Kluby sportowe w Polsce w świetle danych statystycznych

Z raportu Kultura fizyczna w Polsce w latach 2008−2010/2011 wynika, iż od 1960 r. liczba klubów sportowych funkcjonujących w Polsce systematycznie wzrasta. W 2010 r. działało 6901 klubów sportowych, czyli ponadczterokrotnie więcej niż pięćdziesiąt lat temu. W stosunku do 2008 r. liczba klubów wzrosła o 429 (o 6,6%). Najwięcej klubów sportowych działało w województwach śląskim – 12,1% oraz małopolskim – 10,4%, natomiast najmniej w wojewódz-twach podlaskim – 2,1% i świętokrzyskim – 2,4%. W porównaniu z rokiem 2008 w większości województw liczba klubów wzrosła. Mniejszą liczbę klu- bów odnotowano w trzech województwach: pomorskim (o 34 mniej), lubelskim (o 24 mniej) i mazowieckim (o 19 mniej).

Oddzielną „kategorię statystyczną”, uwzględnioną w wyżej wymienionym raporcie, stanowią kluby uczniowskie i wyznaniowe1. Otóż w 2010 r. działało w Polsce 6377 uczniowskich klubów sportowych (UKS) i klubów wyznanio-wych. W porównaniu z 2008 r. liczba tych klubów zmalała o 562 (UKS o 556, a klubów wyznaniowych o 6). Spadek zanotowano w większości województw, jedynie w województwach dolnośląskim i zachodniopomorskim wystąpił nie-znaczny wzrost. Najwięcej UKS i klubów wyznaniowych znajdowało się w wo-jewództwach: mazowieckim – 13,3%, wielkopolskim – 10,6% oraz małopolskim – 10,3%. Te same województwa były liderami również w 2008 r. Najmniej UKS i klubów wyznaniowych działało w województwach: opolskim (2,0%), lubuskim (2,2%), świętokrzyskim (3,3%). W 2008 r. te same województwa także zajmo-wały najniższe lokaty (Kultura fizyczna w Polsce 2011).

Część spośród klubów, obok prowadzenia działalności rozumianej jako „sport dla wszystkich”, uczestniczy w sporcie kwalifikowanym. Jak wynika z danych na temat współzawodnictwa sportowego seniorów oraz systemu sportu młodzieżowego, uczestnictwo w rywalizacji na poziomie ogólnopolskim zade-klarowały 3742 (54,2%) kluby sportowe (Kultura fizyczna w Polsce 2011).

1 Autorka nie objęła badaniami własnymi klubów wyznaniowych, ale ze względu na to, że w raporcie Kultura fizyczna w Polsce (2011) tworzą one wspólną kategorię z uczniowskimi klubami sportowymi, które analizowano, przytoczono dane statystyczne dotyczące kategorii ujętej w cytowanym opracowaniu.

Opisywane kluby sportowe zaliczane są do organizacji pozarządowych, two-rzących tzw. trzeci sektor (obok sektora publicznego, obejmującego administrację publiczną i rynkowego, związanego z biznesem). Organizacje pozarządowe w przeciwieństwie do publicznych, ale podobnie jak biznesowe – są prywatne i powstają z inicjatywy ich założycieli (osób prywatnych). Jednak w odróżnieniu od organizacji biznesowych, a podobnie do publicznych − działają w interesie publicznym, a nie prywatnym. Pojęcie organizacje pozarządowe bywa używane zamiennie z terminami: organizacje użyteczności publicznej, NGO (non-govern-mental organisation), organizacje non-profit, organizacje woluntarystyczne (również w niniejszej pracy nazwy te są stosowane jako synonimy).

Ciekawą propozycję umiejscowienia stowarzyszeń w przestrzeni społecznej zaprezentował V. Pestoff (Żyśko 2008: 244). Ową przestrzeń ograniczył wymia-rami: formalnym vs nieformalnym, nienastawionym na zysk (non-profit) vs nastawionym na zysk (for profit), publicznym vs prywatnym, które tworzą obszary funkcjonowania różnych organizacji. Stowarzyszenia reprezentują sferę formalną, prywatną i non-profit (rys. 8).

