Zmiana warunków funkcjonowania przedsiębiorstw spowodowana w dużej mierze rewolucją technologiczną, przeobrażając podejście do biznesu, zaowo-cowała rozwojem nowych form działalności, konkurencji i kooperacji, tworząc tym samym podstawy najbardziej istotnych zmian strukturalnych w przemyśle i potrzebę ich oceny. W dobie nasilających się procesów globalizacji znaczna część firm, zwłaszcza produkcyjnych, funkcjonuje w pewnym systemie powią-zań ekonomiczno-przestrzennych, których istotą staje się integracja działalności produkcyjnej i nieprodukcyjnej. Każde z ogniw łańcucha generujących wartość przedsiębiorstwa jest włączone w splot powiązań nie tylko technologicznych, lecz także logistycznych, finansowych i innych, a także w różnorodne mecha-nizmy regulacji, koordynacji i kontroli. Schemat takich powiązań przedstawił m.in. P. Dicken1. Każdy z elementów łańcucha, zarówno produkcyjny, jak i usłu-gowy, jest powiązany z funkcjami. Z punktu widzenia analizy powiązań według P. Dickena istotniejsze są poszczególne segmenty tego łańcucha, a nie pełnione przez nie funkcje.
Coraz częściej motywy podejmowania działalności inwestycyjnej i związane z tym formy kooperacji wymagają podejścia zespolonego, dającego się odnieść do pewnych grup działalności i pozwalającego tym samym na bardziej dogłębną i efektywną analizę czynników lokalizacji i zaangażowania odpowiednich zaso-bów. W dotychczasowym podejściu przeważały ujęcia koncentrujące uwagę
1 P. Dicken, Global-local Tensions: Firms and States in the Global Space-Economy, „Economic Geography” 1994, nr 70, s. 104.
na krajowych czynnikach lokalizacji ujmowanych niejednokrotnie odrębnie (z punktu widzenia określonej działalności), zazwyczaj drugorzędnie trakto-wano kwestie międzynarodowych powiązań i organizacji produkcji wynikające z tworzenia się globalnych łańcuchów wartości. Ich odzwierciedleniem jest tradycyjne podejście do lokalizacji, w którym zwracano uwagę na waloryzację bazy zasobowej, tj. zasobów przyrodniczych, ludzkich, kapitałowych, wiedzy, kulturowych i informacyjnych w zależności od specyfiki gałęziowo-branżowej2. Zmieniające się warunki funkcjonowania przedsiębiorstw uzasadniają podejście, aby na kwestie oceny przemysłu i niezbędne ku temu klasyfikacje spojrzeć nie tylko z perspektywy branżowo-gałęziowej.
Jednocześnie coraz częściej w analizach przestrzenno-ekonomicznych odchodzi się od klasycznych podziałów prowadzonej działalności gospodarczej (np. prze-mysł spożywczy, hutnictwo czy też prze(np. prze-mysł elektroniczny) na rzecz podziałów uwzględniających różny poziom innowacyjności aktywności gospodarczej, który pośrednio odnosi się także do zasobochłonności produkcji i stopnia powiązań z rynkiem międzynarodowym (lokalny – globalny charakter).
W polskiej klasyfikacji produkcji przemysłowej, adekwatnej do zmian wprowadzonych w Międzynarodowej Standardowej Klasyfikacji Rodzajów Dzia-łalności ONZ (International Standard Industrial Classification of all Economic Activities ISIC Rev. 4) i w Statystycznej Klasyfikacji Działalności Gospodarczych UE (Statistical Classification of Economic Activities in the European Community NACE Rev. 2), dotychczasowe ujęcia zostały zastąpione grupowaniem przemysłu opartym na sekcjach skupiających działalność wyróżnioną z uwagi na tradycyjnie ukształtowany podział prac i na działach (działalność wyodrębniona według podobieństwa czynności)3. Kolejnym etapem w obecnych warunkach jawi się segmentacja.
