Rozpatrywanie przyczyn handlu międzynarodowego, jego struktury i kierun-ków oraz korzyści krajów z wymiany jest nierozerwalnie związane z analizą roli wiedzy w tych procesach. Miała i nadal ma ona – pośrednio lub bezpośrednio – wpływ na teorie handlu międzynarodowego. Oddziałuje ona bowiem na zróż-nicowanie dóbr i usług będących przedmiotem handlu, efektywność czynników produkcji, a wreszcie – poziom rozwoju technologicznego krajów uczestniczących w międzynarodowym podziale pracy.
W teoriach klasycznych i neoklasycznych (tradycyjnych), do których zalicza się m.in.: teorię przewag absolutnych A. Smitha, teorię przewag komparatyw-nych D. Ricardo i teorię obfitości zasobów E. Heckschera i B. Ohlina, wiedza była uwzględniana jako czynnik różnicowania krajów oraz źródło przyczyn i korzyści z handlu jedynie w ograniczony sposób (zob. np.: [Budnikowski 2016, Rynarzew-ski, Zielińska-Głębocka 2006, Bożyk 2008, Świerkocki 2011, Wydymus, Głodow-ska 2013]). Autorzy tych teorii zakładali, że wiedza ma charakter statyczny oraz że jest dobrem publicznym, wolnym, a więc niebędącym przedmiotem handlu.
E. Heckscher i B. Ohlin przyjmowali też, że kraje dysponują tą samą i niezmienną w czasie technologią, ignorując w ten sposób fakt, że pierwszeństwo w dostępie do wynalazków często określa pozycję kraju w międzynarodowym podziale pracy.
Dopiero w nowych teoriach handlu zweryfikowano te i inne założenia. Autorzy teorii neotechnologicznych uwzględnili rolę postępu technicznego (a więc rozwoju wiedzy) w określaniu przyczyn i skutków handlu międzynarodowego dla krajów.
1.3. Rola wiedzy w nowych teoriach handlu międzynarodowego 65 Z kolei twórcy teorii neoczynnikowych rozpatrywali wpływ na kierunki handlu wyposażenia krajów w inne niż kapitał i praca czynniki produkcji (w tym kapi-tał ludzki) oraz podkreślali niejednorodność klasycznych czynników produkcji [Czarny 2002, s. 27].
Z tego powodu przedmiotem dalszych bardziej szczegółowych rozważań są jedynie współczesne teorie handlu międzynarodowego, a w zasadzie te z nich, które uwzględniają rolę czynnika technologicznego w handlu (teorie neotechno-logiczne) oraz kapitału ludzkiego (teorie neoczynnikowe). Uzupełnieniem obu koncepcji jest teoria rosnących korzyści skali i zbytu.
1.3.1. Teorie neotechnologiczne
Jak wspomniano, teorie neotechnologiczne kładą nacisk na skutki postępu technicznego dla handlu międzynarodowego. Do najbardziej znanych koncep-cji należą: teoria luki technologicznej M. V. Posnera [1961] oraz teoria cyklu życia produktu R. Vernona [1966]. Autorzy formułując je jako punkt wyjścia, odrzucili założenia teorii obfitości zasobów Heckschera-Ohlina o tym, że wszystkie kraje dysponują taką samą techniką. Zanegowali oni także stwierdzenie, że wiedza jest dobrem publicznym i przyjęli, że dostęp do niej jest ograniczany w różny sposób, co wpływa na miejsce krajów w handlu międzynarodowym. W tej części rozprawy przedstawiono dwie koncepcje należące do tego nurtu: teorię luki technologicznej i teorię cyklu życia produktu.
Teoria luki technologicznej
Zgodnie ze sformułowaną przez M. V. Posnera koncepcją luki technologicznej struktura i kierunki handlu międzynarodowego są determinowane przez różnice w poziomach rozwoju technologicznego poszczególnych krajów, będące źródłem luk technologicznych, oraz występowanie opóźnienia naśladowczego (imitation lag).
