Ocena stanowiska Sądu Najwyższego

Prawidłowe zastosowanie normy art. 101² k.p. w związku z przepisami ustawy o radcach prawnych wymaga od sądu, jak i innych podmiotów

22 M. Lewandowicz-Machnikowska, Klauzula…, op. cit., s. 187.

GL OS Y

stosujących prawo dokonania precyzyjnych ustaleń faktycznych. Zakres informacji jakimi dysponuje radca prawny pozostający w zatrudnieniu wielokrotnie nie pokrywa się wyłącznie z tajemnicą zawodową. Charak-ter przypisanych obowiązków oraz umiejscowienie w strukturze orga-nizacyjnej podmiotu zatrudniającego wpływają na poszerzenie dostępu do określonych danych, które w świetle subiektywnej oceny pracodaw-cy można ocenić jako szczególnie ważne, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. W interesie podmiotu zatrudniającego pozostaje więc nie tylko wymuszenie na byłym pracowniku zachowa-nia poufności, ale także zabezpieczenie swojego interesu majątkowego²³. Motywem jakim kieruje się pracodawca zawierając omawianą umowę jest więc nie tylko zapewnienie tajności pewnych informacji, ale także zabezpieczenie przed ewentualnie powstałymi w przyszłości szkodami.

O podleganiu danej informacji pod tajemnicę zawodową nie decyduje wola stron (wola pracodawcy), lecz ich związek ze świadczeniem usług pomocy prawnej. Tym samym w interesie pracodawcy pozostaje zawar-cie umowy obejmującej szerszy zakres informacji, niż tylko te chronio-ne tajemnicą zawodową. Ponadto zakaz konkurencji nie może być ujmo-wany jedynie jako umowne zapewnienie poufności informacji, lecz jako środek zabezpieczający pracodawcę przed podejmowaniem przez pra-cownika działalności konkurencyjnej.

Przyjmując, że umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy z radcą prawny jest umową kauzalną, której to causa wyrażona jest w treści tejże czynności prawnej, a tym samym powinna być ona uzna-wana za ważną, warto pochylić się nad innymi argumentami mogącymi świadczyć jednak o jej wadliwości. Sformułować można dwa zasadnicze pytania.

Czy przyznanie radcy prawnemu przysporzenia w postaci odszkodo-wania za zachowanie zasadniczo tożsame z treścią obowiązku zawodo-wego (tj. zachowania tajemnicy zawodowej) nie jest sprzeczne z zasada-mi współżycia społecznego? Tezę o występowaniu takiej sprzeczności

23 W tym drugim aspekcie warto także upatrywać celowość zawieranych umów o za-kazie konkurencji. Nie ulega wątpliwości, w  świetle orzecznictwa Sądu Najwyż-szego, że tego typu umowa może zawierać kary umowne, ułatwiające dochodzenie ewentualnego odszkodowania za podjęcie działalności konkurencyjnej względem byłego pracodawcy.

GL OS Y

wyraził wcześniej Sąd Najwyższy w wyroku z 19 czerwca 2015 r., IV CSK 590/14, Lex nr 1797961, oceniając zgodność z prawem klauzuli o zaka-zie konkurencji i lojalności po ustaniu umowy o obsługę prawną. Sąd Najwyższy w  powołanym wyroku przedstawił pogląd, zgodnie z  któ-rym w kulturze prawnej naszego społeczeństwa, gwarancyjny – przede wszystkim w  interesie klienta – charakter ustawowego obowiązku za-chowania tajemnicy zawodowej, obejmującego także zakaz skorzystania z uzyskanych informacji przez radcę prawnego w interesie osoby trze-ciej, sprzeciwia się jednoznacznie możliwości uczynienia radcy praw-nego beneficjentem zaciągniętego przez niego zobowiązania zbieżpraw-nego z tym ustawowym obowiązkiem wskutek zastrzeżenia „odszkodowania”

za czas trwania tego zobowiązania. Uzyskanie przez radcę prawnego ko-rzyści majątkowej z tego tytułu nie daje się pogodzić z poczuciem słusz-ności. Przenosząc powyższy pogląd na grunt umowy o zakazie konku-rencji po ustaniu stosunku pracy można zaryzykować stwierdzenie, że tego typu kontrakt powinien być oceniony także jako sprzeczny z zasa-dami współżycia społecznego, a tym samym, zgodnie z art. 58 § 2 k.c.

nieważny. Wskazana teza budzi jednak jedno podstawowe zastrzeżenie.

Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie zmierza tylko do obarczenia byłego pracownika obowiązkiem poufności szcze-gólnie ważnych informacji, lecz do zobowiązania go do powstrzymania się od ściśle określonej działalności konkurencyjnej. Odszkodowanie mu należne stanowi więc nie tyle benefit za zachowanie tajemnicy, lecz jest rekompensatą za rezygnację z ustalonej aktywności zawodowej (np.

świadczenia usług prawnych na rzecz podmiotów z danej branży).

Tu jednak postawić należy drugie pytanie. Czy nałożenie na radcę prawnego obowiązku powstrzymania się od świadczenia pomocy praw-nej na rzecz podmiotów z dapraw-nej branży gospodarki stanowi istotny ele-ment wykonywania zawodu zaufania publicznego? Zgodnie z  art.  22 ust. 1 ustawy o radcach prawnych, radca może odmówić udzielenia po-mocy prawnej tylko z ważnych powodów. Szczególnym powodem może być m.in. sytuacja, gdy wykonywanie czynności zawodowych narusza-łoby tajemnicę zawodową lub stwarzało znaczne zagrożenie jej naru-szenia, ograniczenia jego niezależności, albo gdy posiadana przez niego wiedza o sprawach innego klienta lub osób, na rzecz których uprzednio wykonywał czynności zawodowe, dawałaby klientowi nieuzasadnioną

GL OS Y

przewagę (art. 26 Kodeksu Etyki). Powstrzymanie się do świadczenia pomocy prawnej, w której istniałoby znaczne zagrożenie naruszenia ta-jemnicy zawodowej lub dawałaby nowemu klientowi nieuzasadnioną przewagę jest więc także obowiązkiem etycznym. Mimo że Kodeks Ety-ki nie odwołuje się w tym zakresie do pojęcia konkurencji, to jednak opi-sana wyżej norma jest zbliżona do rozumienia działalności konkuren-cyjnej, w szczególnie in fine przez odniesienie się do przewagi nowego klienta. Powyższe normy sprowadzają się do ograniczenie świadczenia pomocy prawnej, tj. realizacji zawodu radcy prawnego. Nie oznacza to jednak, że radca prawny może czynić użytek z informacji objętych ta-jemnicą poza sferą zawodową. Jednoznacznie wskazuje na to przepis art. 25 Kodeksu Etyki stanowiąc, że radca prawny nie może zajmować się sprawami ani w jakikolwiek sposób uczestniczyć w czynnościach, które m.in. groziłyby naruszeniem tajemnicy zawodowej. Tym samym ochro-na tajemnicy zawodowej obejmuje także sferę prywatnej aktywności radcy, a także aktywności profesjonalnej acz pozazawodowej. W takim ujęciu zasad etycznych wiążących radcę prawnego niezależnie od formy świadczenia pomocy prawnej, aktualny pozostaje pogląd wyrażony po-wyżej. Wątpliwe z punktu widzenia zasad współżycia społecznego by-łoby wynagradzanie radcy prawnego (należne z tytułu klauzuli konku-rencyjnej odszkodowanie) za  przestrzeganie obowiązków właściwych należytemu, sumiennemu wykonywaniu zawodu zaufania publicznego.

Powyższa teza zachowuje swoją aktualność w przypadku wykazania, że pracownik – radca prawny miał dostęp do szczególnie ważnych infor-macji pokrywających się z tajemnicą zawodową, że jego podstawowym obowiązkiem było świadczenie pomocy prawem na rzecz pracodawcy i w związku z tym obowiązkiem dysponował pewnymi danymi. Jednak-że, jak słusznie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy, w rozstrzyganej przez sąd meriti sprawie kwestia zakresu obowiązków radcy prawnego nie zosta-ła dostatecznie wyjaśniona. Jak wyżej zaznaczono, w przypadku praw-ników wewnętrznych rozgraniczenie między informacjami, jakie radca uzyskał w związku z udzieleniem pomocy prawnej, a tymi uzyskanymi przy okazji świadczenia pomocy prawnej a nie związanymi z tym bez-pośrednio może być utrudnione. Pracodawca, w subiektywnym odczu-ciu celowości ochrony własnych interesów, będzie poszukiwał ochrony wszelkich szczególnie ważnych informacji uzyskanych przez radcę, który

