polski kodeks karny wykonawczy (z dnia 6 czerwca 1997 Dz.U. Nr 90, poz. 557) oraz regula-min organizacyjno-porz¹dkowy wykonywania kary pozbawienia wolnoci i tymczasowego aresztowania (25 sierpnia 2003, Dz.U. Nr 152, poz. 1493). To w katalogu praw skazanego zagwarantowano mo¿liwoæ korzystania z wolnoci religijnej, zagwarantowano równie¿ swo-bodê wykonywania praktyk religijnych, korzystania z pos³ug religijnych, bezporedniego uczestnictwa w nabo¿eñstwach odprawianych w zak³adzie karnym, s³uchania transmisji na-bo¿eñstw oraz posiadania niezbêdnych do praktyk religijnych ksi¹¿ek, pism i przedmiotów. Umo¿liwiony jest równie¿ bezporedni kontakt z duchownym danego kocio³a lub zwi¹zku wyznaniowego. Skazany ma prawo uczestniczyæ w nauczaniu religii prowadzonym w zak³a-dzie karnym oraz korzystaæ z dzia³alnoci charytatywnej i spo³ecznej. Praktyki religijne prowadzone w zak³adzie karnym oraz pos³uga duszpasterska nie mog¹ zak³ócaæ ustalonego porz¹dku zak³adu oraz naruszaæ zasad tolerancji wobec innych osób.
W polskim prawodawstwie reguluj¹cym zakres prawa skazanego do wolnoci sumienia jest wiele miejsca na swobodê praktyk religijnych. Pos³uga duszpasterska pe³ni szersz¹ rolê ni¿ sprawowanie sakramentów czy kultywowanie okrelonego obrz¹dku. To równie¿ obszar oddzia³ywañ na skazanego, poradnictwo i wsparcie, którego byæ mo¿e nie mog¹ znaleæ u funkcjonariuszy wiêziennych. Porównuj¹c poziom zaanga¿owania w aktywnoæ religijn¹ zró¿nicowan¹ wiekiem skazanych, dochodzi siê do wniosku, ¿e jeszcze bardziej uzasadniona jest taka pos³uga wród wiêniów najm³odszych. Wi¹¿e siê ona z przekazywaniem okrelone-go wiatopogl¹du, odmienneokrelone-go ni¿ kateokrelone-gorie wiata przestêpczeokrelone-go, wiatopogl¹du potrzeb-nego przede wszystkim najm³odszym skazanym, którzy najrzadziej deklaruj¹ w³asne zaanga¿owanie w praktyki religijne. Na prze³omie ostatnich 25 lat problem swobód religij-nych wiêniów znacznie ewoluowa³. Okres lat osiemdziesi¹tych przyniós³ pierwsze zmiany w tym zakresie. Wówczas odradza³a siê idea duszpasterstwa wiêziennego. Zdaniem Jana Sikorskiego, Naczelnego Kapelana Wiêziennego RP, to w³anie okres lat osiemdziesi¹tych by³ prze³omowym, poniewa¿ wówczas uchylono przed duszpasterzami szczelnie dot¹d zamy-kane drzwi zak³adów karnych [4]. Od tego czasu zmienia³ siê równie¿ kszta³t polskiej polityki penitencjarnej pañstwa, a reformy wiêziennictwa zmierza³y do rozszerzania katalogu swobód osadzonych. W tym okresie dostrze¿ono równie¿ potrzebê praktyk religijnych wiêniów. Pocz¹tkowo tê misjê ewangelizacji podejmowali ksiê¿a parafialni, jednak Episkopat Polski szybko podj¹³ dzia³ania zmierzaj¹ce do specjalnego przygotowywania kapelanów wiêzien-nych [4]. Aktualnie efektem rozwijania aktywnoci religijnej skazawiêzien-nych jest czynna dzia³al-noæ kilkuset kapelanów wiêziennych, ksiê¿y parafialnych i wieckich wolontariuszy. Prze³omowym momentem na drodze otwierania zak³adów karnych przed duchownymi by³ rok 1987. Wówczas przedstawiciel duchowieñstwa polskiego uczestniczy³ w zjedzie wiatowe-go Stowarzyszenia Katolickich Kapelanów Wiêziennych w Wiedniu, jako jedyny reprezen-tant Europy Centralnej i Wschodniej. Bardzo szybko praktyka religijna wiêniów zosta³a równie¿ w³¹czona do katalogu swobód traktowanych w polskim prawodawstwie jako szcze-gólna wartoæ.
