Komu i czemu służą armie prywatne?

Odpowiedź na to zasadnicze pytanie wymaga zdefiniowania kilku pojęć, krótkiego ich scharakteryzowania, omówienia prawnych ram działania armii prywatnych, obszaru i zakresu usług przez nie oferowanych.

15Kryzys jak zaraza, www.wp.pl [dostęp 16.08.2011].

16Neoliberalna (kontr-)rewolucja – Dwumiesięcznik społeczno..., realia.com.pl/dzial_8/artykul_220.html,

[dostęp 15.05.2011].

17 Terrorysta to wróg na zamówienie, www.wnp.pl [dostęp 20.03.2011]. 18 S. Lendman, op. cit.

Według Marcina Terlikowskiego istnienie i działalność prywatnych firm wojskowych jest przejawem prywatyzacji sfery bezpieczeństwa międzynarodo-wego. Uważa, że sfera bezpieczeństwa nie jest sektorem gospodarki, tylko prze-strzenią oddziaływań polityczno-wojskowych danego kraju na jego otoczenie międzynarodowe. Władze państwa w sposób wyłączny kontrolują tę przestrzeń,

zachowując monopol na stosowanie w jej ramach różnych instrumentów, któ-re mają zapewnić któ-realizację intektó-resu narodowego20. Dr Elke Krahmann21 badała to zagadnienie z punktu widzenia europejskiego. Przeanalizowała dwa mecha-nizmy zarządzania w korelacjach partnerstwa publiczno-prywatnego i regula-cji rządowych. Pierwszy z nich obejmuje różne rodzaje stosunków handlowych między podmiotami publicznymi i prywatnymi, w tym outsourcing, joint ven-tures i udział firmy w przestrzeni publicznej. Drugi mechanizm określa ramy prawne dla funkcjonowania i eksportu prywatnej służby wojskowej – na czym koncentrowała swoje badania. Z tej przyczyny nie definiuje prywatnych usług wojskowych bezpośrednio oferujących świadczenia w zakresie bezpieczeństwa krajowego i międzynarodowego. Usługi te bowiem – w jej ocenie – przybiera-ją różne formy, od walki zbrojnej, szkolenia wojskowego, doradztwa do logi-styki. Przyjmuje, że w ogólnej definicji prywatne firmy wojskowe mieszczą się trzy kategorie: firmy najemników, prywatne firmy wojskowe i prywatne firmy ochroniarskie22. Rolf Uesseler23 prywatne armie najogólniej dzieli na dwie ka-tegorie: prywatne firmy wojskowe (Private Military Companies – PMC) o cha-rakterze ofensywnym/aktywnym i prywatne firmy ochroniarskie24 (Private Se-curity Companies – PSC). Przypisuje im charakter defensywny/pasywny oraz obszar usług w zakresie ochrony osób i mienia. P. W. Singer podmioty prywat-nego sektora wojskowego klasyfikuje według trzech kategorii: 1. Prywatne fir-my wojskowe (PMC). Wykonują usługi wchodzące w zakres uprawnień żoł-nierzy sił konwencjonalnych i specjalnych – formacje uzbrojone. 2. Wojskowe

20M. Terlikowski, Prywatne firmy wojskowe w amerykańskiej operacji stabilizacji Iraku, okładka 9-2008.cdr, www.pism.pl/files/?id_plik=3038 [dostęp 13.08.2011].

21Dr Elke Krahmann – Szkoła Socjologii Polityki i Studiów Międzynarodowych (SPAIS) University of Bristol. Autorka wielu publikacji z zakresu nowych zagrożeń w bezpieczeństwie międzynarodowym, prywatyzacji bezpieczeństwa oraz prywatnych firm wojskowych. Centrum Europejskich Studiów Harvard University.

22E. Krahmann, Controlling Private Military. Usługi w Wielkiej Brytanii i Niemczech, www.mercenary-wars.net/pdf/controling-military-companies.pdf [dostęp 30.07.2011].

23 R. Uesseler – niemiecki ekonomista, niezależny dziennikarz, pisarz i publicysta. Zajmuje się problematyką erozji władzy państwowej, w szczególności struktur wojskowych. Obszary jego badań: nielegalne trendy w gospodarce światowej, procesy prywatyzacji i de-demokratyzacji, zorganizowana przestępczość i strefa szara. Pisze w Niemczech i we Włoszech.

