wystêpuj¹ u osób, których status spo³eczno-ekonomiczny jest niski [16]. Pojawiaj¹ siê te¿ wtedy zaburzenia osobowociowe o charakterze antyspo³ecznym. Istotne jest te¿ i to, ¿e zaburzenia te pojawiaj¹ siê trzy razy rzadziej w grupie o najwy¿szych dochodach ni¿ w grupie o najni¿szych zarobkach.
Wed³ug Gottesmana pewne jest jednak to, ¿e ludzie, u których pojawiaj¹ siê zaburzenia psychiczne, trafiaj¹ do grupy o najni¿szym statusie materialnym, co mo¿e byæ najprawdopo-dobniej spowodowane utrat¹ zasobów materialnych lub utrat¹ kompetencji osobistych i spo-³ecznych, aby poradziæ sobie z ró¿norodnymi problemami w³asnego ¿ycia [13].
Zatem niektóre zaburzenia w zachowaniu osób o ni¿szym statusie materialnym mog¹ pojawiaæ siê z powodu podwy¿szonego poziomu stresu jako reakcji na w³asne ubóstwo [13], [14].
Niski status ekonomiczny rodziców znajduje równie¿ odzwierciedlenie w poziomie inteli-gencji ich w³asnych dzieci. Poziom ten jest ni¿szy u tych dzieci od dzieci rodziców o wy¿szym statusie materialnym. Ró¿nice te uwidaczniaj¹ siê szczególnie do pi¹tego roku ¿ycia. Brak zaspokojenia potrzeb materialnych, i to nie tylko w tym pierwszym, najwa¿niejszym okresie ¿ycia, jest dla dzieci ubogich najbardziej znacz¹cy [9].
Dzieci z rodzin ubogich gorzej funkcjonuj¹ poznawczo, gdy¿ niski status materialny ich rodzin oznacza deficyt w zakresie od¿ywiania, opieki medycznej, wiedzy rodziców na temat warunków spo³ecznego, psychologicznego i prozdrowotnego rozwoju ich dzieci. Ubóstwo materialne sprawia te¿, ¿e rodzice nie s¹ w stanie wzbogaciæ otoczenia w³asnych dzieci na tyle, aby by³o on poznawczo dla nich stymuluj¹ce [22].
Niski status materialny w wieku przedszkolnym ma te¿ wp³yw na podniesienie liczby zachowañ agresywnych u dzieci w stosunku do ich wychowawców i rówieników. Liczba tych zachowañ wzrasta po okresie przedszkolnym, co pogarsza funkcjonowanie spo³eczne tych dzieci. Jednak¿e w d³u¿szej perspektywie czasowej uruchamiaj¹ one takie zachowania, które pozwalaj¹ im na lepsze funkcjonowanie zarówno w szkole, rodzinie, jak i gronie rówie-niczym [11], [21].
Badania nad bezrobociem wyranie pokazuj¹, ¿e niemo¿liwoæ znalezienia pracy ³¹czy siê z podatnoci¹ na zachowania patologiczne oraz czêstymi zaburzeniami zachowañ w wielu sferach ¿ycia. Ludzie bezrobotni prze¿ywaj¹ lêki zwi¹zane z w³asn¹ sytuacj¹ ¿yciow¹, obni¿a siê u nich poczucie w³asnej wartoci, pojawiaj¹ siê zaburzenia w funkcjonowaniu emocjonal-nym [7].
Badacze zauwa¿yli, ¿e w czasie podwy¿szonego bezrobocia mo¿e pojawiæ siê równie¿ pogorszenie w zakresie zdrowia fizycznego, ale te¿ psychicznego osób pozostaj¹cych bez pracy [15], [7].
2.1. Kto traci pracê pierwszy?
Zauwa¿ono, ¿e w pierwszym rzêdzie trac¹ pracê ludzie o niskim wskaniku odpornoci na stres, jakim w tej sytuacji jest niew¹tpliwie niemo¿liwoæ podjêcia czynnoci zawodowych. Mo¿e przejawiaæ siê to u nich podwy¿szonym stanem zachowañ depresyjnych, wrogoci¹ w stosunku do otoczenia i wysokim poziomem lêku. Osoby bardziej odporne na stres daj¹ sobie lepiej radê w sytuacjach zagro¿enia bezrobociem.