Dzia³ania podejmowane przez duchownych na terenie zak³adu karnego nie znajduj¹ bez-poredniego odwzorowania w statystycznej frekwencji na mszach wiêtych. Zdaniem Jana Sikorskiego iloæ skazanych faktycznie w nich uczestnicz¹cych oscyluje od kilku do kilkuna-stu osób. Potwierdzaj¹ to tak¿e wyniki przeprowadzonych badañ w wybranych zak³adach karnych na terenie Opolszczyzny i Dolnego l¹ska. Warto jednak podkreliæ, i¿ rola duszpa-sterzy wiêziennych nie ogranicza siê tylko do sprawowania sakramentów. Jak wynika³o z wywiadu przeprowadzonego z kapelanem zak³adu karnego w Nysie, duchowny czêsto pe³ni
184
rolê powiernika i doradcy, nawet dla skazanych, którzy deklaruj¹, ¿e s¹ niewierz¹cymi. Na rolê kapelana zak³adu karnego nie powinno siê patrzeæ tylko przez pryzmat frekwencji pod-czas mszy wiêtej. Aktywnoæ religijna wiêniów jest uwarunkowana mo¿liwociami, jakimi dysponuje dana jednostka, zaanga¿owaniem duchownego oraz przychyln¹ postaw¹ funkcjo-nariuszy s³u¿by wiêziennej [4]. Nie sposób równie¿ pomin¹æ innych zmiennych, które zosta³y analizowane podczas przeprowadzanych badañ. Ta aktywnoæ religijna zale¿y równie¿ od dowiadczeñ i wzorów pochodz¹cych ze rodowiska rodzinnego. Zaanga¿owanie w ¿ycie religijne zmienia siê równie¿ wraz z wiekiem, co nie jest zale¿ne od kapelanów wiêziennych. Niemniej jednak warto zauwa¿yæ, i¿ religia niesie inny katalog wartoci i odmienne spojrzenie na rzeczywistoæ, które dla wielu osób mog³o byæ dot¹d niedostêpne. W tym wietle jawi siê ona niew¹tpliwie jako wa¿ny aspekt oddzia³ywañ penitencjarnych stosowanych wobec ska-zanych, a nawet resocjalizacyjnych, gdy¿ zdaniem Jana Sikorskiego Koció³, który ukazuje okrelony wiat wartoci i ka¿demu podaje pomocn¹ d³oñ, staje siê skutecznym sprzymie-rzeñcem wszelkich oddzia³ywañ resocjalizacyjnych [4]. ¯ycie religijne w³¹czone w codziennoæ zak³adu karnego zmienia równie¿ jego wizerunek. Przestaje to byæ tylko miejsce wykonywa-nia kary pozbawiewykonywa-nia wolnoci, a zaczyna realizowaæ idee humanizacji kary. Relacje wewn¹trz jednostek penitencjarnych i zakres oddzia³ywañ na wiêniów jest istotnym czynnikiem wy-miaru sprawiedliwoci. Takie funkcje zak³adu karnego dostrzega³ Jan Pawe³ II, kiedy w s³owach kierowanych do skazanych w 1991 roku podkrela³, ¿e, szukaj¹c przyczyn przestêpczoci i recydywy, trzeba zanalizowaæ sytuacjê panuj¹c¹ w zak³adach karnych, poniewa¿ powinny one realizowaæ okrelon¹ ideê wymiaru sprawiedliwoci. Ideê tê przybli¿a rozumienie huma-nizacji kary. Wiêzienie daje szansê na zmianê, tylko gdy system penitencjarny opiera siê na elementarnej prawdzie dynamizmu osoby ludzkiej [2]. Religia w murach wiêzieñ powinna staæ na stra¿y praw naturalnych cz³owieka i godnoci ludzkiej, poniewa¿ w innym przypadku zak³ad karny staje siê instytucj¹ zemsty spo³ecznej. Rzeczywistoæ, w której izolacja i prze-moc ³amie szacunek do godnoci ludzkiej, zmienia oblicze wiêzieñ, które staj¹ siê zdaniem Jana Paw³a II szko³¹ nowych przestêpców oraz miejscem, w którym pog³êbia siê wyobcowa-nie, a nawet nienawiæ do spo³eczeñstwa [2].
