Ustawodawca w nieprawidłowy sposób wyważył ochronę praw wierzy-ciela i dłużnika w sytuacji ustanowienia zabezpieczenia przez obciążenie nieruchomości hipoteką przymusową – uznał Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu w dniu 25 października 2016 r. skargi konstytucyjnej K. K. dotyczącej zasad zabezpieczenia roszczeń.
ORZECZNIC TW O
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
I. Art. 7541 § 1 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim odnosi się do zabezpieczenia przez obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową:
a) jest zgodny z zasadą poprawnej legislacji wywodzoną z art. 2 Konstytucji,
b) jest niezgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji.
II. Przepis wymieniony w części I, w zakresie tam wskazanym, traci moc obowiązującą z upływem 18 miesięcy od dnia ogłoszenia wy-roku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Odnosząc się do kwestii zgodności zaskarżonego przepisu z zasadą poprawnej legislacji, Trybunał Konstytucyjny uwzględnił, że zaskarżo-ny przepis jest różnie interpretowazaskarżo-ny w doktrynie prawa procesowego cywilnego oraz orzecznictwie sądowym. Trybunał wziął również pod uwagę doniosłość uchwały Sądu Najwyższego z 18 października 2013 r.
(III CZP 64/13) dla kształtowania sytuacji prawnej osób, których wierzy-telności zostały zabezpieczone hipoteką przymusową. Niemniej jednak twierdzenie, że dalsze czynności egzekucyjne wierzyciela zapobiegają upadkowi zabezpieczenia, choć uzasadnione względami funkcjonalny-mi, nie znajdowało potwierdzenia w wykładni literalnej przepisów Ko-deksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) oraz w dotychczasowym orzecznictwie sądów powszechnych. Zaskarżony przepis wraz z inny-mi przepisainny-mi k.p.c. pozwalał zrekonstruować adresata normy, jej treść oraz procedurę, w ramach której jest ona realizowana. Trybunał uznał, że art. 7541 § 1 k.p.c. jest precyzyjny i komunikatywny w stopniu nienaru-szającym zasady poprawnej legislacji. Odrębną kwestią było to, czy owe precyzyjne i komunikatywne rozwiązanie prawne nie stanowi nadmier-nego ograniczenia konstytucyjnych praw podmiotowych.
Jak zaznaczył sędzia TK Stanisław Rymar, sprawozdawca w tej spra-wie, odnosząc się natomiast do zarzutu nieproporcjonalności ograni-czenia prawa własności Trybunał stwierdził, że wprowadzając termin, po upływie którego – ustanowiona w postępowaniu zabezpieczającym – hipoteka przymusowa wygasa z mocy ustawy, prawodawca ograni-czył realizację prawa majątkowego wierzyciela, na którego wniosek
ORZECZNIC TW O
ustanowiono zabezpieczenie. Istotą analizowanego zagadnienia nie była ani sama długość terminu (tj. miesiąc liczony od uprawomocnie-nia się orzeczeuprawomocnie-nia uwzględuprawomocnie-niającego roszczenie), ani skutek jego upływu (tj. upadek zabezpieczenia ex lege). Problem konstytucyjny sprowadzał się bowiem do pytania, czy uniezależnienie biegu terminu od dalszych czynności wierzyciela stanowi nieproporcjonalną ingerencję w jego pra-wa majątkowe, zabezpieczone hipoteką przymusową obciążającą nieru-chomość dłużnika. Zważywszy, że konstytucyjna ochrona prawa mająt-kowego obejmuje także zagwarantowanie możliwości jego efektywnej realizacji uzasadnione było pytanie, czy zaskarżony przepis nie stanowi nieproporcjonalnego ograniczenia praw majątkowych wierzyciela.
Trybunał Konstytucyjny dokonał kolejno oceny: przydatności, nie-zbędności oraz proporcjonalności w wąskim znaczeniu art. 7541 § 1 Kodek-su postępowania cywilnego uwzględniając, że ograniczenie praw majątko-wych wierzyciela pozostaje w związku z ochroną prawa własności dłużnika, którego nieruchomość została obciążona hipoteką przymusową.
