W prowincji Kosowo i M etohija, stanowiącej od 1948 r. autonom iczny okręg w ramach Republiki Serbskiej w Jugosławii, w ystępowały trud ne do rozwiązania problem y gospo darcze, społeczne (w tym także etniczne) i polityczne, które destabilizowały cały kraj.
N iedorozw ój ekonom iczny tego regionu w latach 60. ubiegłego wieku szacowano na 5 0 - 6 0 lat w stosunku do innych części federacji. A b y n adrobić zaległości, przydzie lono m.in. Kosowu 30% z federalnych funduszy na rozw ój5. Lecz m im o stałego d ofi nansow ania region p rzyp om ina ł „w o re k bez dna", a analizy ekonom iczne dowodziły, że nadrobienie zaniedbań nie było m ożliwe z powodu braku zdolności kadry kierow ni czej, korupcji, nierealnego i zbyt a m b itne go planow ania oraz wysokiego poziom u bez robocia, które pod koniec lat 60. w ynosiło 27,5% (do tego dochodził jeszcze najwyższy w Europie przyrost n a tu ra ln y - 32 na 1000 mieszkańców)6.
W ładze federacji jugosłow iańskiej, chcąc zapobiec rozw ojowi a n ta go nizm ów naro dowościowych, podejm ow ały wiele działań m ających na celu pokojowe porozum ienie z Kosow aram i (czyli Albańczykam i zam ieszkującym i Kosowo), którzy ju ż w te d y zdom i now ali serbską populację i zaczęli coraz aktyw niej w pływ ać na w ydarzenia polityczne w Republice Serbskiej7.
W lipcu 1966 r. usunięto szefa służby bezpieczeństwa Aleksandra Rankovicia, któ rego Kosowarzy oskarżali o to, że prow adził w stosunku do nich politykę ucisku. Zwięk szono albańską reprezentację we w ładzach partyjnych i państwowych, zarówno w auto nomicznym okręgu Kosowo, ja k również na szczeblu republiki i federacji, w prow adzono audycje telewizyjne w języku albańskim, udzielono także obietnic dalszej pom ocy ekono micznej w przezwyciężeniu gospodarczego i kulturalnego zacofania tego regionu8 .
W 1968 r. doszło je d n a k do w ystąpień antyrządow ych w wielu m iejscowościach (Peć, Prizren, Suva i Reka, Pristina, Podujevo, G nilana, U rosevac9), podczas których Ko sow arzy palili jugosłow iańskie fla g i i w iw a to w a li na cześć E. Hodży i A lbanii.
5
Część z tych fu n d uszy w ła d ze Kosowa przeznaczyły na w ykup ziemi z rąk serbskich, a by przekazać je Albańczykom , A . D rag n ich , S. Todorovich, Kosow o in th e N e w Y ugo sla via , h ttp ://w w w .k o s o v o .n e t/s k /h is to ry /d o ric h _ k o s o v o /k o s o - v o 0 8 h tm .6
Ib ide m .7
A lba ń czycy przewyższyli liczebnie Serbów w Kosowie u progu XX stulecia. N a u ko w cy p odają, że w 1 9 0 5 r. było już ich 65% . W dw u d zie stole ciu m ięd zyw oje nn ym w e d łu g spisu z 1921 r. p op u lacja alb ańska w Kosowie liczyła 2 9 0 tys. Po drug iej w ojn ie św ia to w ej prow incję tę za m ie szkiw a ło o dp o w ie d n io : w 1 9 4 8 r. - 4 9 8 242 Albańczyków, 1 95 3 r. - 5 2 4 559 , 1961 r. - 6 4 6 6 05 , 1971 r. - 9 1 6 168, 1981 r. - 1 2 2 6 7 3 6 . Liczba ludności serbskiej kształtow ała się na stę p u ją co : 1 9 4 8 r. - 171 9 11 , 1 95 3 r. - 189 869 , 1961 r. - 2 27 0 1 6 , 1971 r. - 2 2 8 264, 1981 r. - 2 0 9 4 9 8 , 1 9 8 4 r. - 171 911 ; M.L. Luković, Kryzys kosow ski o czym a Serbów. B ezpośrednie przyczyny, korzenie historyczne, p rze b ie gi konsekw encje, Belgrad 2 0 0 0 , s. 37.