Sfera formalna Non-profit

Sfera nieformalna For profit

Sfera publiczna Sfera prywatna

Rys. 8. Miejsce stowarzyszeń w przestrzeni społecznej

Źródło: J. Żyśko, Zmiany we współczesnych systemach zarządzania sportem wyczynowym w wybranych krajach europejskich, Akademia Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego

w Warszawie, Warszawa 2008, s. 244

Dane statystyczne pokazują, iż organizacje sportowe i rekreacyjne tworzą najliczniejszą grupę podmiotów sektora pozarządowego. Jest ich w Polsce ok. 18 tys., co stanowi prawie 40% wszystkich organizacji pozarządowych. Najlicz-niejszą grupą są wśród nich szkolne i uczniowskie kluby sportowe – w rejestrze

Państwo

Stowarzyszenie

REGON w 2004 r. było ich zarejestrowanych ok. 13 tys. Również ze „Sprawoz-dania z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolonta-riacie za 2009 rok” (2011) wynika, że stowarzyszenia kultury fizycznej i związki sportowe (stowarzyszenia kultury fizycznej, związki sportowe, polskie związki sportowe, stowarzyszenia kultury fizycznej o zasięgu ogólnokrajowym) stanowi-ły jedną z najliczniejszych grup tego typu podmiotów. Dane z rejestru REGON i KRS świadczą o tendencji wzrostowej sektora pozarządowego (tab. 8).

Tabela 8. Liczba stowarzyszeń ujętych w rejestrze REGON i KRS w latach 2005−2009 Stowarzyszenia ujęte w rejestrze REGON 31.12.2005 31.12.2006 20.12.2007 31.12.2008 31.12.2009 66 040 71 093 75 281 78 536 81 967 Stowarzyszenia ujęte w KRS 31.12.2005 31.12.2006 31.12.2007 31.12.2008 31.12.2009 40 139 43 518 46 883 49.930 53 598 Stowarzyszenia kultury fizycznej i związki sportowe ujęte w KRS 31.12.2005 31.12.2006 31.12.2007 31.12.2008 31.12.2009 6 008 6 098 6 156 6 160 6 244

Źródło: oprac. własne na podstawie Sprawozdania z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie za 2009 rok, Biblioteka Pożytku Publicznego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011, s. 23−24.

Analiza informatora Głównego Urzędu Statystycznego Podstawowe dane o wybranych organizacjach trzeciego sektora w 2010 r. (Goś-Wójcicka, Knapp, Nałęcz 2013: 14) wskazuje, iż „zbiorowość prawnie zdefiniowanych organizacji sportowych składająca się ze stowarzyszeń kultury fizycznej, w tym klubów sportowych oraz związków sportowych, stanowiła 23% wszystkich aktywnych w 2010 r. podmiotów trzeciego sektora objętych badaniami serii SOF. W całym kraju działało ich 18,4 tys. i reprezentowały najliczniejszy typ organizacji wśród stowarzyszeń”.

Autorki raportu Stowarzyszenia Klon/Jawor (Przewłocka, Adamiak, Zając 2012) podają, że w 2012 roku w Polsce zarejestrowanych było ponad 80 tys. organizacji pozarządowych, w tym 72 tys. stowarzyszeń. „Nie oznacza to jednak, że tyle właśnie organizacji prowadzi rzeczywiste działania. W oficjal-nych statystykach ukryta jest trudna do oszacowania liczba organizacji, które w rzeczywistości już nie istnieją lub nie prowadzą żadnych działań, jednak oficjalnie nie zostały zlikwidowane. Na podstawie przeprowadzonej weryfikacji oszacowano odsetek działających organizacji na ok. 60−80% danych rejestro-wych, zaś wedle szacunków GUS z 2008 r. − na poziomie 75%”.