190
2.2. Kobiety a bezrobocie
Nie tylko bezrobocie mê¿czyzn zagra¿a funkcjonowaniu rodziny. Kobiety bezrobotne, a szczególnie matki samotne, znacznie czêciej karz¹ swoje dzieci, co jest rezultatem prze¿y-wanych przez nie silnych napiêæ i stresów. Ich nastoletnie dzieci reaguj¹ na emocjonalne stany matek depresj¹ i zaburzeniami w sferze poznawczej [22].
Dla jednostki, dla której praca jest jedynym ród³em utrzymania, jej utrata oznacza poja-wienie siê wysokiego poziomu stresu i podejmowanie próby walki z nim [28].
Jeli bezrobocie trwa bardzo d³ugo, to konsekwencje na poziomie psychicznym s¹ zna-cz¹ce dla funkcjonowania jednostki. Niektóre osoby potrafi¹ sobie radziæ z sytuacjami stre-sowymi, roz³adowuj¹c napiêcia. Inne osoby, a szczególnie te, które nie posiadaj¹ okrelonych kompetencji osobistych czy te¿ spo³ecznych, odbieraj¹ bolenie negatywne napiêcia emo-cjonalne, co koñczy siê alienacj¹ z w³asnego rodowiska oraz znacz¹cym obni¿eniem poczu-cia w³asnej wartoci [10].
2.3. Bezrobocie a samobójstwa
Istnieje tez wyrany zwi¹zek miêdzy bezrobociem a samobójstwem. Zwi¹zek ten mo¿na wyjaniæ przede wszystkim istotnym wp³ywem bezrobocia na zdrowie psychiczne. Pogarsza-j¹ce siê równie¿ zdrowie fizyczne, stany depresyjne czyni¹ jednostkê mniej odporn¹ na zagro¿enia zewnêtrzne. Prawid³owoæ ta jest szczególnie widoczna u mê¿czyzn, w przypadku których istnieje zwi¹zek miêdzy bezrobociem i samobójstwem [25].
3. Zachowanie i sytuacja jednostki podczas prób poszukiwania pracy
Nawet jeli osoby bezrobotne podejm¹ pracê, to samo poszukiwanie jej zdeterminowane jest przez wiele czynników. Przedstawiaj¹c wyniki swoich badañ, Chirkowska-Smolak stwier-dza, ¿e podstawow¹ rolê w poszukiwaniu pracy odgrywa motywacja [2]. W swoim modelu teoretycznym uwzglêdni³a ona 23 zmienne 5 zmiennych zale¿nych i 14 niezale¿nych. Takie zmienne jak: trudnoci ekonomiczne, podejmowany wysi³ek, wytrwa³oæ, negatywne dowiad-czenia spo³eczne, naciski spo³eczne, wsparcie spo³eczne maj¹ znaczenie dla starañ zwi¹zanych z poszukiwaniem pracy. Najwa¿niejsze jednak s¹ takie cechy jak aktywnoci, poczucie po-winnoci, które determinuj¹ podejmowany przez jednostkê wysi³ek. Wed³ug autorki jednostka podejmuje dzia³ania zwi¹zane z poszukiwaniem pracy, jeli jest przekonana o tym, i¿ jej dzia-³ania bêd¹ skuteczne i zdobêdzie upragnion¹ pracê. Wysi³ek jej nie mo¿e okazaæ siê nadaremny. Czynniki zewnêtrzne, które maj¹ wp³yw na poszukiwanie pracy, to szeroko rozumiane wsparcie spo³eczne, docenienie wysi³ku osoby bezrobotnej, aby pracê rzeczywicie znaleæ. Na poszukiwanie pracy maj¹ te¿ wp³yw (wg autorki) takie czynniki jak: wsparcie materialne, naciski osób najbli¿szych z rodziny, aby poszukiwa³y one pracy, subiektywne odczucie oso-by bez pracy, i¿ sytuacja ekonomiczna jej rodziny znacznie siê pogorszy³a.
