Koncepcja soft power jako nowego teoretycznego ujęcia siły w stosunkach międzynarodowych i zdolności wpływania państwa na inne podmioty między-narodowe i kształtowania ich polityki czy „zachowania” zostało po raz pierwszy zaprezentowane przez Josepha Nye’a w jego książce z początku lat 90. pt.
Bo-und to lead: the changing nature of American power1. Pojęcie to autor odniósł do zmieniającej się pozycji międzynarodowej Stanów Zjednoczonych, próbu-jąc zrozumieć, jakie czynniki stanowią o mocarstwowości tego państwa. Kilka-naście lat później Nye rozwinął tę koncepcję w książce z 2004 r. pt. Soft power.
Jak osiągnąć sukces w polityce światowej2. Choć samo pojęcie soft power zostało ukute kilkanaście lat temu, było nazwaniem zjawiska, które w relacjach między-narodowych istniało od zawsze – przykładem może być XVIII-wieczna Francja, która poprzez wpływy kulturowe i popularność języka francuskiego jako
lin-gua franca umacniała swoją pozycję międzynarodową. Faktem jest jednak, że
w ostatnich dwóch dekadach, polityka zagraniczna państw zmienia swoje obli-cze – pierwiastek siłowy, militarny wypierany jest przez inne instrumenty wy-wierania wpływu na otoczenie; zmienia się logika czy filozofia państw aspiru-jących do roli nowych globalnych, mocarstw, czego najlepszym przykładem są Chiny, coraz intensywniej korzystające z zasobów czy środków soft power.
Najkrócej można zdefiniować soft power jako zdolność do kształtowania pre-ferencji innych siłą „przekonywania”, a nie siłą „przymusu”, jak to ma miejsce w przypadku hard power. Państwo wykorzystujące soft power odrzuca
tradycyj-1J. S. Nye, Bound to lead: the changing nature of American power, New York 1990.
ne metody zarówno ‘kija’, jak i ‘marchewki’ oddziaływania państwa na środowi-sko międzynarodowe (‘kij’ jak groźba użycia siły, ‘marchewka’ zaś jako symbol zachęty i wpływów gospodarczych), budując własną pozycję międzynarodową na atrakcyjności własnych instytucji, polityki zagranicznej i wpływach kultu-rowych3; wykorzystuje instrumentarium dyplomacji publicznej oraz kontak-ty bilateralne i zaangażowanie multilateralne do szerzenia własnych wpływów. Jej system polityczny, wartości, kultura, model relacji państwo-społeczeństwo muszą być postrzegane przez inne państwa czy podmioty stosunków między-narodowych jako atrakcyjne. W wydanej w 2011 r. nowej książce Nye pisze, że do soft power, jak do tanga, potrzeba dwojga4 – państwa-agenta, które szerzy swoje wpływy, i państwa-odbiorcy (ang. target), które na te wpływy jest recep-tywne. Soft power można zdefiniować również jako siłę przykładu, siłę idei i ide-ałów danego państwa, poprzez którą oddziałuje na inne podmioty stosunków międzynarodowych.
Co istotne, soft power nie jest kategorią normatywną, ale deskryptywną, co oznacza, że może być wykorzystywana przez państwo-agenta do uzyskiwania zarówno „dobrych”, jak i „złych” celów w polityce zagranicznej; tym samym nie wpisuje się w myślenie liberalne czy idealistyczne – pozostaje bowiem jed-ną z form siły, sposobem na osiąganie przez państwo własnych celów. Sam Nye zauważa, że przedstawiciele klasycznej szkoły realistycznej, utożsamianej zawsze z „twardą” siłą, z anarchią, z rywalizacją państw, również dostrzegali „miękkie” aspekty potęgi czy siły. Przykładowo klasyk realizmu Edward Hallett Carr pisał o trzech wymiarach siły państwa. Dwa pierwsze wymiary odnosiły się do tra-dycyjnego postrzegania potęgi państwa w kategoriach militarnych i gospodar-czych. Trzeci wymiar odnosił się do potencjału wpływania na poglądy innych (ang. power over opinin) i roli propagandy. Również Hans Morgenthau rozróż-niał materialne i niematerialne elementy składowe siły, do tych drugich zalicza-jąc między innymi „jakość dyplomacji” jako najistotniejszy czynnik wpływazalicza-jący na potęgę państwa5. Dlatego też Nye podkreśla, że nie ma sprzeczności między realizmem, utożsamianym z hard power a koncepcją soft power6. Co więcej, hard
3 Jako przykład Nye podaje ZSRR, „który angażował się w szeroką kampanię na rzecz przekonywania reszty świata o atrakcyjności swego komunistycznego ustroju. ZSRR pociągał Europę ze względu na opór, jaki stawiał Hitlerowi, a w obszarach kolonialnych, takich jak Afryka i Azja, ze względu na swą opozycję wobec europejskiego imperializmu”. Sukcesy pierwszych lat gospodarki planowanej, wystrzelenie sputnika czy nacisk kładziony przez Moskwę na naukę, kulturę, sztukę i sport również był elementem bu- dowy radzieckiej soft power. Jednocześnie „brak eksportu kultury popularnej ograniczał jej wpływy”. Patrz: Ibidem, s. 107-109.
