W rozprawie tej skoncentrowano się na międzynarodowym handlu produk-tami wiedzy, który jest podzbiorem międzynarodowych transferów wiedzy ogółem.
Produkty te mogą przyjmować postać materialną bądź nie i są nośnikami wiedzy jawnej lub ukrytej (zob. rysunek 1.11). Przedmiotem badania są przepływy han-dlowe, rejestrowane w oficjalnych statystykach, obejmujące tylko formalne i rynkowe kanały transferu. Wyjątkiem od tej reguły są (pozahandlowe) przepływy kapitału
76 Tradycyjnie rozumiany łańcuch dostaw obejmuje jedynie kontrahentów zaopatrzających firmę w podstawowe dobra lub usługi, niezbędne do dostarczenia klientom ostatecznego produktu. Nato-miast szeroko rozumiany łańcuch dostaw obejmuje cały cykl życia produktu, w tym szereg kluczowych procesów biznesowych. Tak kompleksowo pojmowany łańcuch dostaw bywa określany jako „łańcuch wartości” – zawiera bowiem wszystkie elementy działalności, które w sumie decydują o wartości, jaką firma dostarcza otoczeniu. Koordynacja działań w skali globalnej, mająca na celu tworzenie wartości, sprawia, że można mówić o globalnych łańcuchach wartości (GVC, global value chains) [Folfas 2016].
1.5. Klasyfikacja produktów wiedzy w handlu międzynarodowym 91 inwestycyjnego i specjalistów związane ze świadczeniem usług opartych na wiedzy, co wynika ze specyfiki świadczenia usług (tzw. cztery sposoby świadczenia usług według GATS). Tematyki nieformalnych kanałów transferu wiedzy nie podjęto, gdyż nie są one objęte żadnym systemem gromadzenia danych statystycznych.
Rysunek 1.11. Międzynarodowy handel produktami wiedzy
Produkty
Wiedza
jawna
dobra wysokiej techniki
materialne
prawa własności intelektualnej
niematerialne
ukryta
usługi oparte na wiedzy
niematerialne
Źródło: opracowanie własne.
Ze względu na analizowany wcześniej zasadniczo niematerialny charakter wiedzy, który nie pozwala na ujmowanie w oficjalnych statystykach całych jej zasobów, pojawia się problem pomiaru międzynarodowego handlu produktami wiedzy. Posłużono się powszechnie przyjętą i akceptowaną w nauce praktyką, jaką jest przyjęcie zmiennych, które są mierzalne i co do których jest duże prawdopodo-bieństwo związku z badaną zmienną. Zajęto się produktami wiedzy, które sklasy-fikowano w zależności od charakteru wiedzy (jawna/ukryta) oraz przyjmowanych przez nie postaci (materialna/niematerialna). Do tak wyróżnionych produktów przyporządkowano zmienne symptomatyczne (takie określnie stosuje np. Rosati [2007, s. 23]), dla których istnieją dane statystyczne pozwalające na badania dużej liczby krajów w długim horyzoncie czasowym77.
Pierwszym produktem wiedzy, którym się zajęto – będącym nośnikiem wiedzy jawnej, skodyfikowanej – są dobra materialne oparte na wiedzy. Sprowadzono je do dóbr wysokiej techniki, mając świadomość, że w zasadzie eksport dowolnych dóbr i usług jest w pewnym stopniu nośnikiem nowej wiedzy, bądź może zostać wykorzystany do zdobycia informacji i np. dokonania inżynierii odwrotnej. Jednak właśnie w dobrach wysokiej techniki znajdujemy relatywnie największą zawartość wiedzy i technologii. Zgodnie z zaleceniami OECD [Hatzichronoglou 1997] do
77 Niekiedy w takim przypadku mówi się o przybliżeniach brakujących zmiennych.
dóbr wysokiej techniki zalicza się produkty wyselekcjonowane w oparciu o relację nakładów na B+R do wartości sprzedaży, a następnie poddane weryfikacji eks-pertów78. Podejście to koncentruje się z jednej strony na aspektach technologicz-nych, z drugiej zaś – na wskazaniu dóbr, do produkcji których intensywnie jest wykorzystywana wiedza.