To, czy jednostka uruchamia okrelone strategie dzia³ania zwi¹zane z poszukiwaniem pracy, zale¿y te¿ i od jej osobowoci, której integralnym sk³adnikiem jest struktura ja. W za-prezentowanym przez siebie psychologicznym modelu regulacji aktywnoci zaradczej
191
tuacji utraty pracy B. Makselon-Kowalska przedstawia procesy, które porednicz¹ w uru-chomieniu aktywnoci zaradczej jednostki [19], [20]. Istotn¹ rolê w uruchamianiu wspomnia-nych strategii pe³ni¹ tu atrybucje zewnêtrzne i wewnêtrzne. Sfera emocjonalna w istotny sposób wp³ywa na atrybucjê wewnêtrzna, co oznacza, ¿e koszty emocjonalne ponoszone przez jednostkê oraz wyczerpywanie siê zgromadzonych zasobów i w rezultacie kontynuacja aktywnoci lub jej zaniechanie mo¿e mieæ miejsce, gdy jednostka mo¿e uruchomiæ programy zaradcze, takie jak:czujnoæ wewnêtrzna > unikanie zewnêtrzne czujnoæ wewnêtrzna > czujnoæ zewnêtrzna czujnoæ zewnêtrzna > unikanie zewnêtrzne unikanie wewnêtrzne > unikanie zewnêtrzne
Oznacza to, ¿e jednostka mo¿e podejmowaæ odmienne sposoby radzenia sobie w sytuacji zaradczej. Jeli utrata pracy przez jednostkê wynika z czynników zewnêtrznych, to jednostka odbiera tê sytuacjê jako krzywdz¹c¹ dla siebie. Jeli poczucie krzywdy jest wysokie, to jednostka uruchomi strategiê czujnoci wewnêtrznej, chroni¹c siê przed utrat¹ w³asnych zasobów emocjonalnych, staraj¹c siê jednoczenie wytworzyæ dobre samopoczucie, unikaj¹c zewnêtrznych róde³ zagro¿enia. Niskiemu natê¿eniu poczucia krzywdy towarzyszyæ bêdzie natomiast wy¿sza kontrola czynników zewnêtrznych i unikanie wewnêtrzne treci i emocji, które mog³yby siê z t¹ kwesti¹ kojarzyæ.
4. Wsparcie i pomoc udzielana bezrobotnym
S. Retowski stwierdza, ¿e aby jednostka odnios³a sukces na rynku pracy, powinna wzi¹æ osobist¹ odpowiedzialnoæ za jej znalezienie [24]. Nieskuteczne w tym wzglêdzie okazuje siê zbyt d³ugotrwa³e wsparcie finansowe wiadczone bezrobotnym przez instytucje pañstwowe. Bezrobotni uzale¿niaj¹ siê od tych wiadczeñ, minimalizuj¹c podejmowanie w³asnych inicja-tyw w zakresie poszukiwania pracy. Naprawê tej sytuacji powinno siê podj¹æ bardzo wcze-nie w ró¿nych typach szkó³, na szkoleniach organizowanych dla bezrobotnych, kszta³tuj¹c nastawienia zwi¹zane z przedsiêbiorczoci¹, zaradnoci¹, niezale¿noci¹ i odpowiedzialnoci¹ za w³asne losy ¿yciowe i zawodowe. Pewnym wzorcem by³aby tu postawa tzw. cz³owieka, który sam do wszystkiego dochodzi (self-made man), przy wspieraniu go na wczesnych etapach edukacji szkolnej czy uniwersyteckiej w tworzeniu wizji i planów (same wizje nie wystarcz¹) dalszego rozwoju zawodowego.
Radzenie sobie z brakiem pracy nie jest dla wielu jednostek ³atwe [4]. W takiej sytuacji bezrobotni najczêciej oczekuj¹ ró¿norodnych form wsparcia. Mo¿e ono na jaki czas rozwi¹-zaæ problemy osoby bezrobotnej, szczególnie jeli jest to wsparcie materialne. Zaspakaja ono bowiem w minimalnym stopniu potrzeby jednostki, utrzymuj¹c j¹ jednak nadal na poziomie ubóstwa. Dziêki wsparciu jednostka zaspakaja swoje potrzeby na tyle, aby nie istnia³o zagro-¿enie dla ¿ycia biologicznego. W sytuacji takiej nie uruchamia jednak w³asnych inicjatyw zaradczych, aby znaleæ pracê. Zatem wsparcie materialne powinno mieæ okrelone granice, a towarzyszyæ mu powinno przede wszystkim wsparcie emocjonalne udzielane przez wyzna-czone do tego celu instytucje, najbli¿sz¹ rodzinê i specjalistów wskazuj¹cych na to, jak ra-dziæ sobie z trudnym problemem braku pracy.