W wyniku różnic technologicznych nowe dobra i procesy produkcyjne nie powstają we wszystkich krajach jednocześnie, wskutek czego tworzą się warunki do korzystnej wymiany międzynarodowej. Kraje o dużym potencjale technolo-gicznym zależnym od czynników, takich jak: wielkość nakładów na badania i roz-wój, skuteczność tych badań, szybkość wdrażania nowych rozwiązań do praktyki i potencjał kadrowy, uzyskują przewagę technologiczną nad innymi i stają się liderami innowacyjnymi (innowatorami) tworzącymi nowe technologie [Bożyk
2008, s. 61]. Pozostałe kraje natomiast są imitatorami naśladującymi z opóźnie-niem czasowym innowatorów. Ich dostęp do nowych technologii zależy m.in. od szybkości, z jaką są zdolni do naśladownictwa. Im szybciej podążają za liderami, tym wcześniej mogą stać się ich konkurentami i zacząć rywalizację na rynku mię-dzynarodowym. W czasie gdy uczą się nowych rozwiązań innowacyjnych, lider korzysta z monopolu (często wynikającego z posiadania praw własności intelek-tualnej do nowych rozwiązań) i renty, które może wykorzystać do uruchomienia eksportu dóbr wytwarzanych w oparciu o nową wiedzę.
Eksport trwa od czasu pojawienia się popytu na dane dobro za granicą (ten czas nazwany jest opóźnieniem popytu i jest obliczany w porównaniu z rozpoczę-ciem produkcji w kraju innowatorze) do momentu, gdy zostanie lokalnie urucho-miona produkcja wcześniej importowanego dobra (jest to tzw. opóźnienie reakcji na popyt, który pojawił się wcześniej)54.
Według M. V. Posnera eksport z kraju innowatora występuje w okresie między opóźnieniem popytu a opóźnieniem reakcji w kraju imitatorze. Jest to tzw. opóź-nienie naśladowcze. Występuje ono najpierw na rynku krajowym innowatora, kiedy firma, która pierwsza opracowała i wprowadziła na rynek nowy produkt, uzyskuje pozycję uprzywilejowaną i realizuje z tego tytułu rentę. Po pewnym cza-sie, dzięki dyfuzji wiedzy, także i inne firmy krajowe podejmują produkcję, dzięki czemu następuje upowszechnienie wiedzy i obniżenie kosztów dostępu do niej podmiotów za granicą. Początkowo zagranica jest tylko importerem, ale stopniowo następuje dyfuzja wiedzy także tam i dotychczasowi importerzy zaczynają naśla-dować dostawców zagranicznych, podejmując produkcję na miejscu [Rynarzew-ski, Zielińska-Głębocka 2006, s. 153]. Ostatecznie opóźnienie naśladowcze zanika.
Można więc zauważyć następujące prawidłowości dotyczące występowania przewagi kraju innowatora:
1) im krótszy jest okres opóźnienia naśladowczego w kraju innowatorze, tym więcej firm wytwarza dany produkt i większy jest tam potencjał eksportowy;
2) im dłuższe jest zagraniczne opóźnienie reakcji, tym dłuższy jest czas utrzymy-wania się przewagi eksportowej i pozycji monopolistycznej kraju innowatora;
3) im krótsze jest zagraniczne opóźnienie popytu, tym wcześniej może rozpocząć się eksport nowego produktu.
54 Do handlu może też w ogóle nie dojść, jeśli popyt na dobro w kraju imitatorze powstanie dopiero po podjęciu produkcji na miejscu [Budnikowski 2006, s. 110].
1.3. Rola wiedzy w nowych teoriach handlu międzynarodowego 67 Podjęcie produkcji w kraju imitatorze oznacza zamknięcie luki technologicznej i zanik motywacji do importu. Może też nastąpić odwrócenie dotychczasowych kie-runków handlu. Importerzy (bazując np. na niższych kosztach pracy) mogą stać się eksporterami nowych dóbr, a dotychczasowi eksporterzy mogą zostać importerami.
