Kompetencje nauczycieli a nauczanie zdalne

Nauczanie zdalne w roku szkolnym 2020/2021 stało się dużym i wyma-gającym wyzwaniem dla nauczycieli. Skuteczne kształcenie na odległość, w atrakcyjnych dla uczniów formach, oznacza konieczność stałego dosko-nalenia własnych kompetencji tak, by chociaż w pewnym stopniu nadążyć za dynamiką zmian zachodzących w rzeczywistości (Janta, 2020). W obec-nej sytuacji powszechnie wymaga się od nauczycieli pracujących zdalnie

51 Kompetencje nauczycieli w zakresie prowadzenia edukacji zdalnej… l posiadania owych kompetencji. Jak pokazują raporty z badań, zmiana pole-gająca na wprowadzeniu kształcenia na odległość okazała się dla nauczycieli znaczącym wyzwaniem o charakterze psychologicznym. Dostarczyła jedno-cześnie poczucia satysfakcji tym, którym udało się pokonać związane z tym trudności (Plebańska, 2021). Druga faza zamknięcia szkół i prowadzenia edukacji zdalnej była niewątpliwie czasem nabywania i ćwiczenia nowych umiejętności oraz pracy nad ich rozwojem.

Cenna wydaje się analiza, czym właściwie są owe kompetencje, o któ-rych tak wiele obecnie się mówi. Warto też wyjaśnić, jakich obszarów one dotyczą i w jaki sposób rozwijały się u nauczycieli w czasie drugiego etapu zamknięcia szkół.

Kompetencje to pojęcie obejmujące swoim zakresem ogół trwałych właściwości człowieka, tworzących związek przyczynowo-skutkowy z osią-ganymi przez niego wysokimi lub ponadprzeciętnymi efektami pracy, które mają swój mierzalny wymiar (Pocztowski, 2003, s. 155).

W literaturze przedmiotu opisuje się kompetencje nauczyciela jako zin-tegrowane wykorzystanie zdolności, cech osobowości, a także nabytej wie-dzy i umiejętności (Levy-Leboyer, 1997, s. 26). Kompetencje to kategoria wieloaspektowa, wieloznaczna, łączona z profesjonalizmem, fachowością i umiejętnościami. Te ostatnie odnoszą się bardziej do sfery działania. Są praktycznymi sposobami wykonania danej czynności. Z kolei kompetencje pojmuje się raczej jako rezultat, efekt osiągnięty poprzez ćwiczenie umiejęt-ności i nabywanie doświadczeń, potwierdzony w określonej sytuacji. Zawiera się w nich również refleksja, wiedza i postawa. Wszystkie te elementy są wzajemnie powiązane i warunkują osiągane kompetencje (Szpotowicz, 2011).

Wacław Strykowski definiuje kompetencje jako harmonijną kompozycję wiedzy, pragnienia i umiejętności rozumienia. Stwierdzenie: „Wiem, jak to zrobić” dotyczy umiejętności, z kolei stwierdzenie: „Pragnę to zrobić dobrze”

odnosi się już do rozwoju kompetencji. Wśród kompetencji współczesnego nauczyciela wspomniany pedagog wymienia następujące kompetencje:

ӹ merytoryczne,

ӹ psychologiczno-pedagogiczne,

ӹ diagnostyczne,

ӹ projektowe,

ӹ dydaktyczno-metodyczne,

52 l Katarzyna śliż

ӹ komunikatywne,

ӹ medialne,

ӹ oceniające,

ӹ samokształcenia (Strykowski, 2005).

Stefan Kwiatkowski i Dominika Walczak (2017) podkreślają pierwszopla-nową pozycję kompetencji interpersonalnych wśród właściwości, którymi powinien się charakteryzować współczesny nauczyciel, chcąc sprostać sta-wianym przed nim wymaganiom. Ich zdaniem, wynika to ze szczególnego charakteru pracy nauczyciela, która w rzeczywistości jest pracą z uczniem, rodzicem ucznia, innymi członkami grona pedagogicznego i przedstawicie-lami środowiska lokalnego. Polega ona przede wszystkim na interakcjach społecznych i budowaniu satysfakcjonujących relacji. Wśród kompetencji interpersonalnych jako podstawowych kompetencji zawodowych nauczy-cieli wymieniane są: umiejętność nawiązywania kontaktu z innymi, praca zespołowa, zdolności negocjacyjne i rozwiązywanie konfliktów (Kwiatkow-ski, Walczak, 2017, s. 7).

Anna Zamkowska zwraca uwagę na potrzebę uznania wartości jako źródła kształtowania kompetencji nauczyciela oraz konieczność posiadania przez niego kompetencji w zakresie zrozumienia złożonych sytuacji eduka-cyjnych i refleksyjnego na nie reagowania (Zamkowska, 2019).

Kompetencje ewoluują, podlegają dynamicznym zmianom, rozwojowi.

Podjęcie pracy zdalnej zmobilizowało czy wręcz wymusiło wejście na drogę rozwoju kompetencji potrzebnych do skutecznych działań edukacyjnych w obszarze nauki online. Zdaniem badaczy to, że kompetencje cyfrowe nauczycieli uległy znaczącej poprawie, nie polega wątpliwości. Jeśli zastano-wić się nad poziomem kompetencji medialnych współczesnego nauczyciela, bilans z pewnością także jest dodatni (Junta, 2020).