192
5. Bezrobocie a zachowanie zdrowia psychicznego
Romuald Derbis zauwa¿y³, ¿e dla osób bezrobotnych zadowolenie z ¿ycia ³¹czy siê z po-czuciem bezpieczeñstwa zwi¹zanego z rozwi¹zywaniem problemów materialnych w³asnej rodziny, prywatnoci¹ zwi¹zku ma³¿eñskiego, seksem i dzieæmi [6]. Wiêksze poczucie zado-wolenia z podjêcia pracy odczuwaj¹ kawalerowie i mê¿czyni ¿onaci ni¿ bezrobotne panny, kobiety zamê¿ne i samotne kobiety. Bardziej ciesz¹ siê z niej ludzie m³odzi ni¿ dojrzali wie-kiem. Je¿eli ludzie zbyt d³ugo pozostaj¹ bez pracy (ponad 14 miesiêcy), to os³abia siê poczucie szczêcia ¿yciowego i zanika chêæ dzia³ania. Do sytuacji bezrobocia lepiej przystosowuj¹ siê ludzie, którzy s¹ wy¿ej wykszta³ceni. W tej grupie kobiety rzadziej podejmuj¹ ró¿ne formy aktywnoci zawodowej.
P. Warr stworzy³ model dziewiêciu czynników rodowiskowych przyczyniaj¹cych siê do zachowania zdrowia psychicznego [27]. S¹ to:
1) mo¿liwoæ sprawowania kontroli,
2) mo¿liwoæ wykorzystania i rozwijania umiejêtnoci, 3) zewnêtrznie wyznaczane cele,
4) ró¿norodnoæ w zakresie pe³nionych ról spo³ecznych, 5) przejrzystoæ rodowiska,
a) informacje o konsekwencjach w³asnych dzia³añ, b) przewidywalnoæ zachowañ innych osób i instytucji,
c) wyrazistoæ co do oczekiwañ zwi¹zanych z w³asn¹ rol¹ spo³eczn¹, 6) dostêpnoæ rodków finansowych,
7) bezpieczeñstwo fizyczne,
8) mo¿liwoæ kontaktów interpersonalnych, 9) ceniona pozycja spo³eczna.
Jeli jednostka utraci pracê, to nastêpuj¹ znacz¹ce zmiany w zakresie ka¿dego z wymie-nionych czynników. Pogorszenie siê stanu zdrowia psychicznego w zawi¹zku z utrata pracy ³¹czy siê utrat¹ kontroli zdarzeñ i czynnoci. Jednostka czuje siê zagubiona w wiecie, które-go nie mo¿e kontrolowaæ i przewidywaæ.
Ponadto umiejêtnoci jednostki, jej wiedza zawodowa nie s¹ wykorzystane zgodnie z jej kwalifikacjami. Brak jest wyznaczanych sobie celów lub celów wyznaczanych przez innych. Zmienia siê rodowisko osoby bezrobotnej i zmniejsza siê znacz¹co liczba ról spo³ecz-nych, które osoba bez pracy mo¿e pe³niæ. Zostaje ona postawiona w nowej sytuacji, a rodo-wisko, w którym ¿yje, przestaje byæ dla niej zrozumia³e i przewidywalne. Kiedy ca³kowicie wyczerpuj¹ siê zasoby finansowe, zmniejsza siê u niej poczucie bezpieczeñstwa fizycznego. Zredukowaniu ulega te¿ liczba kontaktów interpersonalnych i wreszcie pojawia siê stygma-tyzacja zwi¹zana ze stanem bezrobocia.
Je¿eli stan ten stwarza tak du¿¹ liczbê zagro¿eñ dla zdrowia psychicznego cz³owieka, to konieczne jest przedsiêwziêcie ca³ego szeregu dzia³añ przyczyniaj¹cych siê do ich likwidacji. T. Chirkowska-Smolak, A. Wilczyñska-Kwiatek i A. Chudzicka nazywaj¹ bezrobocie wymu-szonym brakiem aktywnoci zawodowej, stanem zagro¿enia, deprywacji [1], [2]. Jednostka znajduj¹ca siê w takim stanie traci chêci do pracy, jest bezradna, nie ma zaufania do przezwy-ciê¿enia problemu w³asnymi si³ami, obni¿a siê u niej pozytywna samoocena, czynniki zewnêtrzne przewa¿aj¹ w podejmowaniu przez ni¹ decyzji, pojawia siê te¿ u niej ryzyko uza-le¿nienia alkoholowego, pogarsza siê jej zdrowie fizyczne i psychiczne, zwiêksza siê liczba