GL OS Y

prócz świadczenia pomocy prawnej mógłby w strukturze organizacyjnej pracodawcy świadczyć także inne czynności (choćby kierownicze, czy związane z wykonywaniem innej profesji). Ta swoista wieloaspektowość elementów treści stosunku pracy radcy prawnego dawałaby możliwość, w warunkach konkretnej sprawy, objęcia radcy prawnego zakazem kon-kurencji po ustaniu stosunku pracy. Wymaga to jednak od pracodawcy precyzyjnego określenia przedmiotu zakazu związanego z  uprzednim dostępem do informacji, niepokrywających się z zakresem tajemnicy za-wodowej radcy prawnego. W świetle powyższego Sąd Najwyższy trafnie odstąpił od ostatecznej oceny ważności umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, do czasu jednoznacznego ustalenia zakre-su obowiązków pracowniczych realizowanych przez powódkę – radcę prawnego, a zarazem dyrektora Działu Prawnego spółki.

7. Podsumowanie

Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego należy uznać za trafne, choć przyję-ta przez Sąd argumenprzyję-tacja budzi uzasadnione wątpliwości. Nie zmienia to jednak istoty orzeczenia, w  którym zaakcentowano związanie radcy prawnego tajemnicą zawodową – nawet, gdy pozostaje on w stosunku pra-cy, a także nadano jej charakter nadrzędny nad klauzulami umownymi (w tym klauzulą konkurencyjną). Sąd Najwyższy słusznie zaakcentował wielość obowiązków realizowanych przez radcę prawnego, pozostające-go w stosunku pracy i uzależnił dopuszczalność zawieranych umów o za-kazie konkurencji od zakresu informacji, jakimi dysponował radca. Nie wszystkie informacje uzyskane przez radcę prawnego w trakcie zatrudnie-nia pozostają w związku ze świadczeniem pomocy prawnej, a tym samym wchodzą w zakres tajemnicy zawodowej. Proponowane w przedstawio-nym opracowaniu uzasadnienie rozstrzygniecie akcentuje jednak pomi-niętą przez sąd kasacyjny sferę aksjologicznego uzasadnienia uzyskania przez radcę korzyści z tytułu przestrzegania tajemnicy zawodowej. Z tej perspektywy klauzula konkurencyjna może budzić wątpliwości co do jej zgodności z zasadami współżycia społecznego i istotą zawodu zaufania pu-blicznego, realizowanego przez radcę prawnego.

GL OS Y

Bibliografia

Bujko W., Ciupa S., Klatka Z., Kwiatkowska-Falęcka E., Pawełczyk M., Pietrzykowski T., Stecyk T., Stoga K., Szubielska D., Zawód rad-cy prawnego. Historia zawodu i  zasady jego wykonywania, Bereza A. (red.), Warszawa 2015.

Czachórski W., Czynności prawnej przyczynowe i oderwane w polskim pra-wie cywilnym, Warszawa 1952.

Jaroszyński T., Sękowska A., Skuczyński P., Kodeks etyki radcy prawnego.

Komentarz, Warszawa 2016.

Klatka Z., Wykonywanie zawodu radcy prawnego i adwokata, Warszawa 2004.

Kosuniak J., Dlaczego powinniśmy pamiętać o sprawie Akzo Nobel, „Radca Prawny” 2011, nr 7–8.

Masternak Z., Obowiązek pracowniczej staranności, Warszawa 1977.

Prusinowski P., Zakaz konkurencji w prawie pracy, Warszawa 2014.

Radwański Z., Rodzaje czynności prawnych, [w:] System Prawa Prywatne-go, t. 2: Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2002.

Lewandowicz-Machnikowska M., Klauzula konkurencyjna w  Kodeksie pracy, Kraków 2004.

Stencel J., Zakaz konkurencji w prawie pracy, Warszawa 2001.

Szydło M., Komentarz do art. 17, [w:] Konstytucja RP. Tom I: Komentarz do art. 1–86, M. Safjan, L. Bosek (red.), Warszawa 2016.

ORZECZNIC TW O

Grażyna J. Leśniak¹

ORZECZNICTWO