MIĘDZYNARODOWY HANDEL MATERIALNYMI PRODUKTAMI
2.1. Klasyfikacja dóbr wysokiej techniki
W badaniu dóbr materialnych opartych na wiedzy za punkt wyjścia przyjęto klasyfikację dziedzin przemysłu i produktów w oparciu o zawartość techniczną.
Przyjmuje się bowiem, że wyroby wysokiej techniki reprezentują dobra mate-rialne oparte na wiedzy [np. OECD 1999, s. 19, Kahin, Foray 2006, s. 28]. Biorąc pod uwagę fakt, iż do ich powstania potrzeba jest stosunkowo więcej wiedzy niż w przypadku pozostałych dóbr, założenie to zostaje podtrzymane w tej rozprawie.
2
Poza głównym nurtem rozważań jest sfera produkcji rolnej, chociaż w coraz większym stopniu jest ona oparta na nowoczesnych rozwiązaniach o wysokim stopniu zaawansowania technicznego. Osiągnięcia inżynieryjne zmieniają rol-nictwo od wieków, ułatwiając pracę rolnikom, a także zwiększając ich wydajność.
Oprócz maszyn (np. traktory), urządzeń (np. elektroniczne dojarki), nawozów, genetycznie modyfikowanych roślin obraz rolnictwa zmienia się obecnie wskutek coraz powszechniejszej komputeryzacji i wkroczenia robotyki w tę sferę działalno-ści człowieka. Tworzone są nowoczesne metody nawadniania upraw (np. na lidziałalno-ście zakładane są czujniki informujące o potrzebie dostarczenia wody do rośliny), wykrywania i eliminowania szkodników. Wykorzystuje się rośliny jako źródła bio-degradowalnych, odnawialnych i przyjaznych środowisku produktów, które mogą się przyczynić do zmniejszenia powierzchni wysypisk i zostać np. wykorzystane jako materiały budowlane. Za pomocą modeli matematycznych projektuje się bar-dziej efektywne systemy dystrybucji żywności. Do kierowania produkcją roślinną wykorzystuje się techniki satelitarne80. Są to przykłady świadczące o coraz większej roli wiedzy w tym jakże tradycyjnym sektorze gospodarki. Jednak ta dziedzina została pominięta ze względu na brak danych statystycznych obrazujących skalę zjawiska, stopień zaangażowania technicznego itd. oraz trudności oceny związane z dywergencją w produkcji rolnej.
W literaturze ekonomicznej wyróżnia się dwa podstawowe sposoby klasyfi-kacji działalności gospodarczej odnoszące się do wysokiej techniki. Jeden doty-czy podziału dziedzin przemysłu w zależności od ich nasycenia techniką, drugi natomiast odnosi się do klasyfikacji wyrobów. Poniżej omówiono je oba oraz wskazano ich wady i zalety z punktu widzenia prowadzenia badań handlu między- narodowego.
Podział dziedzin przemysłu w zależności od zawartości technicznej wytwarza-nych w nich produktów został zaproponowany przez Sekretariat OECD w poło-wie lat 80. XX poło-wieku [OECD 1986, s. 58–61]. Pierwotnie podział ten obejmował trzy kategorie: dziedziny wysokiej, średniej i niskiej techniki. Dotyczył wówczas lat 1970–1980. Później wprowadzono nową listę (następnie zaktualizowaną), zalecaną dla analiz dotyczących lat późniejszych niż 1980 r., obejmującą cztery kategorie przemysłu: wysokiej, średniowysokiej, średnioniskiej i niskiej techniki [Hatzichronoglou 1997]. Obie listy zostały opracowane na podstawie danych
80 Więcej na ten temat np. High-tech harvest. Engineering agriculture’s future, NSF, http://www.nsf.
gov/eng/special/hightechharvest/index.jsp (10.05.2016).
2.1. Klasyfikacja dóbr wysokiej techniki 99 dostępnych dla najbardziej rozwiniętych państw OECD. W obu przypadkach jako kryterium podziału jest przyjmowana intensywność prac B+R. Standardowo jako mierniki intensywności B+R stosowane są wskaźniki, takie jak:
– relacja bezpośrednich nakładów na działalność B+R do wartości dodanej;
– relacja bezpośrednich nakładów na działalność B+R do wartości produkcji (sprzedaży);
– relacja bezpośrednich nakładów na działalność B+R powiększonych o nakłady pośrednie, czyli technologie zawarte w dobrach inwestycyjnych i półproduk-tach (dobrach pośrednich) nabytych na rynku krajowym lub importowanych do wartości produkcji (sprzedaży).
Konstruując pierwotną listę, brano pod uwagę tylko bezpośrednią zawartość B+R, która wyznaczała dziedziny wysokiej techniki intensywnie wytwarzające dobra zaawansowane technicznie. Należały do nich te rodzaje działalności, w przy-padku których nakłady na B+R stanowiły ponad 4% wartości sprzedaży81. Przy tworzeniu nowej listy uwzględniono dodatkowo pośrednią zawartość B+R. Oka-zało się jednak, że dodanie pośredniej zawartości B+R nie zmieniło zasadniczo kolejności dziedzin w najwyższych rejestrach skali, co oznacza, że te same dzie-dziny, które są największymi producentami dóbr zaawansowanej techniki, są jed-nocześnie najważniejszymi ich użytkownikami [GUS 2005, s. 107–110].
