijamy w tym momencie sprawę wykorzystywania katalogu w biblio
tekach dla dzieci przez jej młodych użytkowników jako nie dość rozpoznaną, a wartą odrębną analizy. Sygnalizujemy jedynie niezadowalającą strukturę i metodologię podziału oraz nikłą czytelność języka tego typu w indywidual
nym procesie wyszukiwawczym naszego odbiorcy.
4 W. K r z e m i ń s k a : Idee i bohaterowie. Lektury młodego czytelnika. Wrocław 1969, s. V—XIX.
ZOFIA SOKÓŁ