Wykorzystanie komputerów w terapii dyslalii

Terapia logopedyczna jest procesem długotrwałym, żmudnym i wymagają-cym pełnego zaangażowania ze strony pacjenta. Aby przebiegała sprawnie i skutecznie, logopeda nieustannie wzbogaca swój warsztat nowymi elemen-tami pozwalającymi uatrakcyjnić zajęcia: grami, obrazkami, kolorowankami, zabawkami, książkami itp. Od kilkunastu lat istnieje jeszcze jedna niezwykle interesująca pomoc – komputer. Dzięki niemu w znacznym stopniu można wpływać na efektywność terapii, gdyż jest on atrakcyjnym narzędziem

116 l agnieszka Siedliska

pracy zarówno dla pacjentów odwiedzających gabinety logopedyczne, jak i dla samych logopedów (Gałkowski, Szeląg, Jastrzębowska, 2005, s. 1021).

Współczesne dzieci urodziły się w rzeczywistości wypełnionej multi-mediami i w niej też wzrastają. Podłączone do sieci telewizory, komputery, laptopy, tablety, komórki to ich codzienność i naturalne domowe środowi-sko. Nie znają zatem rzeczywistości sprzed „generacji sieci” (Kołodziejczyk, Polak, 2011). Obecność maluchów w Internecie staje się bardzo powszechna, a wiek inicjacji internetowej stale się obniża. Dzisiejsze kilkulatki śmiało można określić jako „pokolenie urodzone z myszką w ręku”, ponieważ w ich przypadku „komputer stanowi naturalny element domowego krajobrazu”

(Szpunar, 2009, s. 261). Należy podkreślić, że niezależnie od osobistych doświadczeń nauczycieli i rodziców, ich umiejętności informatycznych oraz nastawienia do nowoczesnych narzędzi edukacyjnych „cyfrowi tubylcy”

korzystają z Internetu za pośrednictwem nowoczesnych urządzeń od wczesnego dzieciństwa. Zadaniem dorosłych jest poznanie mechanizmów oddziaływania technologii na dziecko, ich wad i zalet oraz wypracowanie dobrego modelu cyfrowej edukacji (Jatkowska, 2018, s. 125–128).

Technologie informacyjne i komunikacyjne (TIK) są dla nich rzeczy-wistością zastaną, czymś zupełnie naturalnym, przez co też proces nauki umiejętności ich stosowania przebiega zupełnie inaczej niż u osób znacznie starszych, którym trudniej zmienić wcześniejsze przyzwyczajenia i przystosować się do wdrożenia nowych technologii (Czapiński, Panek, 2013, s. 373).

Jedną z nich jest b-learning, rozumiany jako połączenie dwóch metod – tradycyjnej, czyli związanej z bezpośrednim kontaktem logopedy z pacjentem, z informatyczną, wykorzystującą nowoczesne technologie informacyjno--komunikacyjne (TIK). Ich scalenie jest zaplanowanym przez logopedę procesem, polegającym na wzajemnym uzupełnianiu tych form pracy oraz przemyślanym przechodzeniu od jednej do drugiej aż do uzyskania sukcesu terapeutycznego (Jatkowska, 2016, s. 96).

Współpraca logopedy z rodzicem jest uznawana za jedną z ważniej-szych zasad terapii zaburzeń mowy, która często decyduje o sukcesie terapeutycznym. Zarówno badacze opisujący to zjawisko (Banaszkiewicz,

117 Zdalna terapia logopedyczna w opinii dzieci z dyslalią l Walencik-Topiłko, 2014; Czaplewska, Kaczorowska-Bray, 2002), jak i rodzice (Gralewicz-Wolny, 2012) zwracają uwagę, że dobra relacja logopedy z rodzi-cem, oparta na zrozumieniu potrzeb stron, może wpłynąć nie tylko na atmosferę całego procesu terapeutycznego, jego efektywność, ale również na wzajemne „ładowanie akumulatorów” (Gralewicz-Wolny, 2012, s. 17), gdy napotykamy na trudności, a efekty się nie pojawiają lub są bardzo małe.