8
N ie któ re a spekty polityki Ju go sła w ii w o b e c A lb a n ii, Józef Czyrek, Radca A m b a s a d y PRL w Belgradzie, 1 9 6 8 r., Arch. MSZ, Z e s p ó ł-8 /7 4 (dalej: Z), W ią zka-5 (dalej: W ).9
N o ta tk a w sp raw ie sytuacji w Kosowie na tle w yda rze ń z dnia 27 listop a d a 1 9 6 8 r., A m b a s a d a PRL w Belgradzie, Belgrad, 19 g ru d n ia , o p r a c o w a ł R. Czubacki, Arch. MSZ, Z -2 7 /7 4 , W -4.M anifestacje zostały zorganizow ane przez elitę najlepiej wykształconych A lbań- czyków d om a g a ją cą się większej autonom ii, do utw orzenia republiki włącznie. Poka zały one, że walka przeciwko nadużyciom służby bezpieczeństwa przekształciła się w politykę rewanżyzmu w stosunku do Serbów i Serbii10.
W ładze socjalistycznej Jugosław ii nie ograniczyły je d n a k sw obód buntujących się Albańczyków, lecz paradoksalnie rozpoczęły politykę intensywnej albanizacji Kosowa i zarazem dyskrym inacji narodow ości serbskiej, co doprow adziło w 1981 r. do d ra stycznego obniżenia się populacji Serbów i C zarnogórców w Kosowie11. W urzędach i wyższych szkołach zaczęła obow iązyw ać zasada etnicznej reprezentacji, która pole gała na tym , że podczas naboru do pracy i rekrutacji na wyższe uczelnie obow iązy w a ły reguły narodow ościowe: na 5 wolnych miejsc pracy tylko je d n o m óg ł zająć Serb, n a to m ia st na pięciu przyjętych studentów tylko jeden m óg ł być Serbem 12.
N ad al hojnie dotow ano tę prowincję. Po 1971 r. Kosowo było w spom agane przez u tw orzony w 1965 r. Fundusz Federacji dla kredytow ania rozwoju gospodarczego nie dostatecznie rozw iniętych ekonom icznie republik i obw od ów oraz dzięki specjalnem u funduszowi, przyznanem u po 1971 r. przez p a rla m e n t jugosłow iański - Skupstinę Związkową. Dzięki tem u uzyskało dodatkow e środki, oprócz wcześniej g w a ra n to w a
nego 0,09% dochodu narodow ego b ru tto 13.
Jednocześnie w 1971 r. nastąpiła norm alizacja stosunków Belgradu z Tiraną, co spraw iło, iż Kosowo uzyskało dostęp do lite ra tu ry w języku albańskim , zaś filia Uniw er sytetu Belgradzkiego w Pristinie została przekształcona w sam odzielną uczelnię z al bańskim językiem w ykła d ow ym 14.
Jednak federalna polityka ustępstw oraz tendencja do ham ow ania dom inacji serb skiej, za m iast wyciszyć atm osferę w prowincji, d op ro w a dziły do w zrostu postaw na cjonalistycznych, zwłaszcza wśród najlepiej wykształconych Kosowarów. Ponadto po odsunięciu A. Rankovicia od w ładzy Albańczycy coraz śm ielej w yrażali pragnienie na rodowej em ancypacji i nie chcieli zadow olić się w yłącznie a u to n o m ią w ram ach Serbii, uważali bowiem , iż Kosowo pow inno stać się w pełni u praw nionym członkiem fede racji jug osło w ia ńskiej15.
W 1974 r. na m ocy Konstytucji Kosowo otrzym a ło status kraju autonom icznego w ram ach republiki Serbii16, sta jąc się w ten sposób bezpośrednio członkiem fede racji, ta k ja k republiki. M og ło w ybierać swoją Skupstinę, rząd i sam orządy, a także sa m odzielnie naw iązyw ać stosunki m iędzynarodow e oraz sta no w ić prawo. Jednak nie zm ieniło to negatyw nego stosunku Albańczyków do Jugosław ii i nie osłabiło ich ten dencji separatystycznych.
