nad wyborem formy internacjonalizacji
Powszechnie wyróżnia się dwie grupy form internacjonalizacji – kapitałową, obejmującą joint venture i zagraniczne inwestycje bezpośrednie, oraz niekapitałową, czyli wszystkie formy wymagające niskiego zaangażowania finansowego i równocześnie niskiego stopnia kontroli, takie jak np. eksport, licencje, franczyza itd.
60 [Pan i Tse 2000]. Wybór formy wejścia na rynki zagraniczne można bezpośrednio analizować w dwóch oddzielnych kontekstach: determinant wyboru formy internacjonalizacji oraz konsekwencji wyboru danej formy ekspansji zagranicznej dla strategii całości przedsiębiorstwa [por. Canabal i White 2008, s. 2; Werner 2002, s. 281]. Niniejszy rozdział będzie się opierać jedynie na pierwszej grupie zagadnień, czyli analizie czynników wpływających na wybór formy wejścia na zagraniczne rynki. Badania nad formą ekspansji zagranicznej wymagają określenia trzech wymiarów, które determinują dobór odpowiedniego modelu empirycznego [Teece 1985]. Są to: teoria, w ramach której prowadzone są badania, wielkość przedsiębiorstw28 branych pod uwagę w próbie badawczej oraz branża29, w której one działają.
W analizie wyboru formy internacjonalizacji dwukrotnie częściej korzysta się z teorii kosztów transakcyjnych niż jakiejkolwiek innej teorii. Drugą najczęściej przywoływaną koncepcją jest paradygmat OLI opierający się na zagadnieniach własności, lokalizacji i internalizacji, a w następnej kolejności poruszane są także kwestie dystansu kulturowego oraz teoria zasobowa [Canabal i White 2008, s. 269]. W licznych badaniach naukowcy łączą wymienione zagadnienia, uzupełniając podejście oparte na kosztach transakcyjnych o dodatkowe zmienne zaczerpnięte z innych teorii.
W celu odpowiedzi na pytania badawcze bezpośrednio związane z wyborem formy ekspansji zagranicznej konieczne jest niekiedy łączenie założeń różnych teorii internacjonalizacji i teorii przedsiębiorstw. Najczęściej wspomina się o konieczności rozszerzenia analiz o decyzje strategiczne podejmowane przez menedżerów przedsiębiorstw, a także o samą chęć kierownictwa (lub też jej brak) w podejmowaniu ryzyka związanego z ekspansją zagraniczną [Blois 1996; Canabal i White 2008; Chiles i McMackin 1996]. Przydatne mogą się okazać także teorie sieciowe oraz teorie zawierające elementy polityczne.
Głównym założeniem przyświecającym wykorzystywaniu teorii kosztów transakcyjnych jest dążenie do maksymalizacji osiągniętych wyników poprzez wybór odpowiedniej struktury zarządczej dla transakcji o różnych atrybutach. W działaniach
28 Hipotezy i zmienne definiuje się zazwyczaj dla dwóch grup – osobno dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz osobno dla dużych przedsiębiorstw, przy czym granicą jest liczba zatrudnionych pracowników.
29 Hipotezy i zmienne definiuje się zazwyczaj dla dwóch grup – osobno dla firm zaangażowanych w handel towarowy i osobno dla firm świadczących usługi.
61 tych uwzględnia się zarówno koordynację czynności, jak i stopień zachowania kontroli nad nimi [Brouthers 2002, s. 207-208]. Jednocześnie podkreśla się, że teoria ta ogranicza się jedynie do spojrzenia na efektywność działań (efficient mode) rozumianą zazwyczaj jako osiągane wskaźniki finansowe. Inne koncepcje natomiast rozszerzają ocenę działań przedsiębiorstwa także na odmienne wyznaczniki (overall
performance), takie jak chociażby zgodność z deklarowaną strategią działania
[Brouthers, Brouthers i Werner 1999; Contractor 1990]. Brak odniesień do kosztów lokalizacji oraz strumienia potencjału wynikającego z innych opcji decyzyjnych powoduje, że przy wyborze formy ekspansji zagranicznej nie zawsze korzysta się z modelu opartego wyłącznie na kosztach transakcyjnych.