Oprócz materialnych, ucieleśnionych w obiektach fizycznych, uprzedmioto-wionych (embodied) produktów wiedzy można wyróżnić także niematerialne, nie-uprzedmiotowione (disembodied) produkty wiedzy, które są nośnikiem zarówno wiedzy jawnej, jak i ukrytej. Do zbadania międzynarodowych przepływów nie-materialnych produktów wiedzy jawnej wykorzystano dane na temat przepływów praw własności intelektualnej, które uzupełniono informacjami z bilansu płat-niczego w dziedzinie techniki (TBP, Technology Balance of Payments). To ostatnie źródło pozwala na pokazanie międzynarodowych transferów tzw. technologii nie-materialnej. Zgodnie bowiem z definicją bilansu płatniczego w zakresie techniki [OECD 1990, s. 31–32], składa się on z: 1) transferów patentów, wynalazków nie-opatentowanych, licencji oraz ujawnień know-how; 2) transferów projektów (działu sprzedaży, licencji, franszyzy), znaków firmowych i wzorów; 3) świadczenia usług technicznych obejmujących badania techniczne i inżynieryjne (prace projektowe i realizację projektów) oraz pomoc techniczną; 4) prowadzenia przemysłowej dzia-łalności B+R (za granicą bądź finansowanej ze środków zagranicznych).
Ostatnim elementem analizowanym w tej rozprawie są międzynarodowe trans-fery niematerialnych produktów wiedzy ukrytej. Ich reprezentantem są usługi oparte na wiedzy. Ich uwzględnienie jest podyktowane tym, że zawierają one duży udział (niematerialnej) nieujawnionej wiedzy eksperckiej, zdolności badawczo-rozwojo-wych, tudzież umiejętności rozwiązywania problemów. Ich obecność jest często niezbędnym elementem skutecznego transferu wiedzy jawnej, która może zawierać także nieodkodowane elementy wiedzy ukrytej. Z przytoczonej wcześniej definicji usług wynika, że ich świadczenie wymaga wystąpienia pewnej relacji między pro-ducentem i konsumentem [Hill 1977], czyli tego elementu, który jest kluczowy dla przekazywania właśnie wiedzy ukrytej. Przemawia to na korzyść zastosowa-nia ich do badań nad ukrytymi (inaczej niejawnymi) elementami wiedzy, których przepływy w skali międzynarodowej są trudne do zmierzenia innymi metodami.
W ten sposób zostaje zapełniona luka w literaturze. Literatura naukowa jest dość dobrze rozwinięta, jeśli chodzi o badania nad transferami „twardych”
78 Szerzej na ten temat zob. rozdział drugi.
1.6. Podsumowanie 93 technologii ucieleśnionych w dobrach materialnych, natomiast technologie „mięk-kie” (wymagające uczestnictwa ludzi) oraz ukryte elementy wiedzy są stosunkowo słabo zbadane, mimo ich dużego znaczenia gospodarczego oraz intensyfikacji działalności usługowej opartej na wiedzy w ostatnich dekadach. Co więcej, w ten sposób jest możliwe uchwycenie przepływów wiedzy wykraczających poza trans-fer wiedzy technicznej. Zaletą takiego podejścia jest także kompleksowe spojrze-nie na gospodarki krajów uczestniczących w międzynarodowym handlu wiedzą i jej produktami. W krajach tych następują bowiem znaczące zmiany struktury gospodarczej w czasie. W większości przypadków obserwujemy relatywny spa-dek znaczenia przemysłu i jego wytworów w wartości dodanej i zastępowanie go działalnością usługową, a także coraz większy udział usług w procesach pro-dukcyjnych. W konsekwencji dochodzi także do zmian w handlu międzynarodo-wym, w którym coraz większe znaczenie mają nie tyle dobra materialne, będące przedmiotem rozważań ekonomii klasycznej, których produkcja jest zależna od relatywnego wyposażenia w tradycyjne czynniki produkcji, jak praca i kapitał, ile takie dobra i usługi, których wytwarzanie nierozerwalnie wiąże się z względnie wysokim stopniem innowacyjności, rozwojem kapitału intelektualnego i general-nie – wysokim poziomem wiedzy.
Proponowane tu szerokie ujęcie międzynarodowego handlu produktami wie-dzy pozwala uchwycić główne tendencje w mięwie-dzynarodowym handlu produktami wiedzy. W rezultacie możliwa jest weryfikacja hipotezy, że od początku XXI wieku następuje wyraźne przyspieszenie tego handlu.
1.6. Podsumowanie
Historycznie rzecz ujmując, wiedza o stanie i funkcjonowaniu świata zawsze pomagała człowiekowi i zorganizowanym grupom społecznym w uzyskiwaniu przewagi nad innymi, choć początkowo jej rola była znacznie mniejsza niż innych czynników (np. siły). Wiedza ma także coraz większe znaczenie w determinowaniu poziomu i tempa rozwoju gospodarczego, a o nowoczesnych gospodarkach mówi się, że są wręcz oparte na wiedzy. Gospodarka oparta na wiedzy jest przeciwsta-wiana lub traktowana jako kolejny etap rozwoju po „gospodarce opartej na węglu”.