Choć najwięcej stowarzyszeń jako podstawowy obszar swojej aktywności wskazuje działalność sportową i hobbystyczną (38%), to warto zauważyć, iż dane te dotyczą głównego obszaru działalności organizacji. Jednak wiele z nich nie ogranicza się wyłącznie do jednej dziedziny. Jeśli uwzględnić też poboczne

obszary aktywności, okaże się, że działalność sportowo-rekreacyjną prowadzi ponad połowa polskich organizacji (55%)” (Przewłocka, Adamiak, Zając 2012).

Organizacje sportowe non-profit zajmują się:

• prowadzeniem zajęć w zakresie amatorskiej kultury fizycznej, organizo-waniem zawodów sportowych i utrzymyorganizo-waniem obiektów sportowych (82%);

• działalnością polegającą na organizowaniu imprez turystycznych i rekrea-cyjnych oraz prowadzeniu obiektów turystycznych lub rekrearekrea-cyjnych (61%);

• rozwojem hobby i zainteresowań, prowadzeniem klubów członkowskich i kolekcjonerskich itp. (34,4%) (Elementarz 2005: 71−72).

Grupa organizacji trzeciego sektora, które zadeklarowały jako główną dzia-łalność sportową, jest zróżnicowana. Wśród nich są i duże kluby, związki sportowe, ale przede wszystkim − setki niewielkich podmiotów działających na lokalnym poziomie, wykonujących niemal organiczną pracę na rzecz różnych środowisk. Niestety ich działalność jest często niedoceniana czy wręcz depre-cjonowana.

Warto dodać, że organizacje sportowe są najlepiej „usieciowioną” grupą or-ganizacji w polskim trzecim sektorze. Co druga organizacja sportowa należy do krajowych federacji czy zrzeszeń (w całym sektorze zaledwie co trzecia) (Ele-mentarz 2005).

Kluby sportowe non-profit mają najczęściej lokalny charakter. Częściej niż inne ograniczają swoje działania do najbliższego sąsiedztwa. Zlokalizowane są przeważnie na terenach wiejskich i w małych miastach. Pod tym względem zdecydowanie wyróżniają się na tle całego sektora pozarządowego. Ponad 40% organizacji sportowych ma siedzibę na wsi i w miastach liczących do 10 tys. mieszkańców, podczas gdy w całym sektorze takich organizacji jest 27%. Tylko niespełna 25% zlokalizowanych jest w dużych miastach (stolicach województw). Wśród wszystkich organizacji odsetek tych mających siedzibę w dużych miastach sięga 40%.

Opisywane podmioty w większości przypadków osiągają przychody, np. w 2010 r. uzyskiwanie przychodów zadeklarowało ok. 4/5 zbiorowości stowa-rzyszeń kultury fizycznej. Połowa z nich dysponowała budżetem nie większym niż 28 tys. zł (Goś-Wójcicka, Knapp, Nałęcz 2013: 15).

Budżety organizacji sportowych nie różnią się znacząco od przychodów w całym sektorze pozarządowym, jednak relatywnie mniej organizacji tego typu należy do grupy najbogatszych organizacji (Sprawozdanie 2011; Przewłocka, Adamiak, Zając 2012). Do najczęstszych źródeł przychodów należą składki członkowskie (z tego źródła korzysta prawie 66% z nich), źródła samorządowe (65%) oraz darowizny od instytucji lub firm albo od osób prywatnych (po ok. 40%). Pod względem znaczenia przychodów zdecydowanie na pierwszym miejscu plasuje się samorząd; przeciętna organizacja sportowa czerpie stąd 38% swoich przychodów.

Z danych GUS (Goś-Wójcicka, Knapp, Nałęcz 2013: 15) wynika, że naj-większy udział w strukturze przychodów stowarzyszeń kultury fizycznej mają

środki nierynkowe (49%), a wśród nich pochodzące ze źródeł publicznych (41%). Blisko 43% przychodów generowane było ze źródeł rynkowych (w tym 21% z odpłatnej działalności statutowej i 17% z działalności gospodarczej).