Teoria luki technologicznej dowodzi, że korzyści komparatywne nie mają charakteru statycznego, lecz mogą zmieniać się w czasie. W pierwszym okresie korzyści komparatywne przypadają krajowym innowatorom, którzy uzyskali np. przejściowy monopol patentowy. Gdy stopniowo rośnie liczba krajowych firm podejmujących produkcję, następuje przesuwanie się korzyści w kierunku nowych krajowych producentów. W końcu pojawiają się także zagraniczni produ-cenci, którzy w miarę postępu procesu uczenia się zwiększają uzyskiwane korzyści i ostatecznie mogą przejąć je od firm innowatorów55. Warto podkreślić, że zgodnie z założeniami koncepcji M. V. Posnera handel międzynarodowy powinien zanik-nąć z chwilą zamknięcia luki technologicznej, natomiast dzięki postępowi tech-nicznemu powstają kolejne luki, więc ten handel trwa.
Teoria cyklu życia produktu
Teoria cyklu życia produktu (opracowana przez R. Vernona, a następnie roz-winięta przez S. Hirscha [1967] i M. Portera [1994]), podobnie jak teoria luki technologicznej, odnosi się także bezpośrednio do wiedzy jako przyczyny han-dlu międzynarodowego. W odróżnieniu jednak do wcześniejszej teorii nie odnosi się ona do innowacji w procesach produkcyjnych, ale do innowacji dotyczących samych produktów [Wydymus, Głodowska 2013, s. 26]. Według tej koncepcji każdy produkt przechodzi przez kilka faz: 1) nowości, 2) wzrostu i dojrzewania, 3) stan-daryzacji oraz 4) spadku produkcji56. Dynamikę przechodzenia przez kolejne fazy określa przede wszystkim wiedza i jej dyfuzja.
Faza nowości jest inicjowana przez firmy, które dysponują na tyle wysokim poziomem wiedzy i kapitału ludzkiego, że są w stanie wytworzyć nowy produkt.
Na tym etapie produkcję można określić mianem eksperymentalnej. Testuje się
55 Ewolucję struktury handlu międzynarodowego w czasie wyjaśnia koncepcja dynamicznych korzyści komparatywnych [Redding 1999, s. 15–39]. Powstają one między krajami ze względu na róż-nice w efektywności nakładów na B+R w relacji do efektywności wytwarzania dóbr finalnych wyko-rzystujących wiedzę tworzoną w sektorze naukowo-badawczym [Rynarzewski, Zielińska-Głębocka 2006, s. 162].
56 Fazę tę do modelu dodał M. Porter.
różne techniki produkcji, a więc konieczne jest wyposażenie w specjalistyczne zasoby (pracy, kapitału). Ważna jest też dostępność i elastyczność poddostawców (urządzeń testujących, specjalistycznego sprzętu) i usługodawców (kontrolujących jakość, czy wprowadzających produkt na rynek). Tak jest także dlatego, że począt-kowo serie produkcji są zazwyczaj krótkie, a produkty – wysoce zróżnicowane.
Warunkuje to lokalizację produkcji w krajach wysoko rozwiniętych w pobliżu centrów przemysłowych i badawczych, gdzie są największe szanse na dostęp do wysoko wykwalifikowanych pracowników, najnowszych maszyn i urządzeń, naj-wyższej jakości materiałów do produkcji itd. [Świerkocki 2004, s. 50]. Na umiejsco-wienie produkcji w krajach wysoko rozwiniętych wpływa także to, że elastyczność cenowa popytu na nowe produkty jest stosunkowo niska, gdyż decyzje o ich nabyciu w mniejszym stopniu zależą od ich cen, a w większym – od indywidualnych cech.