24 R. Collier, Globalne firmy ochroniarskie wypełnić jak prywatne armie / 15000 agentów..., www. sandline.com/hotlinks/SF_Chron-Global_sec.html. Duże firmy ochroniarskie są bardzo ciche i lobbin- gowane przez rząd USA w zakresie prywatyzacji operacji pokojowych ONZ [dostęp 30.07.2011].

firmy konsultingowe, działające w zakresach: doradztwo, szkolenie, konsulta-cje i biznes. Obejmują zakresem działania firmy ochroniarskie, w tym ochronę osobistą. 3. Firmy wspierające siły zbrojne. Dotyczy szeroko rozumianej logisty-ki – łańcucha dostaw, zarządzania, pomocy technicznej, dostarczania i analizy danych wywiadowczych, usługi minerskie – rozminowania, usuwanie materia-łów wybuchowych itp. Nie dotyczy usług osób definiowanych jako najemni-cy25. Innym podziałem jest typologia czubka piramidy. Podobnie jak w trójkącie,

zwężająca się od podstawy do czubka przestrzeń symbolizuje z jednej strony odda-lenie od „etapu” do „frontu”, z drugiej zaś określa zmniejszającą się siłę osobową26.

W schemacie tym, w strefie pierwszej – linia frontu, na 1 żołnierza przypa-da 100 osób personelu wojskowego (w armiach nowoczesnych – wykorzystu-jących najnowocześniejsze technologie). W związku z tym w strefie tej działa też niewielka ilość PMC – wspierających prowadzenie walki prowadzone przez

wojsko27. Za frontem na drugiej linii znajduje się druga kategoria – wojskowe

firmy doradcze28 (zajmują się szkoleniem, strategią, organizacją i wszystkim co

potrzebne walczącym w strefie pierwszej). Najbardziej oddalona od linii frontu trzecia kategoria – firmy zajmujące się dostawami wojskowymi29. Obejmuje

logi-styczny zakres usług od zaopatrzenia do transportu.

Jakiekolwiek kryteria klasyfikacji przyjmiemy, linie ich podziału się zaciera-ją. To, co dla jednej z nich jest zwykłą ochroną obiektu, dla drugiej może już być

ochroną ważnego celu strategicznego przed ekonomicznym bądź wojskowym prze-ciwnikiem (…) sama branża zadbała, by zatrzeć te granice (…). O wiele bardziej nurtuje ich problem kalkulacji wiążącego się z zadaniem ryzyka oraz wliczania go w kosztorys przedstawiany zleceniodawcy30. Głównym celem tych firm jest

spry-watyzowanie dobra publicznego i fundamentalnego prawa człowieka, tj. bezpie-czeństwa, pozostającego w kompetencji i odpowiedzialności państwa narodowego.

Wielkości PMC/PSC są różne. Od kilkuset lub kilku tysięcy osób do jed-noosobowych. Są to: spółki akcyjne – S.A., spółki osobowe – S.O., spół-ki z ograniczoną odpowiedzialnością – Sp. z o.o.). Niektóre tworzą szeroko rozgałęzione holdingi (MPRI, Vinnell, DynCorp, CSC, KBR HALLIBUR-TON), dzięki czemu zyskały dostęp do krajowych oraz międzynarodowych

ryn-ków kapitałowych i finansowych31. Osiągane ogromne zyski przyciągnęły32

25 S. Lendman, op. cit.

26 R. Uesseler, op. cit., s. 53.

27 Ibidem.

28 Ibidem.

29 Ibidem.

30 Ibidem, s. 54–55.

31Ibidem, s. 57.

fundusze emerytalne, które zaczęły inwestować w ten sektor. Promują się po-przez: media – uzasadniając potrzebę udziału w misjach pokojowych; działa-nia marketingowe i grupy lobbystów. Jedną z najbardziej wyspecjalizowanych wpływowych korporacji promujących jest International Peace Operations As-sociation (IPOA)33. Przekonują i wmawiają opinii publicznej, że działają le-galnie w ramach krajowych i międzynarodowych przepisów prawa. Celem PMC/PSC jest uzyskanie maksymalnych zysków poprzez: wzrost obrotów, po-prawienie pozycji na rynku i obniżenie kosztów. Wiele z nich jest globalny-mi graczaglobalny-mi i pracują dla rządów. Często określane są przez banki i towarzy-stwa ubezpieczeniowe jako firmy wirtualne. Z różnych powodów PMC/PSC – oraz ich siedziby – są trójdzielne, głównie dlatego, by móc w razie

konieczno-ści obejść ustawę, krajowe i międzynarodowe ustalenia, regulacje i zobowiązania. W bezpośredniej bliskości politycznych centrów decyzyjnych – zazwyczaj w oto-czeniu stolicy państwa – posiadają one „siedzibę lobby”, która zarazem odpowie-dzialna jest za pozyskiwanie lukratywnych zleceń. Ich „punkty operacyjne” są za-równo na bliskość klienta jak i dla bardziej efektywnej realizacji zadań rozsiane po całym świecie. „Siedziba prawna” PMC ulokowana jest zazwyczaj w niewiel-kich miastach albo rajach podatkowych34. Czynią to z trzech powodów:

oszczę-dzają na podatkach i chronią konta przed ciekawskimi – nadzorem bankowym i państwowym wymiarem sprawiedliwości; z konieczności uniknięcia odpo-wiedzialność i możliwości łatwiejszego obejścia roszczeń regresywnych natu-ry cywilnoprawnej (naruszenie warunków umowy). Lepszej ochrony przed

ju-rysdykcją „silnych państw”35; możliwości szybkiej zmiany siedziby firmy w celu uniknięcia obowiązku sprawozdawczego i dostępu prawnego.