Oceniwszy przydatność zaskarżonego rozwiązania Trybunał Kon-stytucyjny stwierdził, że wprowadzenie miesięcznego terminu, po któ-rym upada zabezpieczenie przewidziane w art. 747 pkt 2 k.p.c., jest przydatne do ochrony praw dłużnika, odpowiada tymczasowemu cha-rakterowi ochrony udzielanej w postępowaniu zabezpieczającym oraz znajduje aksjologiczne uzasadnienie w wartości, jaką jest stabilność obrotu i pewność w procesie sądowego stosowania prawa. Zaskarżony przepis, uniezależniając bieg terminu od dalszych czynności wierzyciela, nie skłania wierzycieli do realizacji swego prawa podmiotowego, a jedy-nie do składania wniosków o wydłużea jedy-nie okresu, w którym dubluje się tytuł zabezpieczający i wykonawczy. W tym kontekście wygaśnięcie hi-poteki przymusowej w związku z upadkiem zabezpieczenia po upływie, o którym mowa w art. 7541 § 1 k.p.c., stało na przeszkodzie osiągnięciu celu, o którym mowa w art. 7301 § 2 k.p.c., a tym samym podważało za-ufanie wierzycieli do ustanowionego zabezpieczenia.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 7541 § 1 k.p.c. nie jest nie-zbędny do ochrony prawa własności dłużnika, którego nieruchomość obciążono hipoteką przymusową. Do ochrony takiej niezbędny jest sam termin ustawowy, po upływie którego upada zabezpieczenie. Ochro-na dłużnika polegać ma bowiem Ochro-na skróceniu do minimum okresu
ORZECZNIC TW O
dublowania się tytułu zabezpieczającego i wykonawczego, z jednocze-snym umożliwieniem wierzycielowi zrealizowania celu postępowania za-bezpieczającego. Konstytucyjnie uzasadniona ochrona dłużnika nie może natomiast polegać na tworzeniu takich mechanizmów, które pozbawiając środków prawnych wierzyciela umożliwiają dłużnikowi uniknięcie od-powiedzialności cywilnej. TK podkreśla, że chodzi tu o sytuację, w któ-rej roszczenie podlegające zabezpieczeniu hipoteką przymusową zostało uwzględnione przez sąd cywilny, a „przedłużony” czas trwania zabezpie-czenia ma umożliwić wierzycielowi zrealizowanie treści prawomocnego orzeczenia albo przez wpis hipoteki przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego albo przez dokonanie czynności egzekucyjnych. Trybu-nał Konstytucyjny oceniał, czy realizację wartości konstytucyjnych moż-na osiągnąć z zastosowaniem mniej dolegliwych ograniczeń praw mająt-kowych niż wynikające z zaskarżonego przepisu. Za mniej dolegliwe dla wierzyciela, a zarazem niezwiększające nadmiernie ograniczeń nałożo-nych na dłużnika, Trybunał uznał rozwiązanie przewidujące, że w spra-wach, w których udzielono zabezpieczenia przy zastosowaniu art. 747 pkt 2 k.p.c., zabezpieczenie upada, jeżeli uprawniony (wierzyciel) w termi-nie miesiąca od uprawomocw termi-nienia się orzeczenia uwzględniającego rosz-czenie, nie wniósł o dokonanie dalszych czynności egzekucyjnych.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 7541 § 1 k.p.c. w zakresie wskazanym w sentencji wyroku stanowi nadmierne ograniczenie praw majątkowych wierzyciela, któremu udzielono zabezpieczenia przez obcią-żenie nieruchomości dłużnika hipoteką przymusową. – Z perspektywy konstytucyjnej, o upadku z mocy prawa zabezpieczenia oraz wygaśnię-ciu hipoteki przymusowej chroniącej prawa majątkowe wierzyciela, moż-na mówić w sytuacji, w której wystąpiła realmoż-na możliwość ochrony tych praw. Ustawowy mechanizm prowadzący de facto do tworzenia pozornej ochrony prawa majątkowego przez zabezpieczenie, które staje się od razu nieskuteczne, jest nie do przyjęcia i nie może być utrzymywany w syste-mie – stwierdził sędzia TK Stanisław Rymar. Jak podkreślił, zdaniem Try-bunału Konstytucyjnego ustawodawca w nieprawidłowy sposób wyważył ochronę praw wierzyciela i dłużnika w sytuacji ustanowienia zabezpiecze-nia przez obciążenie nieruchomości hipoteką przymusową.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji, Try-bunał Konstytucyjny stwierdził, że wprowadzając termin, po upływie
ORZECZNIC TW O
którego – ustanowiona w postępowaniu zabezpieczającym – hipote-ka przymusowa wygasa z mocy ustawy, prawodawca ograniczył prawo wierzyciela do sądu. – W orzecznictwie konstytucyjnym przyjmuje się bowiem, że elementem prawa do sądu jest gwarancja wykonania prawo-mocnego orzeczenia sądowego w postępowaniu egzekucyjnym. Unie-zależnienie zaś biegu terminu od dalszych czynności egzekucyjnych wierzyciela niweczy sens zabezpieczenia roszczeń hipoteką przymuso-wą i podważa tym samym efektywność postępowania egzekucyjnego.
Zaskarżony przepis niweczy celowość dalszych czynności egzekucyj-nych – stwierdził sędzia sprawozdawca. Jak mówił przedstawiając ustne motywy orzeczenia, art. 7541 § 1 k.p.c. skutkuje bezprzedmiotowością prowadzonej egzekucji, nawet jeżeli wierzyciel złoży w terminie mie-siąca wniosek o wszczęcie egzekucji. Charakter i złożoność egzekucji z nieruchomości uniemożliwiają jej zakończenie przed upadkiem przed-miotowo istotnego zabezpieczenia (w terminie wskazanym w zaskar-żonym przepisie). Zabezpieczenie roszczenia hipoteką przymusową na wypadek jego uwzględnienia przez sąd cywilny powinno skutkować – zgodnie z założeniami ustawodawcy – „przedłużoną” ochroną wierzy-ciela, tak aby mógł zrealizować treść prawomocnego orzeczenia nie tyl-ko przez dotyl-konanie czynności egzekucyjnych, ale również przez wpis hipoteki przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że bezwzględny charakter terminu, o którym mowa w zaskarżonym przepisie oraz brak instytucji procesowych, któ-re umożliwiałyby aktywnie chroniącemu swe prawa wierzycielowi za-pobiec upadkowi zabezpieczenia i utracie pierwszeństwa hipotecznego, podważały sens ochrony sądowej udzielanej w postępowaniu zabezpie-czającym.
Przewodniczącym składu orzekającego był wiceprezes TK Stanisław Biernat, sprawozdawcą był sędzia TK Stanisław Rymar.