Mając na uwadze źródła kształtowania konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłowych, w tym czynniki lokalizacji produkcji wpływające na koszty, a także poziom innowacyjności i miejsce produkcji w handlu międzynarodowym, można zgodnie z metodologią stosowaną przez McKinsey Global Institute4 dokonać klasyfikacji przemysłu, wydzielając segmenty obejmujące: produkcję wyrobów
2 Do układu gałęziowo-branżowego nawiązują wcześniejsze badania przemysłu, w tym m.in.:
I. Fierla, Geografia gospodarcza Polski, PWE, Warszawa 2001, s. 100–143; H. Godlewska, Lokaliza-cja działalności gospodarczej. Wybrane zagadnienia, Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Między-narodowych, Warszawa 2001, s. 18.
3 Według Polskiej Klasyfikacji Działalności 2007 działy dzielą się na grupy, klasy, podklasy itp. – stat.gov.pl.
4 Manufacturing the Future: The Next Era of Global Growth and Innovation, McKinsey Global Institute, McKinsey, November 2012, s. 44–52. McKinsey & Company jest globalną firmą, która
pracochłonnych, surowcochłonnych, produktów regionalnych i innowacyjnych o różnym poziomie zaangażowania w wymianie międzynarodowej.
Tego typu segmentacja wpisuje się w nowe sposoby organizacji działalności i jej wpływ na realizowane modele biznesu, ukształtowane łańcuchy dostaw, a w szerszym ujęciu globalne sieci produkcyjne. W odniesieniu do polskiej gospo-darki stwarza to możliwość spojrzenia na przemysł z punktu ukształtowanych specjalizacji, a ujednolicone podejście badawcze ułatwia ocenę możliwości ich usytuowania w strukturze przemysłu Europy Środkowo-Wschodniej, a także przemysłu światowego. W konsekwencji wkomponowuje się to w identyfikację przemysłu o największym potencjale rozwoju w konfrontacji z segmentami priorytetowymi w polskiej polityce gospodarczej. Ze względu na powyższe uwarunkowania celem opracowania jest podjęcie próby prezentacji nowych ujęć badawczych w zakresie klasyfikacji przemysłu i ich egzemplifikacji w odniesieniu do polskiego przemysłu5.
Podejście to pozwala zarazem na identyfikację źródeł konkurencyjności dzia-łalności postrzeganych przez pryzmat cech wspólnych, tj. łączących różne rodzaje działalności przemysłowej, dotychczas grupowane odrębnie. W warunkach zmian zachodzących w przemyśle XXI wieku stają się one podstawą podziału produkcji na segmenty, ważne z punktu widzenia analizy i oceny jego rozwoju. Istotą prze-prowadzonej segmentacji jest jej odniesienie do kluczowych czynników, które wpływają na lokalizację przedsiębiorstwa i jego konkurencyjność, a mianowicie:
1) czynników produkcji, ich struktury oraz kosztów pozyskania (pracy, kapitału i surowców, w tym energii itp.),
2) stopnia innowacyjności decydującym o sukcesie ekonomicznym w zakresie komercjalizacji nowych technologii i innowacji,
3) udziału w globalnym handlu, zwłaszcza eksporcie, możliwości i ograniczeń w tym zakresie6.
W oparciu o wskazane czynniki MGI wyodrębnia pięć segmentów przemysłu:
I. Produkcja innowacyjnych dóbr na rynki lokalne:
1) produkcja wyrobów chemicznych,
2) produkcja pojazdów samochodowych, przyczep, części,
prowadzi badania rynku i świadczy usługi doradcze w zakresie ekonomii, zarządzania, w tym strategii rozwoju.
5 W pracy bazowano na międzynarodowych statystykach i raportach (m.in. McKinsey, Word Bank Group, Eurostat, Euromonitor International) oraz danych GUS.
6 Klasyfikację tę oparto na algorytmie zaprezentowanym w Manufacturing the Future…, op.cit., s. 44. Do wyodrębnienia segmentów przemysłu użyto sześciu mierników. Handel mierzony jest dwoma wskaźnikami: udziałem eksportu w produkcji globalnej przemysłu i relacją masy do war-tości eksportu.
3) produkcja pozostałego sprzętu transportowego, 4) produkcja maszyn elektrycznych,
5) produkcja maszyn, urządzeń, sprzętu.
