Przedstawione sposoby dekompozycji kosztów transakcyjnych mają zastosowanie zarówno w obrocie krajowym, jak i zagranicznym, jednak niewątpliwie ich znaczenie w przypadku działalności zagranicznej jest o wiele większe. Zależnie od wybranej formy internacjonalizacji, będzie ono musiało uwzględnić w swoich kalkulacjach odpowiednio wyważone składowe kosztów, tj. udział poszczególnych rodzajów kosztów w kosztach transakcyjnych ogółem będzie różny. Możliwa jest także sytuacja, w której jedne rodzaje kosztów zostaną zastąpione przez inne.
W przypadku transakcji międzynarodowych korzystnie jest wprowadzić dodatkowy podział kosztów transakcyjnych na koszty mikro- i makroekonomiczne. Przez koszty makroekonomiczne rozumie się te koszty prowadzenia działalności, które
15 Jest to dekompozycja stosowana przeważnie w dziedzinie zarządzania, przy czym odbiorca w przeważającej większości przypadków utożsamiany jest z konsumentem niebędącym przedsiębiorcą.
33 nie są regulowane przez rynek, lecz przez system instytucjonalno-regulacyjny [North i Wallis 1986; Martens 2004]. Regulacja ta sprowadza się do tworzenia systemu przez instytucje oraz rządy, które kreują reguły formalne przeprowadzania transakcji. Badania Northa [1994, s. 152-156] nad działaniami rządów Anglii oraz Holandii egzemplifikują te obszary, w których występują koszty makroekonomiczne. Należą do nich między innymi ryzyko związane z niestabilnością kursów walutowych, koszty związane z barierami taryfowymi i pozataryfowymi przewozu towarów, koszty różnic opodatkowania16 oraz adaptacji do regulacji prawnych. Koszty te nazywane są makroekonomicznymi, gdyż przedsiębiorstwo nie ma bezpośredniego wpływu na ich wysokość, nie oznacza to jednak jednakowego oddziaływania na każdy z podmiotów zaangażowanych w transakcję.
Poza kosztami makroekonomicznymi wyróżniamy koszty mikroekonomiczne, czyli bezpośrednio kształtowane przez rynek, których próby minimalizacji dokonuje przedsiębiorstwo. Koszty te są bezpośrednio związane zarówno z wymianą handlową, jak i z organizacją struktury firmy i zależą od siły negocjacyjnej podmiotu.
W literaturze funkcjonuje podział kosztów transakcyjnych pozwalający na definiowanie ich przynależności do kategorii mikro- i makroekonomicznych [Medema 1996; North 1990]. Dzielą się one na koszty transakcji rynkowych, koszty zarządzania w przedsiębiorstwie oraz polityczne koszty transakcji. Taki układ kosztów pozwala na znajdowanie różnic w rodzajach i wielkościach kosztów w zależności od rynku, którego dotyczy transakcja (tabela 1.2).
Teoria kosztów transakcyjnych bardzo często jest wykorzystywana przy wyborze formy prowadzenia działalności gospodarczej na rynku zagranicznym, a także w odniesieniu do decyzji outsourcingowych na rynku krajowym. Wielokrotnie decydującymi kosztami są wtedy koszty organizacji hierarchicznej, które rozstrzygają o wyborze pomiędzy formą „kupić” (buy) lub „zrobić” (make), a decyzja ta będzie zależała od „relacji między kosztami koordynacji wewnątrz przedsiębiorstw a
16
Przez część badaczy podatki nie są uznawane za koszty transakcyjne, lecz za odrębne koszty niedecydujące o cenie wymiany [por. Kargul 2009, s. 4]. Założenie to jest jak najbardziej prawdziwe w obrębie jednego kraju, jednakże ze względu na odmienne stopy opodatkowania pomiędzy różnymi państwami podatek może się stać kosztem transakcyjnym, a nawet stanowić jedną z determinant przy wyborze form wejścia na rynek zagraniczny. Szczegółowe uzasadnienie w dalszej części rozdziału.
34 kosztami transakcyjnymi wynikającymi z funkcjonowania rynków” [Rudolf 2005, s. 49].
Tabela 1.2. Koszt transakcyjny a poziomy analizy ekonomicznej
Typ kosztów
transakcji
Rodzaj kosztów Źródło kreowania czynników
Zależność kosztów od rynku transakcji Koszty transakcji rynkowych zdobywanie informacji, negocjacje, realizacja umów mikroekonomiczna średnia – koszty wyższe niż na rynku krajowym, lecz strukturalnie podobne Koszty organizacji hierarchicznej utrzymanie struktury i podejmowanie decyzji strategicznych mikroekonomiczna wysoka Polityczne koszty transakcji utworzenie, utrzymanie i wdrażanie zmian polityczno-instytucjonalnych makroekonomiczna wysoka
Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Godłów-Legiędź 2009, s. 15].