Przedstawiciel jednego z badanych klubów w następujący sposób opisuje jego sytuację finansową:

Klub finansowany jest ze środków budżetowych – dotacji miasta oraz darowizn od sponso-rów, opłat od rodziców oraz środków uzyskiwanych z działalności gospodarczej. Środki budżeto-we stanowią średniorocznie 30%. W ramach działalności gospodarczej klub udostępnia pomiesz-czenia i obiekty sportowe. Pozyskiwane środki przeznaczane są na działalność statutową […]. Bieżącą sytuację klubu oceniam jako dostateczną. Najgorzej jest z obiektami. Następuje dekapita-lizacja środków trwałych i obiektów sportowych. Brak środków finansowych na ich odtworzenie, remonty i inwestycje. (K25)

Dane wskazują (Sprawozdanie 2011: 82), że organizacjom działającym w sferze upowszechniania kultury fizycznej i sportu urzędy administracji samo-rządowej zlecają większość zadań publicznych (tab. 9).

Tabela 9. Udział poszczególnych urzędów administracji samorządowej w zlecaniu zadań publicznych organizacjom działającym w sferze upowszechniania kultury fizycznej i sportu

Sfera pożytku

publicznego ^Gminy powiatowe ^Starostwa

Miasta na prawach powiatu Urzędy marszałkowskie Administracja samorządowa ogółem Upowszechnianie kultury fizycznej i sportu 92% 83% 98% 93% 91%

Źródło: oprac. własne na podstawie Sprawozdania z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie za 2009 rok, Biblioteka Pożytku Publicznego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011, s. 82.

Analiza współpracy organizacji stowarzyszeniowych z sektorem publicz-nym ujawnia jednak istnienie licznych barier. Przedstawiciele jednostek rządo-wych i samorządorządo-wych zwracają uwagę m.in. na:

• skomplikowane dla organizacji pozarządowych procedury ubiegania się o środki na realizację zadania publicznego, w tym skomplikowane formularze wniosku i sprawozdania z zadania publicznego;

• niekompletne lub błędnie wypełnione oferty złożone w ramach otwartego konkursu ofert, często brak potrzebnych załączników;

• problemy z rozliczaniem dotacji, nieterminowe rozliczanie dotacji przez organizacje pozarządowe oraz nieprzestrzeganie zapisów umów przez organiza-cje pozarządowe;

• problemy z zawieraniem umów wieloletnich;

• brak środków finansowych na współpracę finansową z organizacjami po-zarządowymi (Sprawozdanie 2011: 121−122).

Również przedstawiciele klubów dostrzegają problemy związane ze współ-pracą z urzędami. Najczęściej narzekają na brak środków finansowych umożli-wiających im funkcjonowanie. Z jednej z relacji wynika, że „klub wprawdzie posiada potencjalnie duże możliwości rozwojowe, z uwagi na posiadaną bazę sportową oraz tradycję, ale jego rozwój ograniczany jest rozmiarem posiadanych środków finansowych. Ich brak najbardziej utrudnia pracę z młodzieżą. Ma swoje odzwierciedlenie w poziomie szkolenia, wynikach organizacyjnych i spor-towych. Dotychczas nie zrealizowano szeregu zamierzeń, takich jak rozbudowa pawilonu sportowego na stadionie oraz zadaszenie trybuny głównej. Zrezygno-wano z prowadzenia pływalni. Brakuje funduszy na finansowanie sportu wyczy-nowego” (K25). Inny z rozmówców twierdzi, iż „bariery finansowe ograniczają możliwość wprowadzenia programów zarządzania talentami. Dużym problemem kolejnego klubu jest również jego „wyeksploatowana” baza treningowa. Stan budynków i obiektów sportowych na pewno nie ułatwia promowania podmiotu w społeczności lokalnej i pozyskiwania nowych kadr” (K24).

2.2.2. Prawno-organizacyjne aspekty działalności badanych podmiotów