Z raportu z badań przeprowadzonych przez zespół badawczy z Uniwer-sytetu Warszawskiego wynika, że pedagodzy sami dostrzegają wzrost swoich umiejętności w zakresie prowadzenia zajęć online i przyznają, że edukacja zdalna sprzyja podwyższeniu ich kompetencji cyfrowych. Prawie 80% spo-śród nich dostrzega wzrost swoich umiejętności w zakresie prowadzenia zajęć online w porównaniu z wiosną 2020.

W raporcie przygotowanym przez Centrum Polityk Publicznych na temat kształcenia na odległość czytamy, że okres ten mógł przyczynić się

53 Kompetencje nauczycieli w zakresie prowadzenia edukacji zdalnej… l do rozwinięcia ważnych kompetencji zarówno w obszarze dydaktyki, jak i umiejętności interpersonalnych, a także wzrostu zaangażowania i kreatyw-ności nauczycieli. Można zatem wnioskować, że wdrożenie edukacji online skutkowało wzmocnieniem potencjału rozwojowego nauczycieli jako źródła satysfakcji zawodowej (Sekścińska i in., 2020).

Znaczenie świadomości własnych braków w dziedzinie wiedzy i umie-jętności jako elementu rozwoju akcentuje stworzony przez N. Burcha model drabiny kompetencji. Zgodnie z nim nabywanie kompetencji przypomina wchodzenie po drabinie, gdzie istotny jest zarówno element doświadczenia, jak i refleksji nad sobą. Model ten można zastosować do analizy doświadcze-nia nauczycieli w nauczaniu zdalnym. W ich rozwoju zawodowym, podobnie jak wśród innych profesji, poprzez nabywane doświadczenie postępuje proces ciągłego uczenia się i doskonalenia. W takim ujęciu w uczeniu się możemy wyróżnić cztery etapy:

1. nieświadoma niekompetencja, 2. świadoma niekompetencja, 3. świadoma kompetencja,

4. nieświadoma kompetencja (mistrzostwo) (za: Rae, 2012).

Pierwszy etap to brak świadomości, że dana umiejętność jest istotna w mojej pracy. Może temu towarzyszyć brak potrzeby szkolenia się czy poszukiwania nowych rozwiązań. To, co posiadam, w zupełności wystarcza.

Wyrażone jest to stwierdzeniem: „Nie wiem, że nie potrafię”. Można powie-dzieć, że nauczyciele przed pandemią w dziedzinie nauczania na odległość, jak również wykorzystania technologii komputerowej czy też metod pracy zdalnej znajdowali się w większości na etapie nieświadomej niekompetencji.

Istotę etapu drugiego w koncepcji drabiny świadomych kompetencji stanowi uświadomienie sobie braku umiejętności i pojawienia się potrzeby nabycia konkretnej wiedzy. Rozwój na tym etapie podyktowany jest wymo-gami nowej sytuacji, w tym wypadku związanej z nauczaniem zdalnym.

Pojawia się refleksja, nieraz gorzka: „Wiem, że nie potrafię”. Uznanie wartości, jaka płynie z nowych umiejętności, misji, jaką ma nauczyciel, oraz potrzeby skuteczności w tej nowej formie nauczania może zapoczątkować wejście na drogę rozwoju kolejnych kompetencji. Poprzez zdobycie wiedzy, refleksyjną ocenę tego, co się sprawdza, przez ćwiczenie nowych umiejętności, wymianę doświadczeń z innymi nauczycielami następuje wejście na etap świadomej

54 l Katarzyna śliż

kompetencji, co ma związek z poczuciem skuteczności pracy, w tym przy-padku nauczania zdalnego, i zadowoleniem z jej efektów. Na tym etapie pojawia się przekonanie: „Wiem, co potrafię”.

Najwyższym poziomem drabiny świadomych kompetencji jest etap mistrzowski, nieco przewrotnie nazwany stanem nieświadomej kompeten-cji. Charakteryzuje się swobodnym, niejako nieświadomym korzystaniem z nowych kwalifikacji. Wiedza i doświadczenie są tak duże, że nabyte umie-jętności wykonuje się intuicyjnie, bez wysiłku i wątpliwości, dostosowując swoje podejście do pojawiających się trudności, z łatwością w doborze metod prowadzących do sukcesu.

Sytuacja pandemii postawiła nauczycieli przed nowymi zadaniami i wymusiła na nich niejako wejście na drogę rozwoju nowych umiejętno-ści. Pierwszy etap był odkryciem tego, czego nie umiemy, jak bardzo nie jesteśmy przygotowani to prowadzenia takiej pracy i jak wiele problemów pojawia się na drodze. Nauczyciele podjęli jednak zadanie zorganizowania kształcenia zdalnego, wypróbowując nowe metody, ucząc się wzajemnie od siebie i pracując w zespołach. Tam, gdzie pojawiło się wsparcie społeczne i zostało stworzone środowisko sprzyjające rezyliencji, nauczyciele rozpo-częli bardziej dynamicznie i szybciej proces rozwoju własnych kompetencji w dziedzinie nauczania na odległość (Śliż, 2020).