10
D. Bataković, The Kosovo chron icle s, h ttp ://w w w .k o s o v o .n e t/h is to ry /k o s o v o _ c h ro n ic le s /d e fa u lt.h tm .11
Ib ide m .12
Ib ide m .13
Fundusz dla re g io n ó w słab o rozwinię tych z o sta ł umieszczony w Konstytu cji Ju go sła w ii w 1 9 7 4 r., zaś po 1 9 7 6 r. za sa da szczególnych preferencji dla Kosowa nie tylko zosta ła u trzym a na , ale n aw e t w zm o cn io n a , gdyż p a rla m e n t za tw ie r d z ił 0,17% d ochodu n a ro d o w e g o na rzecz tej prow incji. Z tych śro d kó w m.in. był fin a n s o w a n y system hydroener- getyczny Ibar-Lepenac; S.G. Kozłowski, Polityka i ro z w ó j re g io n a ln y J u g o sła w ii, W a rs z a w a -Ł ó d ź 198 2 , s. 6 8 - 7 9 .14
M . Tabin, Kosowskie p a ń s tw o p o d z ie m n e : n a d zie je i d yle m a ty, [w:] Trudne sąsiedztw a, z s o c jo lo g ii k o n flik tó w n a ro d o w o ścio w ych , red. A. Jasińska-Kania, W a rs z a w a 2 00 1 , s. 84.
15
M J . Zacharias, K om unizm . Federacja. N acjo n a lizm y. System w ła d z y w J u g o s ła w ii 1 9 4 3 -1 9 9 1 . P ow stanie - p rz e kszta łcen ie - rozkład, W a rs z a w a 2 00 4 , s. 255.
Ponadto region nadal borykał się z dużymi pro blem a m i ekonom icznym i i dem o graficznym i. A b y pop ra w ić niekorzystną sytuację ekonom iczną, utrzym ano specjalne preferencje dla Kosowa, zwiększając dotacje z 0,09% do 0,73% dochodu b ru tto go spodarki uspołecznionej. W ten sposób docierało ta m 37,06% z funduszu przeznaczo nego do podziału m iędzy regiony nierozw inięte17. Kosowo m im o pewnych inwestycji przemysłowych pozostaw ało je d n a k najbiedniejszą częścią J u go sła w ii18.
Czynniki ekonom iczne były w ięc je d n ą z głównych przyczyn narastającego nieza dow olenia Albańczyków, którzy cieszyli się niezaprzeczalną a uto no m ią w Republice Serbii. W ładze nie zdołały w ięc zapobiec kolejnym w ystą pien iom Kosowarów, które m iały miejsce w kw ietniu i m aju 1981 r. w Pristinie i innych m iastach p ro w in c ji19.
N a jp ie rw grupa około 1000 stu de ntów albańskich zorganizow ała dem onstrację, w ysuw ając żądania o charakterze ekonomicznym, m.in. p op ra w y w arun ków socjalno -bytowych. Początkowo w cale nie przedstaw iano żądań politycznych, skarżąc się tylko na zbyt długie kolejki w stołówce, gdzie trzeba było czekać naw et dwie godziny, aby do stać posiłek20. Dopiero po paru dniach, kiedy do spontanicznego protestu studentów dołączyli działacze z „g ru p y m arksistow sko-leninowskiej"21, zaczęto d om ag ać się po w ołania republiki i zjednoczenia z A lb a n ią 22. D em onstranci w brew praw dzie głosili, że Kosowo je s t zdom inow ane przez Serbów, którzy o d g ry w a li kluczową rolę w a utono micznej prow incji. Żądali odseparow ania się od Serbii, która ich zdaniem , zabierała „wszystkie miejscowe b o g a c tw a "23.