Zgodnie z metodyką postępowania logopedycznego współpraca z naj-bliższym otoczeniem powinna polegać na:

ӹ rzetelnej informacji na temat rodzaju, stopnia i przyczyn zdiagno-zowanych zaburzeń,

ӹ wspólnym omówieniu programu i sposobu terapii, czasu jej trwania, przewidywanych efektów,

ӹ ustaleniu wzajemnych oczekiwań i reguł współpracy,

ӹ wskazywaniu otoczeniu nawet najmniejszych efektów terapii,

ӹ wyjaśnianiu i uzasadnianiu celu wykonania dodatkowych badań specjalistycznych,

ӹ kontynuowaniu przez rodziców w domu terapii logopedycznej roz-poczętej w gabinecie logopedycznym (Jastrzębowska, 1998; Jastrzę-bowska, Pelc-Pękala, 1999, s. 633–669; Skorek, 2001, s. 136–137;

Jatkowska, 2020, s. 27).

Planując zakup programu komputerowego, warto zapoznać się z jego działaniem, np. pobierając go z Internetu w wersji demonstracyjnej. Obec-nie wiele firm udostępnia w ten sposób swoje produkty, zamieszczając je na stronach internetowych.

Wykorzystanie komputera w profilaktyce i terapii logopedycznej dzieci wpływa na motywację do ćwiczeń, pozwala kształtować prawidłowy oddech, korygować zaburzenia głosu, rozwijać modulację głosu i mowy, wpływać na regulację tempa mowy, kształtować nawyki samokontroli pacjenta (Kukusz-kina, Koroliewskaja, Zielenskaja, 2004, s. 143–150).

Lista zalet wykorzystania komputera jest długa, jednakże, jak pisze Zenon Gajdzica:

należy być świadomym, iż fizyczna obecność technicznych środków służących zapisowi, gromadzeniu, przetwarzaniu, odtwarzaniu i prze-syłaniu komunikatów w rozmaitej formie nie jest wystarczającym

118 l agnieszka Siedliska

gwarantem ich rozsądnej rangi w procesie kształcenia. Stanowią one jedynie narzędzie w ręku osoby działającej, która decyduje o jej rzeczywistej wartości. Kompetencji nauczyciela w tym aspekcie nie należy ograniczać jedynie do technicznej możliwości posługiwania się tym narzędziem, ale należy je odnieść także do umiejętności wykorzystania go zgodnie z założonymi celami (2000, s. 496).

W codziennym życiu otaczamy się wysokimi technologiami, chociaż jest to dla nas tak naturalne, że nieomal niezauważalne. Coraz śmielej korzy-stamy z nich również w edukacji i terapii logopedycznej. Specjaliści od wielu lat poszukiwali nowych dróg i metod prowadzenia ciekawych zajęć. Pierwszy rok pandemii spowodował nagły wzrost zainteresowania wszystkich form terapii dorobkiem technologiczno-terapeutycznym, a wśród logopedów – technologiami informacyjno-komunikacyjnymi (TIK). Terapeuci chcieli nieprzerwanie świadczyć swoje usługi na odległość, wspomagać rozpoczęte działania czy utrwalać efekty spotkań w warunkach stacjonarnych. Ponie-waż w trakcie tradycyjnych zajęć praca z wykorzystaniem komputera była rzadkim zjawiskiem, to przemianę, jaka się dokonała, można uznać za pozy-tywne zaskoczenie dla dzieci uczących się głównie przy stolikach i lustrach.

Przedstawione rozważania teoretyczne na temat wykorzystania progra-mów komputerowych pokazują, że propozycje ich stosowania w praktyce mogą być wartościową pomocą nie tylko w okresach izolacji społecznej, ale też podczas regularnych terapii stacjonarnych. Ich przydatność powinna być jednak potwierdzona empirycznie i dobrana indywidualnie do potrzeb oraz możliwości każdego dziecka.