II. Produkcja dóbr regionalnych:
1) produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, 2) produkcja wyrobów metalowych,
3) produkcja żywności, napojów i wyrobów tytoniowych, 4) przemysł poligraficzny.
III. Produkcja dóbr zasobochłonnych, w tym energochłonnych:
1) produkcja wyrobów z drewna,
2) rafinacja ropy naftowej, koksu, energii jądrowej, 3) produkcja papieru i wyrobów z papieru,
4) produkcja wyrobów przemysłu mineralnego, 5) produkcja metali.
IV. Produkcja innowacyjnych dóbr o globalnym charakterze:
1) produkcja komputerów i sprzętu biurowego, 2) produkcja półprzewodników i elektroniki,
3) produkcja wyrobów medycznych, precyzyjnych i optycznych.
V. Produkcja dóbr pracochłonnych:
1) produkcja tekstyliów, odzieży, skóry, 2) produkcja mebli, biżuterii, zabawek.
Wskazana klasyfikacja stanowi nowe podejście badawcze, o stosunkowo szero-kim spojrzeniu, pozwalające na uchwycenie nowych uwarunkowań i wynikających stąd prawidłowości prowadzenia produkcji przemysłowej w zmieniającym się globalnym otoczeniu. Segmentacja działalności zastosowana w opracowaniach McKinseya7 jest kolejnym, bardziej rozbudowanym podejściem do analizy przemysłu, uwzględniającym zmiany dokonujące się w samym przemyśle, jego otoczeniu, i nieuchronność zachodzących procesów. Wyrazem tych ostatnich jest rosnące umiędzynarodowienie działalności poprzez otwarcie gospodarek, dokonujące się przepływy kapitału, a tym samym wzrost globalnego pozyskiwania zasobów przez wytwórców dóbr, presja na poszukiwanie nowych rynków zbytu i nowych możliwości konkurowania w warunkach globalizującej się gospodarki.
W różnym zakresie obejmują one uwarunkowania rzutujące zarówno na pro-dukcję (podaż dóbr), jak i na możliwości ich zbytu (popyt) na poziomie mikro-
7 Por. T. Pakulska, Wrastanie korporacji transnarodowych w gospodarki lokalne, w: Glokaliza-cja, red. K. Kuciński, Difin, Warszawa 2011, s. 145–153.
i makroekonomicznym, czego odzwierciedleniem są różne metody i sposoby konkurowania przedsiębiorstw.
Kompleksowe podejście do lokalizacji przedsiębiorstw uwzględnia czynniki o charakterze segmentowo-funkcjonalnym, obejmując uwarunkowania o charak-terze wewnętrznym (wielkość przedsiębiorstwa, rodzaj działalności gospodarczej, strategia i struktura organizacyjna) i zewnętrznym (polityka państwa, przebieg globalizacji, rozwój internetu i technologii informacyjnych) oraz ich zmiany. Ich łączne ujęcie w istotny sposób wpłynęło na przewartościowanie wielu czynników lokalizacyjnych. Odnosząc się do koncepcji P. Dickena, poszczególnym fazom rozwoju produktu, analizowanym oddzielnie w stosunku do każdego segmentu, odpowiadają inne wymogi lokalizacyjne. Przykładowo w fazie innowacji największe korzyści przynosi lokalizacja w regionach o dużych zasobach kwalifikowanych zasobów siły roboczej, licznych i innowacyjnych ośrodkach naukowo-badawczych i łatwym dostępie do kapitału ryzyka.
Podstawą wyodrębnienia segmentów było, jak już wspomniano, poszukiwanie wspólnych przejawów cech charakterystycznych dla poszczególnych rodzajów działalności. Produkcja dóbr innowacyjnych niezależnie od skali (lokalna, glo-balna) wymaga innowacyjnego potencjału (wykwalifikowani pracownicy różnych specjalności, w tym inżynierowie) i dostępu do łańcucha dostaw, przy czym jej ukierunkowanie na rynki lokalne jest ponadto uwarunkowane bliskością popytu i wsparciem władz (np. ochrona własności intelektualnej, wsparcie dla lokalnej produkcji, przeciwdziałania niekorzystnym skutkom globalizacji, zachęty inwe-stycyjne, gwarancje rządowe wspierające niektóre gałęzie przemysłu), gdyż jest to segment, w którym konkurencja koncentruje się wokół innowacji i nowych produktów, lecz charakter produktów sprawia, że głównym ich celem stają się rynki lokalne. Natomiast przewagi w rozwoju produkcji globalnych innowacji tworzą relatywnie niskie koszty pracy.