Dlatego na tym etapie życia produktu mniejsze znaczenie przy wyborze lokaliza-cji produklokaliza-cji mają koszty czynników wytwórczych. Wysokie koszty uruchomienia produkcji nowego dobra skutkują zresztą wysoką jego ceną, przez co łatwiej jest go sprzedać w krajach charakteryzujących się dużą siłą nabywczą, czyli relatyw-nie dużą liczbą zamożnych konsumentów.
W tej fazie innowatorzy mogą liczyć na zyski monopolowe, ale ponoszą także wysokie ryzyko rynkowe. Nowa produkcja charakteryzuje się niską zależnością od rosnących korzyści skali. Ważna jest stała komunikacja z konsumentami ze względu na trwające procesy udoskonalania produktu. To wszystko powoduje, że począt-kowo nowy produkt jest kierowany na rynek krajowy, a następnie na podobne do niego pod względem dochodów i struktur popytu rynki zagraniczne. Są to jednak zwykle wąskie grupy odbiorców o najwyższych dochodach, więc miejscowe firmy nie mają motywacji do rozwijania lokalnej produkcji. W tym czasie nie ma więc żadnego producenta zagranicznego tego produktu, a pierwotny innowator jest monopolistą zarówno na rynku krajowym, jak i międzynarodowym.
W fazie wzrostu i dojrzewania następuje stopniowe standaryzowanie procesu produkcyjnego. Wskutek przeprowadzonych wcześniej testów i zebranych doświad-czeń zostają wybrane najlepsze technologie. Pojawiają się możliwości osiągnięcia rosnących korzyści skali i przejścia do produkcji masowej. Rośnie kapitałochłon-ność produkcji, spada zaś znaczenie wysoko wykwalifikowanych pracowników – istotniejsze stają się koszty pracy osób o niższych kwalifikacjach. Elastyczność cenowa popytu rośnie, gdyż produkt dojrzewający jest w coraz mniejszym stopniu zróżnicowany i większego znaczenia w decyzji kupna nabiera koszt jego nabycia [Rynarzewski, Zielińska-Głębocka 2006, s. 157]. W tej fazie wiedza na temat nowej
1.3. Rola wiedzy w nowych teoriach handlu międzynarodowego 69 technologii wytwarzania produktu staje się coraz bardziej powszechna, pojawiają się firmy naśladujące pierwotny produkt, co ostatecznie prowadzi do likwida-cji pozylikwida-cji monopolistycznej firm innowatorów. Pojawia się konkurencja cenowa oraz rośnie wolumen sprzedaży. Dzięki spadającym kosztom produkcji i cenom rośnie popyt i powiększają się rynki zbytu, także za granicą. Konsumenci za gra-nicą mieli czas i możliwość (np. dzięki akcjom marketingowym), by zapoznać się z nowym produktem i zaczynają zgłaszać na niego popyt. Pojawiają się warunki do eksportu realizowanego przez pierwotnych innowatorów oraz ich naśladowców z krajów o podobnym poziomie rozwoju, wcześniej ten produkt importujących.
W fazie standaryzacji wiedza na temat technologii produkcji jest już ogólnie dostępna, często wskutek utraty ochrony patentowej, złamania tajemnicy firmy lub nielegalnej imitacji. W długim okresie konkretna wiedza staje się dobrem publicz-nym. Dochodzi do masowej produkcji, konsumpcji i dystrybucji produktu. Standa-ryzacja zmniejsza liczbę innowacji, zwiększa rolę konkurencji cenowej i rosnących korzyści skali, a także uzależnienie od indywidualnego know-how. Wraz z postę-pującą standaryzacją produktu następuje dalsze zwiększenie roli kosztów pracy w kosztach wytwarzania danego dobra. Powoduje to uruchomienie jego produk-cji (np. w wyniku BIZ, udzielania licenproduk-cji itd.) także w krajach rozwijających się o niższym potencjale technologicznym. Dochodzi również do outsourcingu pracy do krajów o niższych jej kosztach (czyli offshoringu)57. Kraje te podejmują eksport nowego produktu, natomiast kraj innowator stopniowo zaczyna tracić przewagę komparatywną [Carbaugh 2013, s. 89–90].