Do dzisiaj nie znam y inspiratorów tam tych wydarzeń. Z publikowanych w prasie ar tykułów wynikało, że bezpośrednimi organizatoram i wystąpień były: „N a ro d o w y ruch wyzwolenia Kosowa i innych krajów albańskich", „Albańsko-Marksistowsko-Leninowska Komunistyczna Partia Jugosławii", ja k również „Związek kom unistów na rzecz zjedno czenia te rytoriów albańskich". Nie udało się ustalić przywódców tych organizacji ani znaleźć przekonujących dow odów na utrzym ywanie przez nich kontaktów z zagranicą24, 17 S.G. Kozłowski, P olityka i ro z w ó j regionalny..., op. cit., s. 79. Szerzej: S o cia l p la n o f Yugoslavia 1 9 7 6 -1 9 8 0 , Belgrad 197 7 , s. 1 1 9 - 1 2 0 .
18 M . Tabin, Kosowskie pań stw o ..., op. cit., s. 84.
19 N ie d oko n a n o jeszcze za do w a la jące j a na lizy w ydarzeń, które się w ów czas rozegrały. Do końca nie w ia d o m o bo w ie m , czy m ia ły one ch a ra k te r spontaniczny, czy też były insp iro w a n e przez n a cjo n a listó w albańskich; M . W a lde n b erg ,
Rozbicie Jugosław ii..., op. cit., s. 278.
20 T. Judah, Kosovo. W a r a n d revenge, Yale 2 00 0 , s. 39.
21 Była to nieleg a lna o rga n iza cja a lb ańska p ow sta ła w p ołow ie lat 70.; M . Tabin, Kosowskie p a ń stw o ..., op. cit., s. 88.
22 T. Judah, Kosovo..., op. cit., s. 3 9. H yd a je t Hyseni, założyciel „m a rksistow sko-le nin owskiej g ru p y " i d zie nnik arz dzien nika „R ilind ja", zw a n y Che G u e va rą z Kosowa, oświadczył, iż nie tylko g ru p a , do której należał, m iała znaczący w p ły w na radykalizację nastrojów, ale pośre d n ią rolę o d e g r a ł przykła d w yda rze ń w Polsce w 1 9 8 0 r. Przyznał jednocześnie, że ruch w Kosowie m ia ł ch a ra k te r nie antykom unistyczny, lecz n acjo n alistyczn y i a ntykolo nia lny, przy czym oczywiście za ko lo n is tó w uw a ża n o Serbów.
23 O b e cn ie Kosowo bez p o m o c y p a ń stw UE, p o d o b nie ja k Bośnia i H erce g ow ina , nie m o g ło b y istnieć. Był to więc jeszcze jeden slogan polityczny n acjo n a listó w albańskich, którzy w ykorzystali „cza rny" PR.
24 E. Kucza, N o ta tk a in fo rm a c y jn a dotycząca sytuacji w Kosowie i sto su n ków jugo sło w ia ń sko -alb ań skich (na podst. in fo rm a cji A m b a s a d y PRL w Belgradzie), MSZ W a rsza w a , 11 g ru d n ia 1981 r., A rch . MSZ, Z -5 2 /8 4 , W -2 . Je d n a k nie wszyscy przed sta w ic ie le najwyższych w ła d z partyjn ych zgad za li się z ta k ą oceną sytuacji, a n aw e t wielu z nich w ą tp iło w istnienie a g e n tu ry alb ańskie j w Kosowie. M J . Z a ch aria s p rz e d s ta w ił ciekaw ą hipotezę, zg od n ie z którą w ystą pie n ia kosowskie 1981 r. m ia ły być w ynikiem nie d zia łań ośrodka alb ańskie go, ale efektem w ew n ętrznych ro zgryw e k w a p a racie w ła d z y w Ju go sła w ii; M.J. Zacharias, Kom unizm ..., op. cit., s. 4 0 7 . Ta hipoteza w yda je się je d n a k zbyt n ie p ra w d o p od o b na , o czym św ia d czą n otatki i a n a lizy polskich d y p lo m a tó w w Belgradzie.
choć dyplom aci jugosłow iańscy przypuszczali, że o rganizatoram i „kontrrew olucji" w Ko sowie m ogli być em igranci albańscy, których główne ośrodki znajdow ały się w Stutt garcie, Brukseli, Nowym Jorku i D e tro it25. Ich zdaniem jed ną z najważniejszych organi zacji, działających na rzecz włączenia Kosowa do Albanii był „Czerwony Front", który został zlikw idow any przez jugosłowiańską służbę bezpieczeństwa26.