Tak powszechny kontakt z komputerami skłonił autorkę do przepro-wadzenia badań w zakresie zastosowania terapeutycznych technik kompu-terowych wśród dzieci z trudnościami artykulacyjnymi spowodowanymi zaburzeniami dyslalicznymi.

119 Zdalna terapia logopedyczna w opinii dzieci z dyslalią l

3. Metodologia badań własnych

Celem badań było poznanie opinii dzieci uczestniczących w zdalnej terapii logopedycznej na temat jej przebiegu. Problem badawczy został sformuło-wany w postaci następującego pytania: Jak dzieci uczestniczące w terapii logopedycznej oceniają zdalne ćwiczenia logopedyczne?

To zagadnienie obejmuje następujące pytania szczegółowe:

1. Jaki był poziom motywacji dzieci do podejmowania ćwiczeń w terapii logopedycznej?

2. Jaki był poziom kompetencji dzieci w zakresie obsługi komputera i kwestii technicznych związanych z udziałem w terapii?

3. Jak dzieci oceniały przydatność zajęć online w ogólnym procesie terapii logopedycznej?

Jako kryterium kwalifikujące dziecko do badań wybrano uczestnic-two w zdalnych zajęciach logopedycznych z powodu zaburzeń artykulacji w stwierdzonej dyslalii. Wszyscy respondenci objęci byli stacjonarną opieką, jednak sytuacja w Polsce zmusiła ich do jedynej możliwej formy ćwiczeń, które niezależnie od deficytów dziecka na bieżąco podlegały modyfikacjom i udoskonaleniom technicznym. Zapewniając maksymalną indywidualizację pracy, można było wielokrotnie powtarzać jedne ćwiczenia, a inne pomijać.

Istotne były poziomy trudności i ćwiczenia dostosowane do przedziałów wiekowych. To oczywiście odgórne ułatwienia pracy z programami, ale nic nie zastąpi czujnego logopedy, który przez pryzmat własnej wiedzy na temat pacjentów, sam dokonuje stosownych zmian i modyfikacji w zależności od bieżących potrzeb oraz uwarunkowań otoczenia. Należy pamiętać, że praca w domu wiąże się z różnorodnymi warunkami, jakie są w danej rodzinie, mogącymi mieć istotny wpływ na efekty terapii.

3.1. Charakterystyka badanej grupy

Badania były przeprowadzone wśród dzieci uczestniczących w terapii logo-pedycznej Centrum Medycznego Bio-Relax. Objęto nimi 30 osób: 18 dziew-czynek (60%) i 12 chłopców (40%) w wieku od 7 do 9 lat, z każdej grupy wiekowej po 10 osób. Dzieci były poddane diagnozie i terapii indywidualnej

120 l agnieszka Siedliska

w poradni. Wyboru pacjentów do tej grupy dokonano na podstawie wartości przeciętnych, które dla obu grup wydawały się bardzo zbliżone. W zajęciach stacjonarnych uczestniczyli 2–3 lata, korzystając z tradycyjnych pomocy logopedycznych. W przypadku opisywanych badań taką wartością prze-ciętną były: wiek dzieci, płeć, rodzaj wady wymowy, stan słuchu fonemowego, stan sprawności motorycznej języka oraz miejsce zamieszkania. W trakcie spotkań bezpośrednich pracę z dziećmi bardzo rzadko wspomagano ćwi-czeniami przy komputerze. Bliższy logopedom okazał się model tradycyjny, a wynikało to poniekąd z wyposażenia gabinetów w książki, gry i układanki, dzięki którym w ciekawy sposób można uzyskać zamierzone efekty terapii, ale też z ograniczonego dostępu do nowoczesnych programów, których cena nie zawsze jest odpowiednia do możliwości finansowych placówek świadczą-cych tego typu usługi. Dzieci uczestniczyły w stacjonarnej terapii w okresie przed pandemią i zajęciach zdalnych w okresie koniecznym do zachowania izolacji społecznej. Doświadczyły już zajęć zdalnych w 2020 r., dzięki czemu regularnie brały udział w zajęciach mimo ograniczonych możliwości kon-taktu bezpośredniego. Wady wymowy, które poddawano terapii, to: mogi-lalie, paralalie i dyslalie2 właściwe. Zajęcia prowadzone w trybie online były kontynuacją terapii, ale też uatrakcyjnieniem dotychczasowej formy spotkań.