W fazie spadku kraje rozwijające się, dzięki niższym kosztom produkcji wyni-kającym ze standaryzacji produkcji i braku konieczności ponoszenia kosztów prac badawczych, stają się eksporterami netto produktu. Kraje rozwinięte – pierwotny innowator i jego pierwsi naśladowcy – tracą przewagę komparatywną i stają się importerami netto dobra. W fazie spadku firma innowator, w wyniku stale
57 Outsourcing polega na podzieleniu procesu produkcyjnego i przesunięciu realizacji, np. zamówień, produkcji, świadczenia usług lub wytwarzania całych procesów biznesowych lub ich części do innego przedsiębiorstwa (niezależnego lub powiązanego) [Rybiński 2008, s. 171]. Outsourcing poszczególnych etapów procesu produkcyjnego poza kraj macierzysty określa się mianem międzynarodowego outsour-cingu, offshoringu lub offshore outsourcingu. Działania te mogą być realizowane w ramach tego samego przedsiębiorstwa i wówczas są nazywane offshoringiem na uwięzi. Więcej na temat definicji i różnic między offshoringiem i outsourcingiem zob. [Chilimoniuk-Przeździecka 2011, Szymaniak 2008] oraz punkt 3.4.1. Podstawowym celem outsourcingu i offshoringu jest umożliwienie przedsiębiorstwu osią-gnięcia najniższych kosztów i ograniczanie ryzyka operacyjnego, co jest możliwe dzięki wykorzystaniu tańszych/bardziej wydajnych czynników produkcji w danym procesie w kraju lub za granicą.
prowadzonych prac B+R, może jednak zmienić kształt produktu lub wprowadzić jego doskonalszy substytut, przedłużając cykl życia produktu.
Przechodzenie produktu przez kolejne fazy pokazuje zmieniającą się rolę poszczególnych czynników wpływających na zmiany przewagi komparatywnej.
Początkowo przewaga ta wynika z dostępu do nowej wiedzy, technologii umożli-wiającej wynalezienie i wprowadzenie na rynek nowego produktu. Później waż-niejszym źródłem korzyści z handlu stają się czynniki, takie jak obfitość taniej siły roboczej oraz rosnące korzyści skali. Dla utrzymania korzyści z handlu przez poszczególne kraje jest istotne, by tempo wprowadzania (nowych) innowacji było co najmniej takie jak tempo dyfuzji wiedzy. W przeciwnym razie korzyści z han-dlu nowinkami technicznymi będą spadać. Na poziomie firm utrzymanie prze-wagi konkurencyjnej oznacza konieczność ciągłych inwestycji w innowacje, tak by w miarę starzenia się jednych produktów wprowadzać na rynek kolejne lub podnosić wydajność produkcji.
W obu teoriach: luki technologicznej i cyklu życia produktu wiedza jest trakto-wana jako jeden z czynników produkcji – na równi z pracą i kapitałem [Świerkocki 2004, s. 52]. Względnie duże zasoby wiedzy w kraju determinują jego specjali-zację i eksport produktów wiedzochłonnych. Dlatego teorie te przez lata dobrze wyjaśniały genezę handlu między krajami o różnym poziomie potencjału tech-nologicznego. Eksporterami dóbr opartych na wiedzy są kraje wysoko rozwinięte, importerami zaś – kraje rozwijające się. Obecnie jednak zależności są bardziej złożone, co przekłada się na ograniczoną adekwatność obu teorii do współcze-snych realiów gospodarczych. Znaczna część przepływów produktów opartych na wiedzy odbywa się w ramach krajów o podobnym poziomie zaawansowania technicznego. Różnice technologiczne występują bowiem nie tylko na poziomie krajów, lecz także branż, co oznacza, że kraj może być innowatorem i eksporterem w jednej dziedzinie, a imitatorem i importerem – w innej, co wskazuje na rosnące znaczenie dywersyfikacji w ramach gałęzi i strumieni handlu wewnątrzgałęzio-wego. Handel wewnątrzgałęziowy między krajami podobnie rozwiniętymi wynika z dwojako rozumianego zamiłowania do różnorodności (love of variety oraz love of characteristics) i jest przejawem poziomej odmiany handlu wewnątrzgałęziowego58.