SUMMARY
The Place of Religious Activity of Prisoners in the Theology of Resocialisation Pedagogy
on the Basis of Researches Conducted in the Selected Prisons Prison is a specific place in which an individual and the rules of institution touch each other. This institution predominates over every part of a human life. Very impor-tant thing in living in prison is a pedagogical activity. In this activity the main part among prisoners plays the religion. All operations which concern prisoners should have an educational character so the religion should also be involved in resocialisation work.
Analysis of the religious activity should include priests' opinions and their prob-lems concerned with doing their job. On the other hand the main part is the research with prisoners. The purpose of this research is the religious part of prisoners' life. This research gives possibility of estimating the most important problems appearing between the prisoners' religious activity and the penalty of deprivation of liberty.
185
Literatura[1] B u l e n d a T., M u s i d ³ o w s k i R., Zmiany w regulaminach wykonywania tymczaso-wego aresztowania i kary pozbawienia wolnoci. Analiza i ocena, Przegl¹d Wiêzien-nictwa Polskiego 1997, nr 14.
[2] Ducha nie gacie. Jan Pawe³ II w Polsce 19 czerwca 1991, Pary¿ 1991.
[3] H e i n e M., Efektywnoæ resocjalizacji i niektóre jej makrouwarunkowania [w:] Dewia-cyjne aspekty wspó³czesnego wiata, red. M. P r o k o s z, Toruñ 2004.
[4] H o ³ y s t B., G³ówne kierunki badañ we wspó³czesnej penitencjarystyce [w:] Problemy wiêziennictwa u progu XXI wieku. I Polski Kongres Penitencjarny, red. B. H o ³ y s t, S. R e d o, Kalisz 1996.
[5] K o z a c z u k F., Warunki skutecznoci resocjalizacji w opinii skazanych i wychowaw-ców [w:] Resocjalizacja instytucjonalna, perspektywy i zagro¿enia, red. F. K o z a c z u k, Rzeszów 2004.
[6] L e r n e l l S., Refleksje o istocie kary pozbawienia wolnoci, Przegl¹d Penitencjarny 1969, nr 1.
[7] L e r n e l l S., Wyk³ad prawa karnego wykonawczego, Warszawa 1996.
[8] M a c h e l H., Penitencjarystyka polska w najbli¿szej perspektywie [w:] Resocjalizacja instytucjonalna, perspektywy i zagro¿enia, red. F. K o z a c z u k, Rzeszów 2004. [9] M a c h e l H., Wiêzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdañsk 2003. [10] M a c h e l H., Wprowadzenie do pedagogiki penitencjarnej, Gdañsk 1994.
[11] M i k u l s k a A., Wolnoæ sumienia i wyznania. Raport z monitoringu, Helsiñska Fun-dacja Praw Cz³owieka, Warszawa 2002.
[12] N o w i c k i M. A., Europejska Konwencja Praw Cz³owieka, Kraków 1999.
[13] Prawo do godnego traktowania w instytucjach izolacyjnych. Sprawozdanie z lustra-cji, red. A. R z e p i ñ s k i, A. K r e m p l e w s k i, Helsiñska Fundacja Praw Cz³owieka, Warszawa 1996.
[14] Problemy wiêziennictwa u progu XXI wieku. I Polski Kongres Penitencjarny, red. B. H o ³ y s t, S. R e d o, Kalisz 1996.
[15] P y t k a L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia terapeutyczne, dia-gnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001.
[16] R e j z n e r A., Kultura fizyczna w zak³adach penitencjarnych na podstawie badañ, Przegl¹d Wiêziennictwa Polskiego 1997, nr 15.
[17] S t a ñ d o - K a w e c k a B., Prawne podstawy resocjalizacji, Kraków 2000. [18] w i d a H., w i d a W., M³odociani przestêpcy w wiêzieniu, Warszawa 1961. [19] Wo ³ o w i c z M., Charakterystyka m³odocianych i m³odych wiêniów by³ych
wycho-wanków zak³adów poprawczych [w:] Problemy wiêziennictwa u progu XXI wieku. I Polski Kongres Penitencjarny, red. B. H o ³ y s t, S. R e d o, Kalisz 1996.
[20] Wzorcowe regu³y minimalne postêpowania z wiêniami, Nowy Jork 1984.