Drugim istotnym wymiarem w badaniach nad formą wejścia na rynek zagraniczny jest wielkość przedsiębiorstw. Ma to bezpośrednie przełożenie na omawiany wcześniej aspekt, czyli wybór założeń, na których opierają się badania. W analizach dużych przedsiębiorstw (w tym korporacji transnarodowych) powszechnie stosuje się modele oparte na kosztach transakcyjnych [np. Peng, Zhou i York 2006; Meyer 2001; Brouthers 2002]. Badań nad wyborem formy internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw jest natomiast znacznie mniej [np. Brouthers i Nakos 2004]. Niektórzy naukowcy twierdzą, że możliwość aplikowania modeli bazujących na kosztach transakcyjnych w tej grupie przedsiębiorstw jest wątpliwa [Zacharakis 1997]. Z podejściem tym nie zgadzają się Brouthers i Nakos [2004], którzy w analizie greckich i holenderskich firm wykazywali, że tak skonstruowany model może mieć zastosowanie30. Jednocześnie podkreślają oni, że możliwe, a nawet wskazane jest łączenie podejścia kosztów transakcyjnych ze zmiennymi uzupełniającymi.
Istotną kwestią jest także branża, w jakiej działają przedsiębiorstwa poddane analizie. Jak już wcześniej zaznaczono, pierwszym, ale równocześnie najistotniejszym podziałem jest ustalenie, czy firmy te zaangażowane są w wymianę dóbr, czy też świadczą usługi [np. Brouthers i Brouthers 2003; Geyskens, Steenkamp i Kumar 2006]. W obu przypadkach możliwe jest zastosowanie założeń teorii kosztów transakcyjnych, jednak podczas gdy w przypadku rozróżnienia według kryterium
30 Kontrowersje budzi dobór próby, który rozróżnienie wielkości firm wprowadza nie, jak przyjęła w 2006 roku Komisja Europejska ,na poziomie 250 pracowników, lecz na poziomie 500 pracowników. Może to wynikać jednak z faktu, że badania były prowadzone w 2003 roku, kiedy podział ten jeszcze nie obowiązywał.
62 wielkości firm hipotezy badawcze zazwyczaj są podobnie sformułowane, w przypadku kryterium branżowego zależność ta zachodzi rzadko [Everaert, Sarens i Rommel 2010].
Bezsprzecznie teoria kosztów transakcyjnych jest jednym z podstawowych narzędzi w analizie form wejścia na rynki zagraniczne. Większość badań koncentrowała się jednak na kwestii kapitałowej i niekapitałowej internacjonalizacji31, podczas gdy znacznie mniej uwagi poświęca się kwestii wyboru konkretnej formy ekspansji (np. joint venture a inwestycje typu brownfield lub greenfield). Równocześnie znacząca luka pojawia się w badaniach nad stopniem zachowania kontroli w przedsięwzięciach typu joint venture [Canabal i White 2008, s. 277-278].
W przypadku wykorzystywania modeli opartych na kosztach transakcyjnych, ale włączających w analizę elementy innych podejść, mówi się o stosowaniu tzw. rozszerzonego modelu kosztów transakcyjnych. Jednak ze względu na problem definicyjny kosztów transakcyjnych często trudno określić, które zmienne takiego podejścia są jeszcze zaliczane do modelu bazowego, a które stanowią jego rozszerzenie. W literaturze można spotkać różne stanowiska, chociażby odnośnie do analizy mierników gospodarczych, takich jak ryzyko polityczne czy zmienność kursu walutowego [David i Han 2004]. W niektórych opracowaniach są one traktowane jako typowy koszt transakcyjny (zazwyczaj odnoszący się do niepewności zdefiniowanej przez Williamsona), w innych natomiast stanowią osobny aspekt instytucjonalny, na który przedsiębiorstwo nie ma bezpośredniego wpływu [Brouthers 2002; David i Han 2004].