Z klientami związane są wyłącznie umowami/kontraktami i zapisami prawa przemysłowego. Oznacza to, że nie obowiązują je żadne koncepcje bezpieczeństwa

(…) ani nie muszą wypełniać ustawowo przydzielonych publicznych zleceń36,

wy-nikających z zobowiązań krajowych i sojuszniczych. Kierują się wyłącznie pra-wem popytu i podaży. Ich usługi są tzw. produktami konsumpcyjnymi (…) – raz

wykorzystane, są już zużyte37. To właśnie sprawia, że prywatne firmy wojskowe

są tak atrakcyjne dla klientów. Stosują się do hasła: jeśli masz problem z

uzbro-jonymi rebeliantami, z powstańczymi kręgami ludności, z obcą milicją na Twoim 33 International Peace Operations Association (IPOA) założony został do obsługi prywatnych przemysłu wojskowego, ma siedzibę w Waszyngtonie. Związek IPOA w październiku 2010 r. prze- kształcono w stowarzyszenie – (ISOA), w celu poprawy wizerunku PMC/PSC. Jest rzekomo otwarte na współpracę ze społecznością międzynarodową. Oficjalnie promuje usługi w sytuacjach kryzysowych, rejonach konfliktów i klęsk żywiołowych.

34 R. Uesseler, op. cit., s. 58.

35 Ibidem, s. 58–59.

36 Ibidem, s. 59.

terytorium, z atakami terrorystycznymi, z nieposłusznymi związkowcami etc., wy-pisz czek a resztę pozostaw nam.Załatwimy sprawę szybko, bez zbędnej biurokracji i ku Twojej pełnej satysfakcji38. Oczywiście, jakość usługi zależy od możliwości

płatniczych klienta/kontrahenta. W każdej chwili mogą też wycofać się z zo-bowiązania. Podlegają tylko przepisom o działalności gospodarczej. Nie mają kosztów pośrednich, muszą jedynie dobrze prowadzić rachunkowość, a za to odpowiadają wyłącznie udziałowcy. Żaden urząd nie jest w stanie sprawdzić ich kosztów i zysków. Zresztą, po co? Jeżeli rządy same je tworzą. W radach nad-zorczych większości prywatnych firm wojskowych zasiadają generałowie, anali-tycy, informatycy i informatorzy. Poziom ich wiedzy fachowej, specjalistycznej oraz umiejętności jest tak wysoki, że nie dorównują im armie narodowe. To po-woduje, że niejednokrotnie muszą one korzystać z usług PMC/PSC. Pentagon obecnie bez prywatnych firm wojskowych nie jest w stanie prowadzić wojen. Podobnie przedstawia się sytuacja w Wielkiej Brytanii.

Prywatne firmy wojskowe działają w czterech obszarach: bezpieczeństwo, szkolenie, wywiad/kontrwywiad i logistyka. Zakres ich usług jest praktycznie nieograniczony, np.: bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, wywiad zagra-niczny – cywilny i wojskowy, szkolenie antyterrorystyczne, przesłuchiwanie jeń-ców39, kierowanie, obsługa i kontrola urządzeń, najbardziej zaawansowane tech-nologie kosmiczne i satelitarne sił powietrznych, morskich i lądowych40 itp., itd.

Prywatny sektor wojskowy na szczeblach najniższych zatrudnia przedstawi-cieli wszystkich narodowości i grup etnicznych ze wszystkich kategorii zawo-dowych i warstw społecznych. Znany też jest z bardzo niskiego wynagradzania. Sam fakt zatrudnienia rodzimej ludności określa już jako wyróżnienie. Tanich pracowników pozyskują w krajach trzeciego świata. Znajomość lokalnego śro-dowiska daje im możliwość swobodnego wglądu w strukturę społeczną, infra-strukturę regionu i ich infiltracji. Korzysta ponadto z ogromnej bazy danych freelancerów.

Klientów prywatnych firm wojskowych można podzielić według różnych kategorii:

1. Państwa silne z w pełni wykształconymi i funkcjonującymi systemami