Opracowana przez OECD lista dziedzin wysokiej techniki opiera się na Mię-dzynarodowej Standardowej Klasyfikacji Rodzajów Działalności (ISIC, Internatio-nal Standard Industrial Classification of All Activities). W 2008 r. została ona poddana analizie Eurostatu i Wspólnotowego Centrum Badawczego Komisji Europejskiej i w rezultacie tych prac powstała nowa listy dziedzin działalności gospodarczej według Statystycznej Klasyfikacji Działalności Gospodarczej w Unii Europejskiej (NACE, Nomenclature statistique des activités économiques dans la Communauté européenne). Obejmuje ona cztery kategorie różniące się stopniem udziału B+R w wartości dodanej:
– wysokiej techniki, o intensywności B+R powyżej 7%;
– średniowysokiej techniki, o intensywności B+R na poziomie między 2,5% a 7%;
– średnioniskiej techniki, o intensywności B+R między 1% a 2,5%;
– niskiej techniki, o intensywności B+R poniżej 1%.
81 Dziedziny średniej techniki cechowały nakłady na B+R stanowiące od 1% do 4% wartości sprzedaży. Dziedziny niskiej techniki notowały – odpowiednio – poniżej 1%.
Kalkulację przygotowano z wykorzystaniem pośrednich i bezpośrednich wydat-ków na działalność B+R dla roku 2000. Dane opracowano dla dziedzin przemy-słu z 18 państw OECD. Aktualną wersję klasyfikację dziedzin wysokiej techniki zaprezentowano w tabeli 2.1.
Tabela 2.1. Lista dziedzin przemysłów wysokiej techniki
Symbol ISIC rev. 3 Symbol NACE rev. 2 Dziedzina wysokiej techniki 35.3 30.3 Produkcja statków powietrznych i kosmicznych 24.23 21 Produkcja farmaceutyków, chemikaliów medycznych
i środków pochodzenia roślinnego
30 26 Produkcja maszyn biurowych i komputerów
32 26 Produkcja sprzętu i aparatury radiowej, telewizyjnej i telekomunikacyjnej
33 26 Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych
i optycznych, zegarów i zegarków
Źródło: ISIC rev. 3 Technology Intensity Definition, http://www.oecd.org/sti/inno/48350231.pdf, Aggregations of manufacturing based on NACE rev. 2, http://ec.europa.eu/eurostat/cache/metadata/Annexes/htec_esms_an3.pdf (11.06.2015).
Wspólną cechą dziedzin wysokiej techniki jest to, że mamy w nich do czynie-nia z najbardziej zaawansowaną wiedzą, rozwijającą się szybciej niż wiedza pozo-stała, oraz że stopień jej złożoności wymaga intensywnych i stałych prac B+R, a także solidnego podłoża technologicznego [OECD 2005, s. 218]. Ponadto dzie-dziny te charakteryzują się [Scherer 1992, GUS 2005, s. 107]:
– wysokim poziomem innowacyjności, cechującym się stromą krzywą uczenia się i dużymi dynamicznymi rosnącymi korzyściami skali;
– krótkim cyklem życia wyrobów i procesów;
– szybką dyfuzją innowacji technologicznych i możliwością tworzenia pozytyw-nych efektów zewnętrzpozytyw-nych82;
– dużymi nakładami kapitałowymi, wysokim ryzykiem inwestycyjnym i szyb-kim „starzeniem się” inwestycji;
– rosnącym zapotrzebowaniem na wysoko kwalifikowany personel, szczególnie w zakresie nauk technicznych i przyrodniczych;
82 Pozytywne efekty zewnętrzne (inaczej: zewnętrzne korzyści) to uboczne korzyści zapewniane osobom trzecim. Za korzyści te działający podmiot nie otrzymuje bezpośrednio wynagrodzenia, a więc oddziałuje na użyteczność innych inaczej niż za pośrednictwem cen. Przykładem takiego działania jest np. zasadzenie drzew przed domem, co zapewni izolację od hałasu ulicznego także sąsiadom.
2.1. Klasyfikacja dóbr wysokiej techniki 101 – ścisłą współpracą naukowo-techniczną, w obrębie poszczególnych państw
i na arenie międzynarodowej, między przedsiębiorstwami i instytucjami badaw-czymi (instytutami naukowymi, wyższymi uczelniami itp.);
– wzmagającą się konkurencją w handlu międzynarodowym.