58 W zależności od charakteru zróżnicowania produktów będących przedmiotem wymiany wyróż-nia się dwa typy handlu wewnątrzgałęziowego: poziomy i pionowy. Przez pojęcie zróżnicowawyróż-nia poziomego (horyzontalnego, HIIT) zazwyczaj rozumie się oferowanie różnorodnych produktów tej samej jakości, natomiast przez pojęcie zróżnicowania pionowego (wertykalnego, VIIT) – wymianę tych samych produktów lub bardzo bliskich substytutów o odmiennej jakości [Molendowski 2014].
1.3. Rola wiedzy w nowych teoriach handlu międzynarodowego 71 Ponadto ważnym podmiotem handlu nowoczesnymi technologiami i pro-duktami opartymi na wiedzy są korporacje transnarodowe (KTN). N. Nohria i S. Ghoshal [1997] wręcz definiują KTN jako organizację optymalizującą warunki dla kreowania wiedzy oraz umożliwiającą osiąganie maksymalnych efektów jej wykorzystywania dzięki internalizacji przepływów wiedzy [Rosińska-Bukowska 2011, s. 8]. Podejmują one najróżniejsze działania mające im przynieść korzyści z angażowania się w transakcje międzynarodowe. Źródłem korzyści z inwestowa-nia za granicą jest posiadanie przewag, najpełniej opisanych przez J. H. Dunninga, funkcjonujących w literaturze jako paradygmat eklektyczny OLI (zob. np.: [Dun-ning 1977, Dun[Dun-ning, Lundan 2008, Rugman 2010, Geldner 1986, Misala 2005, Oziewicz 1998, Zorska 2007, Gorynia i in. 2013]). Firmy inwestujące za granicą mogą wykorzystywać przewagi własnościowe, lokalizacyjne i internalizacyjne.
Przewagi pierwszego rodzaju, własnościowe (O, ownership advantages)59, są endo-geniczne dla firmy i są związane ze specyficznymi dla korporacji transnarodowej atutami konkurencyjnymi wobec innych firm. Mogą to być np.: wielkość przedsię-biorstwa, jego pozycja i marka, posiadanie unikalnej technologii, zasoby wykwa-lifikowanej kadry i jej umiejętności menedżerskie, potencjał naukowo-badawczy, uprzywilejowany dostęp do rynków, wiedza marketingowa. Firma może te prze-wagi wykorzystywać przez eksport, np. dóbr i usług opartych na nowej wiedzy, sprzedaż własnej technologii i praw do jej użytkowania (patenty, licencje itd.) lub internalizując je. Przewagi drugiego rodzaju, lokalizacyjne (L, location advantages), są egzogeniczne dla firmy i występują na rynku kraju goszczącego. O przewagach tego typu mogą decydować m.in.: dostępność zasobów pracy oraz infrastruktury transportowej i komunikacyjnej, klimat inwestycyjny, wielkość rynku zbytu, bli-skość kulturowa, możliwość realizacji rosnących korzyści skali. Firma może wyko-rzystywać te atuty przez rozwijanie własnej produkcji międzynarodowej. Trzeci rodzaj przewag jest związany z internalizacją transakcji rynkowych (I, internaliza-tion advantages), polegającą na rozciągnięciu struktury organizacji firmy na dany rynek przez utworzenie filii zagranicznej. Zewnętrzne transakcje przedsiębior-stwa z podmiotami niezależnymi są zastępowane przez transakcje wewnętrzne w ramach jego międzynarodowej struktury (przedsiębiorstwo macierzyste – filie
Handel między krajami o różnym poziomie rozwoju dobrze objaśnia pionowy handel wewnątrzga-łęziowy (nowinki techniczne i produkty standardowe są niedoskonałymi substytutami różniącymi się jakością).