Relatywnie rośnie też znaczenie wiedzy w kształtowaniu pozycji konkurencyjnej krajów. Coraz częściej nie zasoby pracy i kapitału decydują o miejscu kraju w mię-dzynarodowym podziale pracy i uzyskiwanych korzyściach z handlu, ale wiedza
o tym, jak używać zasobów w sposób bardziej produktywny. Wreszcie sama wiedza stała się czynnikiem produkcji, podlegającym wymianie międzynarodowej i będą-cym źródłem korzyści dla firm i krajów zaangażowanych w jej transfer.
Uwzględnienie wiedzy jako czynnika produkcji oraz uznanie roli postępu technicznego w kształtowaniu przyczyn i korzyści z handlu międzynarodowego sprawiło, że modyfikacji i uzupełnieniom ulegały teorie handlu międzynarodo-wego. Autorzy współczesnych teorii (np. neotechnologicznych i neoczynnikowych) odrzucają założenie teorii obfitości zasobów o dostępie krajów do identycznej techniki (wiedzy) i wyjaśniają kierunki oraz strukturę handlu międzynarodowego, uwzględniając zastane zasoby i rozwój wiedzy w czasie.
W wąskim ujęciu wiedza jest traktowana jako informacja, która posiada cechy dobra publicznego (o które nie trzeba rywalizować i którego nie można zastrzec).
Należy jednak pamiętać, że wiedza może mieć również charakter dobra niepu-blicznego będącego w obrocie rynkowym (prywatnego albo klubowego). Przy-znanie (konkretnej) wiedzy charakteru dobra niepublicznego nie jest zarazem (w odróżnieniu od statusu dobra publicznego) trwałe – wiedza może stać się dobrem publicznym, np. po wygaśnięciu praw z tytułu patentu. Nierywalizacyjny charakter wiedzy o statusie dobra publicznego daje jej praktycznie nieograniczony potencjał do zmiany efektywności produkcji [Persson, Sharp 2015, s. 3]79.
W celu zwiększenia motywacji przedsiębiorstw do rozwoju wiedzy zarówno państwo, jak i same firmy podejmują działania, które ograniczają możliwość korzy-stania z wiedzy przez „gapowiczów”. Robi się to np. za pośrednictwem ochrony patentowej oraz utrzymywania tajemnicy handlowej. W ten sposób wiedza staje się dobrem w obrocie rynkowym.
Szersze rozumienie wiedzy jest związane z traktowaniem jej jako dobra nie-materialnego, będącego składnikiem wartości przedsiębiorstwa i utożsamianego z kapitałem intelektualnym. Nieuchwytność składników tego kapitału sprawia, że poważnym problemem staje się jego pomiar, jednak dla uzyskania możliwie reali-stycznego obrazu gospodarki niematerialnej, a także handlu produktami wiedzy, niezbędne jest podjęcie takiej próby. Z tego powodu w tej rozprawie ważną część stanowią rozważania na temat usług opartych na wiedzy, których świadczenie z definicji wymaga wystąpienia pewnych relacji między producentem i konsu-mentem. Te z kolei są nieodłącznym elementem kapitału intelektualnego.
79 Porównywalne skutki w odniesieniu do zmiany efektywności produkcji mogą jednak być także konsekwencją wykorzystania wiedzy o statusie dobra niepublicznego.
1.6. Podsumowanie 95 Oprócz usług opartych na wiedzy do produktów wiedzy zaliczono dobra wyso-kiej techniki oraz prawa własności intelektualnej. Są one są nośnikami wiedzy jawnej, a więc łatwej do skodyfikowania, podczas gdy usługi są nośnikiem wiedzy ukrytej, wymagającej bezpośredniego kontaktu obu stron kontraktu.
Badaniu poddano międzynarodowy handel produktami wiedzy, a więc przede wszystkim handlowe kanały transferu wiedzy, ale także takie pozahandlowe kanały transferu, takie jak bezpośrednie inwestycje zagraniczne i przepływy specjalistów (w ramach międzynarodowego świadczenia usług). Ze względu na dostępność informacji statystycznych uwagę skoncentrowano na rynkowych i formalnych kanałach międzynarodowego handlu produktami wiedzy.