Taka charakterystyka dziedzin wysokiej techniki pokazuje, że w zasadzie wysoka intensywność działalności B+R nie powinna być jedynym ich wyróżni-kiem. Należałoby uwzględnić także np. liczbę personelu naukowego i technicznego, liczbę patentów i innych praw własności intelektualnej, dane na temat współpracy strategicznej przedsiębiorstw w dziedzinie technologii itd. Ze względu głównie na brak danych nie jest to jednak możliwe, dlatego jedynym kryterium pozostaje intensywność prac B+R. Skutkiem braku szczegółowych danych jest także to, że wiele produktów wytwarzanych i zaliczanych do dziedzin wysokiej techniki nie jest de facto produktami o zaawansowanych technikach. Z kolei niektóre produkty wytwarzane w dziedzinach średniej i niskiej techniki są bardzo zaawansowane technicznie (np. część maszyn elektrycznych oraz artykułów chemicznych).
Mankament ten przezwycięża tzw. podejście oparte na produkcie. W 1995 r. OECD po raz pierwszy przygotowała listę wyrobów wysokiej techniki. Punktem wyjścia był spis produktów otrzymany wskutek pomiaru relacji nakładów na B+R do war-tości sprzedaży w sześciu państwach wysoko rozwiniętych (USA, Japonia, Niemcy, Włochy, Szwecja, Holandia). Następnie lista ta została poddana ocenie na niższych poziomach agregacji, a także przez ekspertów. Okresowo spis ten jest aktualizowany.
Zaletą tego rozwiązania jest to, że tak przygotowaną listę na podstawie danych dla kilku państw można wykorzystywać do badań w skali globalnej, gdyż przynależność produktów do dziedzin wysokiej techniki nie zależy od uwarunkowań krajowych, więc raczej nie powinno się zdarzyć, że ten sam produkt byłby zakwalifikowany do róż-nych grup zaawansowania technicznego w różróż-nych państwach. Ponadto tego rodzaju lista produktowa w mniejszym stopniu jest obciążona zniekształceniem wynikają-cym z tego, że działalność badawczo-rozwojowa w poszczególnych dziedzinach jest przyporządkowana do głównej działalności przedsiębiorstw należących do danej branży. Podejście oparte na produkcie jest też zalecane przez organizacje międzyna-rodowe (np. OECD) do badań handlu zagranicznego produktami wysokiej techniki.
Pierwotna lista produktów wysokiej techniki została przygotowana na pod-stawie klasyfikacji SITC rev. 3 (zob. Aneks, tabela I). Obejmuje ona wybrane pro-dukty z dziewięciu grup:
– sprzęt lotniczy i kosmiczny, – komputery i maszyny biurowe,
– elektronika i telekomunikacja, – farmaceutyki,
– aparatura naukowo-badawcza, – maszyny elektryczne,
– maszyny nieelektryczne, – chemikalia,
– uzbrojenie.
Wraz z przyjęciem w 2007 r. nowej wersji SITC rev. 4 lista produktów należą-cych do tych dziewięciu grup została zaktualizowana (zob. Aneks, tabela II). Od tego czasu także Eurostat publikuje dane dotyczące tej grupy wyrobów na pod-stawie klasyfikacji SITC rev. 4. Bazy danych oparte na SITC rev. 4 nie są jednak jeszcze wystarczająco rozbudowane, by mogły być podstawą kompleksowych badań empirycznych.
Dodatkową kategorią statystyczną jest pojęcie dziedzin opartych na wiedzy. Klu-czowym kryterium ich identyfikacji jest umiejętność korzystania z zaawansowanych technologii, sama ich produkcja jest natomiast mniej istotna. Z kolei dziedziny wysokiej techniki są nie tylko wytwórcami, lecz także użytkownikami wysokich technologii, co sprawia, że każda z nich jednocześnie należy do dziedzin opartych na wiedzy. Zależność ta jednak nie występuje w drugą stronę. Istnieją branże inten-sywnie wykorzystujące wiedzę (jak np. przetwórstwo ropy naftowej), które jednak w porównaniu z innymi działami gospodarki wytwarzają mniej nowych technik, w związku z czym są zaliczane do dziedzin średniej lub niskiej techniki. Lista dziedzin opartych na wiedzy (KIA, knowledge intensive activities)83 została opraco-wana przez Eurostat na poziomie 2-cyfrowym klasyfikacji NACE rev. 2 i obejmuje branże przemysłu oraz usług, w których udział zatrudnionych z wyższym wykształ-ceniem przekracza 33% ogółu zatrudnionych w całej branży. Otrzymany spis różni się w przypadku branż przemysłowych od listy dziedzin wysokiej techniki tylko tym, że dodatkowo uwzględnia wytwarzanie i przetwarzanie koksu oraz produk-tów rafinacji ropy naftowej. Jego stosowanie wydaje się właściwsze w przypadku usług, które są w całości użytkownikami techniki, rzadziej zaś jej producentami.
Ze względu na przedstawione wady i zalety wymienionych klasyfikacji stawą badań empirycznych, których wyniki zostały zawarte w następnych pod-rozdziałach, jest lista produktów wysokiej techniki.
83 Aggregations of Knowledge Intensive Activities based on NACE rev. 2, http://epp.eurostat.ec.europa.
eu/cache/ITY_SDDS/Annexes/htec_esms_an8.pdf (11.06.2015).