Kauzalność klauzuli konkurencyjnej

Wśród dominującej grupy czynności przysparzających wyróżnia się te, których ważność uzależniona jest od występowania causae (przyczy-ny uzasadniającej, dlaczego przysporzenie zostało dokonane). Podając za W. Czachórskim, brak causae lub brak porozumienia co do niej stano-wi podstawę do uznania nieważności czynności przysparzającej, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej¹³. Czynność przysparzającą nale-ży rozpatrywać szeroko. Jak wskazał Z. Radwański, powiększenie akty-wów osoby, na rzecz której dokonano przysporzenia, polega na nabyciu przez nią prawa podmiotowego lub uprawnienia nie tylko bezwzględ-nego, ale także względnego lub jakiejś korzystnej zmiany w usytuowa-niu tych praw¹⁴. Przedmiotem przysporzenia może więc być także wie-rzytelność z zastrzeżeniem, że urzeczywistnione w niej prawo powinno mieć charakter majątkowy. Podając za J. Stancel, umowa o zakazie kon-kurencji po ustaniu stosunku pracy jest czynnością prawną dwustronnie przysparzającą, powodującą dwa przysporzenia. Na podstawie tej umo-wy pracownik „przysparza” pracodawcy roszczenie o zaniechanie, a pra-codawca pracownikowi roszczenie o zapłatę. Jest to więc przysporzenie wzajemne¹⁵. Skoro zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest czynnością przysparzającą, to należy zastanowić się nad jego kauzalnością.

W  doktrynie prawa cywilnego prezentowany jest pogląd o  subiek-tywnej koncepcji causae jako wyobrażonego celu, który stanowi de-cydujący motyw sprawczy osoby dokonującej przysporzenia¹⁶. Prze-ciwstawia się mu koncepcję obiektywną wychodzącą z  założenia, że motywy nie są w świetle prawa źródłem stosunków prawnych. Podstawy prawnej dla czynności przysparzającej można szukać tylko wśród zda-rzeń prawnych. Może nim być sama czynność prawna (zobowiązującą

13 W. Czachórski, Czynności prawnej przyczynowe i oderwane w polskim prawie cywil-nym, Warszawa 1952, s. 190–208.

14 Z. Radwański, Rodzaje czynności prawnych, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 2: Pra-wo cywilne – część ogólna, Warszawa 2002, s. 189.

15 J. Stencel, Zakaz konkurencji w prawie pracy, Warszawa 2001, s. 104.

16 Z. Radwański, Rodzaje…, op. cit., s. 191.

GL OS Y

– rozporządzająca). W relacji pracodawca–pracownik kauzą przysporze-nia w postaci odszkodowaprzysporze-nia jest zobowiązanie pracownika do powstrzy-mania od działalności konkurencyjnej, jest więc to causa obligandi (pła-cę, aby nabyć wierzytelność). Tego samego typu kauzę przypisać można czynności dokonanej przez pracownika wobec pracodawcy, w której to zobowiązanie się do powstrzymania od działalności konkurencyjnej ma swoje uzasadnienia w korzyści majątkowej w postaci odszkodowa-nia. W zmodyfikowanej postaci poszczególne przyczyny czynności sta-nowiących element treści stosunku nawiązanego mocą umowy o zaka-zie konkurencji przedstawia J. Stancel. Cytowana autorka podaje, że dla pracodawcy przyczyną jest umorzenie zobowiązania do zapłaty odszko-dowania w zamian za ograniczenie pracownika w swobodzie podejmo-wania działalności gospodarczej. Jest to więc causa solvendi. Natomiast przyczyną przysporzenia ze strony pracownika jest nabycie roszczenia o zapłatę odszkodowania, czyli causa obligandi¹⁷.

W świetle obiektywnej koncepcji, causa znajduje swoje odzwiercie-dlenie zawsze w  treści dokonanej między pracownikiem a  pracodaw-cą czynności prawnej, bez konieczności sięgania po motywy spoza jej treści. Przy takim założeniu wyobrażony przez strony cel umowy nie odgrywa istotnej roli. Rozróżnić więc można, za doktryną niemiecką, niewiążące prawnie motywy od doniosłej prawnie causae czynności przysparzającej. Cel umowy o zakazie konkurencji jakim jest zapewnie-nie m.in. poufności szczególzapewnie-nie ważnych dla pracodawcy informacji zo-stał jednak pośrednio wyartykułowany przez ustawodawcę. Nie może on więc schodzić z pola widzenia.

Przy wykładni sformułowania „dostęp do szczególnie ważnych infor-macji” ścierają się dwa odmienne poglądy reprezentowane w orzecznic-twie Sądu Najwyższego. Zgodnie z wyrokiem z 23 czerwca 2010 r., II PK 374/09 (Lex nr 661504), pracodawca może zawrzeć umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy tylko z pracownikiem mającym dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Obiektywnym miernikiem, czy informa-cja jest szczególnie ważna, jest to, czy jej ujawnienie może narazić praco-dawcę na szkodę majątkową lub niemajątkową. Informacjami, których

17 J. Stencel, Zakaz…, op. cit., s. 105.

GL OS Y

ujawnienie może wyrządzić pracodawcy szkodę, są w szczególności ta-jemnice przedsiębiorstwa. Natomiast w uzasadnieniu wyroku z 4 lutego 2009 r., II PK 223/08 (Lex nr 523521), wskazano, że warunki określają-ce przedmiot klauzuli konkurencyjnej nie podlegają ookreślają-cenie na podsta-wie kryteriów obiektywnych, lecz zależą od subiektywnego przekona-nia pracodawcy, ważącego własny interes przy formułowaniu zakazu.