Największe trudności sprawiały dzieci, które miały problemy ze skupieniem uwagi i potrzebowały manualnego wsparcia logopedy w uzyskaniu pożąda-nego efektu artykulacyjpożąda-nego. Aspekt „uczenia się” w terapii logopedycznej to proces złożony, oparty na ścisłej współpracy logopedy, dziecka i rodzica.

3.2. Zastosowane narzędzie badawcze

W badaniach wykorzystano kwestionariusz ankiety, którego autorkami są dr hab. Ewa Domagała-Zyśk, prof. KUL, i mgr Agnieszka Siedliska. Przy jego pomocy udało się zbadać poziom motywacji i kompetencji w zdalnych ćwiczeniach, biorąc pod uwagę doświadczenia z uczestnictwa w standardo-wych warunkach terapii. Ankieta składała się z 30 twierdzeń. W każdym

2/ Mogilalia – brak głoski, paralalia – zastępowanie głoski, dyslalia właściwa – zniekształcenia głosek (Grabias, Kurkowski, 2014).

121 Zdalna terapia logopedyczna w opinii dzieci z dyslalią l wierszu należało zaznaczyć jedną odpowiedź, wybierając odpowiednią cyfrę (1, 2, 3, 4). Poszczególne wartości w kwestionariuszu oznaczały:

1 = Nigdy – reakcja nie występowała nigdy.

2 = Rzadko – reakcja występuje rzadko, od 1 do 4 razy na miesiąc.

3 = Czasem – reakcja występuje czasem, od 5 do 9 razy na miesiąc.

4 = Często – reakcja występuje często, 10 lub więcej razy na miesiąc.

Kwestionariusz zawierał dwie sekcje metryczek oraz autorską skalę pro-blemów i wyzwań zdalnej terapii logopedycznej dzieci z dyslalią.

Użyte twierdzenia odnosiły się do subiektywnej oceny zdalnej tera-pii, która rozpoczęła się niespodziewanie i przez pewien czas była jedyną możliwą formą ćwiczeń. Dzieci bardzo chętnie odpowiadały na wszystkie pytania i rozwijały swoje wypowiedzi, podkreślając elementy zabawowe i atrakcyjne graficznie, słuchowo oraz manualnie. Logopedzi w okresie przed pandemią bardzo rzadko stosowali programy multimedialne, ponieważ z relacji rodziców wiedzieli, że komputery są nadmiernie wykorzystywane w czasie wolnym małych pacjentów.

3.3. Procedura badania

Badania przebiegały w trakcie spotkań indywidualnych autorki niniejszego rozdziału z pacjentami. W celu sprawnego przebiegu całej procedury dzie-ciom odczytywano pytania i zaznaczano odpowiedzi. Wybór metody badań był spowodowany wiedzą na temat dysfunkcji respondentów, co pozwoliło na zweryfikowanie rozumienia pytań oraz sposobu zaznaczania odpowie-dzi. Taką decyzję podjęto z powodu poczynionych prób samodzielnego wypełnienia przez dzieci ankiety i odczytywania tego, co zostało przez nie zaznaczone. Wtedy to często okazywało się, że czytanie ze zrozumieniem jest umiejętnością wymagającą pomocy autorki artykułu, co znacznie wydłużało czas badania.

122 l agnieszka Siedliska