Choć przynależność różnic w kursach wymiany walut, kosztów logistycznych czy też regulacji taryfowych w obrocie towarami do kategorii kosztów transakcyjnych nie budzi większych emocji, kwestia podatków od uzyskanych przychodów jest już bardziej kontrowersyjna.
W ramach transakcji wewnątrzkrajowych wszystkie podmioty, niezależnie od tego, czy działają samodzielnie, czy też tworzą grupę kapitałową, obowiązuje jednakowa stopa podatku od uzyskanych przychodów. Trudno w zaistniałej sytuacji argumentować za tym, by podatek ująć w ramach analizy kosztów transakcyjnych, gdyż każda zachodząca transakcja będzie automatycznie skutkowała powstaniem zobowiązania względem Skarbu Państwa. Rozbieżności pojawiają się dopiero, gdy rozpatrywane są transakcje o charakterze międzynarodowym. W zależności od wybranej przez przedsiębiorstwo formy funkcjonowania na rynku zagranicznym obowiązywać mogą różne stopy podatków dochodowych odpowiednie dla danych
35 regulacji prawnych. Przykładowy schemat funkcjonowania tych zależności obrazuje Rysunek 1.5.
Rysunek 1.5. Różnice w opodatkowaniu przychodów różnych form działalności
i transakcji międzynarodowych
Źródło: opracowanie własne.
W obrocie towarowym przedsiębiorstwo ma możliwość wejścia na rynek zagraniczny, wybierając różnorodne rozwiązania, do których należą m.in. eksport bezpośredni, eksport pośredni oraz zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Zakładając podobny poziom kosztów bieżących17 eksploatacji firmy oraz maksymalną cenę produktu, jaką odbiorca jest skłonny zaakceptować (120 jednostek), z pewnym uproszczeniem można prognozować ostateczne zyski różnych wariantów przeprowadzonej transakcji. Jeżeli spółka matka będzie sprzedawać swój produkt na rynek trzeci za pośrednictwem swojej spółki córki, będzie musiała wziąć pod uwagę dwie różne stopy opodatkowania: 20% dla przychodów własnych oraz 0% dla przychodów swojej filii handlowej za granicą. Ostatecznie osiągnie zysk w postaci 16 jednostek w kraju i 20 zagranicą. W przypadku eksportu bezpośredniego liczyć się będzie tylko krajowa stopa podatku – 20%, co oznacza łączny zysk 32 jednostek. Wersją najtrudniejszą do oszacowania jest skorzystanie z usług lokalnego pośrednika, gdzie przy cenie sprzedaży 110 jednostek zostanie osiągnięty zysk niższy niż przy
17 Przez koszty bieżące rozumie się koszty związane z administracją firmy, wynajmem, zużyciem materiałów itp., powodujące obniżenie podstawy opodatkowania.
SPÓŁKA MATKA ODBIORCA SPÓŁKA CÓRKA PRZEDSTAWICIELSTWO Stopy podatkowe I. SM -> SC: 20% SC -> OD: 0% II. SM -> OD: 20% III. SM -> P: 20% P -> SM: 0% Sprz.: 120 Zakup: 80 Sprz.: 110 Sprz.: 120 Sprz.: 120 I. II. III .. Sprz.: 100
36 eksporcie bezpośrednim, gdyż tylko 27 jednostek. Jednak umowy związane z pośrednictwem mogą przybierać różną formę i obejmować także dodatkowe przychody dla spółki krajowej w postaci „procentu od obrotów przedstawiciela”.
Ostateczny wybór formy ekspansji zagranicznej jest oczywiście zależny od wielu innych powiązanych ze sobą czynników, a nie wyłącznie od różnic w stopach podatków18, jednak sama możliwość osiągania całego wachlarza wyników finansowych wskazuje, że można je rozpatrywać w kategorii kosztów transakcyjnych. Znaczenie tego czynnika będzie rosło wraz z rozbieżnościami w systemach podatkowych krajów, których dotyczy transakcja.
Zestawienie obowiązujących stawek podatkowych od dochodów osób prawnych osiągniętych przez firmy (2008 – 2012) znajduje się w Załączniku 1. Dane te obejmują jedynie stawki ogólnokrajowe, przy czym w zależności od poszczególnych państw może obowiązywać także podatek lokalny (np. Japonia czy Korea). Szczegółowa analiza systemów podatkowych nie wchodzi jednak w zakres tematyczny pracy, stąd ograniczenie do przepisów ogólnych.