59 Przez innych autorów te przewagi są definiowane jako wynikające ze specyfiki przedsiębiorstwa (firm-specific advantages). Por. [Hymer 1976].
oraz filie – filie). Celem internalizacji jest głównie obniżenie kosztów transak-cyjnych oraz kosztów produkcji (szerzej zob. [Rynarzewski, Zielińska-Głębocka 2006, s. 215–216]). Narzędziem, które jest często wykorzystywane do realizacji przewag z internalizacji, są ceny transferowe stosowane we wzajemnych rozlicze-niach przedsiębiorstw ze sobą powiązanych60.
Zgodnie z koncepcją OLI wszystkie trzy rodzaje przewag wpływają na skłon-ność firm do prowadzenia działań na skalę międzynarodową. Optymalna sytuacja występuje wtedy, gdy KTN posiada aktywa, jakimi nie dysponują jej konkurenci na rynku kraju goszczącego (przewagi typu O), gdy nie udostępnia tych aktywów innym firmom, lecz wykorzystuje je wewnętrznie (przewagi typu I) i gdy jedno-cześnie w kraju goszczącym są warunki do prowadzenia działalności korzystniej-sze niż gdzie indziej (przewagi typu L).
Teorie luki technologicznej i cyklu życia produktu można uznać za rozwinięcie koncepcji przewagi względnej i modelu Heckschera-Ohlina. Będąc ich wersjami dynamicznymi, teorie te wskazują, że przyczynami handlu są nie tylko zastane, statyczne zasoby czynników produkcji, ich wydajność czy struktury popytu, lecz także zmieniająca się technologia. Kraje mają nierówny dostęp do wiedzy (z czego wynika, że wiedza nie jest postrzegana jako dobro publiczne), a także w różnym tempie następuje w nich proces jej zdobywania, podnoszenia jej poziomu, uczenia się. W efekcie tych procesów powstają i zanikają luki technologiczne. Następuje również przechodzenie produktu przez kolejne fazy cyklu jego życia. Zmieniają się relacje między krajami eksportującymi nowe produkty lub procesy a tymi, które je importują. Następuje przesuwanie się przewag komparatywnych między krajami w miarę przechodzenia produktu przez różne fazy: od nowości, przez dojrzewa-nie, do standaryzacji, a co za tym idzie, zmieniają się także i korzyści z handlu.
U podstaw tych dynamicznych korzyści komparatywnych stoi czynnik ucze-nia się, rozumiany przez M. Posnera [1961] jako forma inwestowaucze-nia w działaucze-nia
60 Według Międzynarodowego Słownika Podatkowego [Lyons 1997, s. 500] pojęciem cen transfe-rowych należy określić: ceny towarów, usług, wartości niematerialnych oraz honorariów stosowane w transakcjach między podmiotami powiązanymi i różniące się od cen wolnorynkowych w transak-cjach zawartych w warunkach porównywalnych przez podmioty niebędące podmiotami powiązanymi.
Definicja ta jest zgodna z wytycznymi OECD – organizacji międzynarodowej, która specjalizuje się w gromadzeniu danych dotyczących działalności przedsiębiorstw powiązanych (głównie
Definicja ta jest zgodna z wytycznymi OECD – organizacji międzynarodowej, która specjalizuje się w gromadzeniu danych dotyczących działalności przedsiębiorstw powiązanych (głównie