To pracodawca uznaje, czy wykorzystanie u konkurencji nabytej przez pracownika wiedzy mogłoby narazić go na szkodę. Pogląd ten aprobu-je i rozwija P. Prusinowski, wskazując, że określenie „dostęp do szcze-gólnie ważnych informacji” jest nieostre, co nie sprzyja wypracowaniu spójnej wykładni operatywnej i  doktrynalnej. Przyjęcie przy spełnie-niu tej przesłanki za paradygmat miernika obiektywnego doprowadzi-łoby w rzeczywistości do zmarginalizowania znaczenia umów o zakazie konkurencji. Oczywiste jest, że pracownik lub pracodawca odwoływa-liby się do niespełnienia tego warunku dopiero w trakcie procesu o na-prawienia szkody albo o odszkodowanie. W tej sytuacji ograniczenie to stanowiłoby swoisty zarzut ekskulpujący od odpowiedzialności¹⁸. Nie-dopuszczając do takiej sytuacji jednoznacznie wskazuje się, że to praco-dawca określa, jakie informacje, w których posiadanie wszedł lub może wejść pracownik, są dla niego ważne i czy wykorzystanie u konkurencji nabytej przez pracownika wiedzy mogłoby narazić pracodawcę na szko-dę. Subiektywna ocena pracodawcy nie pozwala jednak na uzasadnienie uchylenia się od skutków prawnych umowy albo jej rozwiązania przez powołanie się na błąd co do tego, że pracownik miał dostęp do szczegól-nie ważnych informacji¹⁹. Jak wskazuje M. Lewandowicz-Machnikow-ska, za szczególnie ważne uznaje się informacje specjalne, mające wy-jątkowe znaczenie, a więc te, które określa się mianem strategicznych²⁰. Koncepcja subiektywna spotyka się z  krytyką przedstawicieli doktry-ny upatrujących w  niej zagrożenie przed arbitralnością pracodawcy²¹.

18 P. Prusinowski, Zakaz konkurencji w prawie pracy, Warszawa 2014, s. 67.

19 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2005 r., II PK 258/04, OSNP 2005, nr 22, poz. 356.

20 M.  Lewandowicz-Machnikowska, Klauzula konkurencyjna w  Kodeksie pracy, Kra-ków 2004, s. 81.

21 M.in. A. Musiała, Glosa do wyroku SN z dnia 18 kwietnia 2007 r., I PK 361/06, „Gdań-skie Studia Prawnicze – Przegląd orzecznictwa” 2008, nr 1, s. 141 i n.

GL OS Y

Jednakże jest to stanowisko dominujące obecnie w orzecznictwie sądo-wym. Dostęp do szczególnie ważnych informacji pozwala na kwalifika-cję kręgu pracowników mogących być objętymi zakazem. Zachowanie poufności tych informacji stanowi natomiast cel (motyw) zawartej umo-wy, którego ustanie powoduje wygaśnięcie zakazu konkurencji (art. 101²

§ 2 k.p.). Wskazany motyw stanowi więc element treści omawianej czyn-ności przysparzającej, weryfikowany z  punktu widzenia subiektywnej oceny pracodawcy.

Zagwarantowanie poufności nie jest jednak jedynym skutkiem zawar-tej umowy. Umowa o zakazie konkurencji zobowiązuje byłego pracow-nika od powstrzymania się od działalności konkurencyjnej określonej w treści tej umowy. Jest to więc skutek dalej idący niż tylko zabezpie-czenie przed niepożądanym rozpowszechnieniem szczególnie ważnych dla pracodawcy informacji. Podając za  M.  Lewandowicz-Machnikow-ską, przyczyną uzasadniającą zakaz konkurencji jest ochrona interesów pracodawcy, polegająca nie tyle na ochronie samej tajemnicy przed jej bezpośrednim ujawnieniem, ale na uniemożliwieniu byłemu pracowni-kowi wykorzystania posiadanej informacji w jego własnej działalności gospodarczej, konkurencyjnej dla pracodawcy lub w pracy na rzecz pod-miotu konkurencyjnego. Pracownik, który nawet nie ujawnia informacji stanowiących tajemnicę pracodawcy, może w swojej działalności zawo-dowej korzystać z niej w inny sposób, na przykład podejmując trafne de-cyzje gospodarcze. Celem regulacji jest więc nie tylko ochrona samej ta-jemnicy przed jej ujawnieniem (służą temu przecież inne instytucje), ale raczej praktyczne uniemożliwienie posługiwania się taką wiedzą nawet wtedy, gdy nie prowadzi to wprost do ujawnienia tajemnicy pracodawcy, ale może osłabiać jego pozycję w stosunku do konkurentów²².