W przypadku segmentu przemysłu obejmującego pracochłonne dobra pod-stawowym wyznacznikiem ich konkurencyjności jawi się niski koszt produk-cji. Produkcja jest lokalizowana w miejscach spełniających ten warunek, a jej wyroby znajdują odbiorców na całym świecie. Globalny handel ma znaczenie jedynie dla dwóch segmentów: pracochłonnych dóbr i produkcji zaawansowanej technologicznie, w pozostałych segmentach handel przybiera wymiar lokalny lub regionalny. W wielu przekrojach zbliżone są wymogi lokalizacji produkcji regionalnej i zasobochłonnej. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku ważne są: dostęp do surowców (dodatkowo w produkcji regionalnej bliskość dostawców), koszty transportu i dostęp do infrastruktury oraz bliskość rynków zbytu, a w produkcji zasobochłonnej także koszty energii. Zrozumienie czynników
konkurencyjności w każdej z branż produkcji pomaga opracować odpowiadającą im strategię działania.
Wskazana segmentacja nawiązująca do zmian w klasyfikacji przemysłu koresponduje z przeobrażeniami w podejściu do lokalizacji. Pewne ich odzwier-ciedlenie stanowi stwierdzenie M. Steinera, według którego teoria lokalizacji w ujęciu tradycyjnym bada działania agentów, które sprowadzają się jedynie do dostosowywania do istniejących warunków, podczas gdy ich sedno stanowią działania prowadzące do przekształcania rzeczywistości8. Funkcjonowanie przed-siębiorstwa nie jest już postrzegane przez pryzmat alokacji zasobów w danym segmencie rynku, lecz jako proces permanentnej i trudnej do przewidzenia adaptacji do złożonego i turbulentnego otoczenia rynków, klientów, dostawców i zasobów produkcyjnych o różnym charakterze9.
Przeobrażenia w funkcjonowaniu przedsiębiorstw wynikające z ich dostoso-wania do coraz bardziej konkurencyjnego otoczenia i zmian technologicznych wpływają zarówno na charakter działalności gospodarczej przedsiębiorstwa w zakresie produkcji i zbytu, jak i zwrotnie na jego zewnętrzne otoczenie10. To ostatnie wymusza zmiany w przedsiębiorstwie, jego strukturze, strategiach oraz określa możliwości ekspansji, także w wyniku przezwyciężania bariery fizycznej lokalizacji, neutralizując dystans w różnym ujęciu – geograficznym, ekonomicz-nym i polityczno-kulturowym11. Uwzględnienie globalnego wymiaru produkcji i zarazem potrzeb lokalnych określa w pewien sposób również potrzebę szerszych ujęć badawczych, tj. nie tylko z punktu widzenia produkcji na lokalne rynki, lecz także specjalizacji poszczególnych regionów i wykorzystania ich zasobów do wytwarzania dóbr przekraczających popyt lokalny. Pozwala to na łączenie tradycyjnego i nowego podejścia do lokalizacji, wymuszając nowe ujęcia badaw-cze, w tym scalające działalność reagującą na takie same lub zbliżone czynniki lokalizacji, to jest m.in. ich segmentację.
8 J. Chmiel, Małe i średnie przedsiębiorstwa a rozwój regionów, „Studia i Prace” 1997, z. 243, s. 99, Zakład Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS, Warszawa.
9 J. Czupiał, Przedsiębiorstwo a rynek, w: Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, red. J. Lichtarski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 268.
10 Por. K. Marzęda, Proces globalizacji korporacyjnej, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–
Warszawa–Lublin 2007, s. 139.
11 G. Stonehouse, J. Hamill, D. Campbell, T. Purdie, Globalizacja. Strategia i zarządzanie, Fel-berg, Warszawa 2001, s. 6–7.