4 J. S. Nye, The future of power, New York 2011, s. 84.
5 B. C. Schmidt, Realism and facets of power in international relations [w:] Power in world politics, pod red. F. Berenskoettera, M. J. Williamsa, London 2007, s. 49.
power może być atrakcyjna dla innych, a tym samym może być do pewnego
stopnia soft. Przykładowo, amerykańscy neokonserwatyści, motywując inter-wencję w Iraku w 2003 r. wierzyli, że amerykańska potęga militarna, a więc
hard power, może zostać użyta do demokratyzowania państw
bliskowschod-nich7. Hard i soft power są powiązane ze sobą, ponieważ obie są aspektami zdol-ności osiągania celów przez wpływanie na zachowanie innych. Rozróżnienie między nimi dotyczy zarówno natury zachowań, jak i namacalności zasobów.
Command power – zdolność zmieniania tego, co robią inni – może opierać się
na przymusie lub pokusie (czy wspomnianych już kiju i marchewce).
Co-op-tive power - zdolność kształtowania tego, czego chcą inni – może opierać się
na atrakcyjności czyjejś kultury i wartości lub zdolności manipulowania agendą politycznych wyborów w sposób, który powoduje, że inni nie wyrażają niektó-rych ze swoich oczekiwań, uznając je za zbyt nierealistyczne”8.
W 2006 r., w artykule na łamach Foreign Policy Joseph, Nye przyznawał, że koncepcja soft power została „rozciągnięta” i „zniekształcona”9, nie godząc się na utożsamianie soft power wyłącznie z niemilitarnymi instrumentami polity-ki zagranicznej państwa. Istotnie, soft power jest kategorią subiektywną, o wiele trudniej kwantyfikowalną niż hard power10. Mimo tych trudności, warto
pod-7 Idem, Soft power…, s. 56.
8 Ibidem, s. 36.
9 J. S. Nye, Think Again: Soft Power, „Foreign Policy”, luty 2006, na: http://www.foreignpolicy.com/ story/cms.php?story_id=3393 [dostęp 10.09.2011].
10 Potencjał soft power może być obliczany według różnych kryteriów. Ciekawe kryteria oceny soft power przyjęli autorzy badania The new persuaders: an international ranking of soft power. Obok wskaźników, takich jak biznes/innowacyjność (elementy składowe tego wskaźnika to: wielkość inwestycji zagranicznych, innowacyjność, poziom korupcji, konkurencyjność, ilość międzynarodowych patentów), kultura (liczba turystów, oglądalność/słuchalność telewizji/radia publicznego, liczba zagranicznych korespondentów, globalna siła języka narodowego, sukcesy sportowe), jakość rządzenia (HDI, Indeks Good Governance,
Freedom Score, Indeks Trust in Government, Indeks Life Satisfaction), dyplomacja (wysokość udzielanej
pomocy rozwojowej, liczba języków obcych, którymi posługuje się przywódca państwa, Indeks Henley Visa
Restrictions, Anholt – GFK Nation Brand Index, liczba Instytutów Kultury działających zagranicą) oraz
edukacja (liczba think-tanków, jakość uniwersytetów, liczba zagranicznych studentów), obliczanych na podstawie różnych rankingów i wcześniej prowadzonych badań, wyróżnia kryteria subiektywne: reputację przedstawicielstw dyplomatycznych; atrakcyjność ikon soft power (np. David Beckham), jakość narodowych linii lotniczych; dorobek kulturowy państwa, atrakcyjność kuchni oraz międzynarodowe przywództwo polityczne. W rankingu państw o najwyższym wskaźniku soft power pierwsze miejsce zajęła Francja, Turcja znalazła się na 25. miejscu. Patrz: J. McClory, The new persuaders: an international ranking of soft power, Institute for Government, 7 grudnia 2010. Strona internetowa Institute for Government http://www. instituteforgovernment.org.uk/publications/20/the-new-persuaders [dostęp 10.09.2011]. W raporcie przygotowanym przez firmę Ernst&Young, wyróżnionych jest 13 „mierzalnych” i „obiektywnych” mierników soft power. Są to: dochód ze sprzedaży za granicę produktów medialnych (np. filmów, muzyki); liczba amerykańskich studentów, uczących się języka danego państwa; liczba zdobytych medali na dwóch ostatnich igrzyskach olimpijskich; liczba obywateli danego państwa, którzy znaleźli się na liście stu najbardziej wpływowych osób świata, opracowanej przez Time; liczba przedsiębiorstw, które znalazły się na liście magazynu Fortune; miejsce danego państwa w indeksie „rządów prawa”, publikowanym corocznie przez Bank Światowy; miejsce zajmowane przez dane państwo we Freedom Index; frekwencja w ostatnich wyborach prezydenckich lub parlamentarnych; poziom emisji CO2; liczba imigrantów, przebywających
jąć próbę zidentyfikowania tych czynników, które stanowią o tym, że dane pań-stwo można określić mianem „miękkiej siły”.
Celem niniejszego artykułu jest próba zrozumienia źródeł rosnącego znacze-nia Turcji na arenie międzynarodowej, przede wszystkim na Bliskim Wscho-dzie. Główną tezą artykułu jest konstatacja, że Turcja przez kilka dekad wyko-rzystująca wyłącznie instrumenty „twarde” w polityce zagranicznej, od końca lat 90. w coraz większym stopniu sięga po „miękkie” narzędzia umacniania po-zycji międzynarodowej. W artykule główny nacisk położony zostanie na wyka-zanie nowych instrumentów w tureckiej polityce zagranicznej, instrumentów poprzez które Turcja próbuje budować swoją pozycję mocarstwową.