Jednym z g³ównych celów politycznych, jakie w³adze zaborcze postawi³y sobie po 1864 r. wobec mieszkañców wsi Królestwa Polskiego, by³o odseparo-wanie ch³opów od grup spo³ecznych uznawanych za wrogów rosyjskiego pa-nowania. Ju¿ w sierpniu 1863 r. Niko³aj Milutin g³ówny orêdownik prze-prowadzenia w Królestwie Polskim gruntownych reform, zdo³a³ przekonaæ cara, ¿e objêcie protekcj¹ ch³opów polskich uczyni ich gorliwymi sprzymie-rzeñcami w³adz zaborczych. W przekonaniu Petersburga dla dobra rosyjskich interesów nale¿a³o uczyniæ wszystko, aby pozyskaæ sobie w³ocian, przyci¹-gn¹æ ich do tronu rosyjskiego, odseparowaæ od reszty spo³eczeñstwa polskie-go i na nich przede wszystkim oprzeæ realizacjê wielkiepolskie-go programu reform w Królestwie Polskim1. Do grona przeciwników cara i Rosji w³adze zaborcze zalicza³y przede wszystkim duchowieñstwo katolickie oraz polskie ziemiañ-stwo, w którego rêkach znajdowa³o siê oko³o 5-6 tys. maj¹tków2.
Sk³adane przez ró¿ne szczeble administracji pañstwowej doniesienia o wyparciu z terenu wsi wp³ywów ziemiañstwa i duchowieñstwa od samego pocz¹tku weryfikowano i podwa¿ano. Piêæ lat po reformie uw³aszczeniowej
1 J. K. Targowski, Komitet Urz¹dzaj¹cy i jego ludzie, Przegl¹d Historyczny 1937/1938, z. 1, s. 162-163; Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw (dalej: RGIA), Kancelarija Ministra Wnutriennych Die³ 18021917 (dalej: KMWD), fond (dalej: f.) 1282, opis (dalej: op.) 2, die³o (dalej: d.) 341, k. 159.
2 Zob. Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiederacji (dalej: GARF), Diepartamient Poli-cyi Ministierstwa Wnutriennych Die³ 1880-1917, f. 102, 3 die³oproizwodstwo 1885, op. 81, d. 59, cz. 59, k. 11; I. Rychlikowa, Ziemiañstwo polskie 1789-1864. Zró¿nicowanie spo³eczne, Warszawa 1983, s. 352; R. Chomaæ, Struktura agrarna Królestwa Polskiego na prze³omie XIX i XX w., Warszawa 1970, s. 174175; Dziennik Poznañski 1868, nr 283; W. A. Dokudowskij, Dniewnik gieniera³-majora Wasilija Abramowicza Dokudowskogo, pod red. S. D. Jachontowa, Riazañ 1903, s. 416. Zob. te¿. Miestnoje samouprawlenije w Imperii i Carstwie, Warszawskij Dniew-nik 1871, nr 39.
naczelnik Warszawskiego Okrêgu ¯andarmerii gen. P³aton Fredericks oce-niaj¹c pozycjê ziemiañstwa polskiego, twierdzi³, ¿e to, co zrobiono w sprawie ograniczenia wp³ywów ziemiañstwa przyniesie korzyci dopiero w chwili, gdy nowy porz¹dek zostanie na dobre utrwalony i upowszechniony w ¿yciu3. Gen. Fredericks zaznacza³ równoczenie, ¿e ziemiañstwo pa³a chêci¹
rewan-¿u, podejmuje liczne wysi³ki w celu odzyskania swoich wp³ywów na wsi i stara siê podwa¿yæ w rodowisku wiejskim autorytet pañstwa4. W kolejnym raporcie dotycz¹cym sytuacji politycznej Królestwa Polskiego 1870 r. przypo-mina³ z kolei naczelnikowi III Oddzia³u, ¿e wrogowie panuj¹cego porz¹dku pañstwowego obieraj¹ ch³opów, jako g³ówny cel podburzaj¹cej propagandy, a czyni¹ to przede wszystkim ziemianie i duchowieñstwo, wykorzystuj¹cy zacofanie mieszkañców wsi5. Rok póniej ¿andarmeria wzmocni³a ton
oskar-¿eñ zw³aszcza, ¿e prowadzona obserwacja potwierdzi³a, i¿ starania przestêp-ców pragn¹cych podburzyæ ch³opów bynajmniej nie usta³y. Wed³ug doniesieñ
¿andarmerii ziemiañstwo oczernia³o w oczach mieszkañców wsi wprowadzo-ny po ukazach uw³aszczeniowych ustrój gminwprowadzo-ny, dowodz¹c, ¿e ch³opom wczeniej by³o lepiej, gdy¿ mogli liczyæ na pomoc panów, którzy pe³ni¹c obo-wi¹zki wójtów lepiej wspomagali gminy, ni¿ czyni¹ to obecnie niepimienni wójtowie6. Wobec groby nasilenia siê wp³ywów szlacheckich na teren wsi resort policji politycznej opracowa³ w 1872 r. tajny okólnik, zalecaj¹cy funk-cjonariuszom ¿andarmerii profilaktyczne wzmocnienie czujnoci i kontroli nad polskim ziemiañstwem7.
Wyniki prowadzonej przez aparat policyjny kontroli by³y niepokoj¹ce.
W doniesieniach kierowanych do najwy¿szych organów pañstwowych
zwra-3 GARF, Siedleckoje Gubiernskoje ¯andarmskoje Uprawlenije 1867-1913, f. 245, op. 1, d. 112, k. 123.
4 Sytuacja polityczna Królestwa Polskiego w wietle tajnych raportów naczelników War-szawskiego Okrêgu ¯andarmerii z lata 18671872 i 1878, Kielce 1999, oprac. S. Wiech i W. Caban, s. 215. Podobne opinie wyra¿a³ gen. Fredericks ju¿ w 1869 r., kiedy to informowa³ naczelnika III Oddzia³u, ¿e ziemianie mocno têskni¹ za feudalnymi porz¹dkami i woln¹ Pol-sk¹. Choæ z biegiem lat ziemiañstwo zapomina³o o krzywdach reform uw³aszczeniowych, to jednak ¿andarmeria ci¹gle przypomina³a, ¿e uraz psychiczny pozosta³ i daje o sobie znaæ.
W mniemaniu ziemiañstwa twierdzi³ w 1877 r. naczelnik piotrkowskiej ¿andarmerii ¿yczli-wy stosunek rz¹du do ch³opów, przyznanie im praw do ludzkiej godnoci, zrównanie ich praw z prawami szlachty, wszystko to jest tak okropne i obraliwe, ¿e do tej pory ziemiañstwo nie mo¿e siê z tym pogodziæ i o ca³e z³o obwinia Rosjê [...] s³owem wszystkie reformy przynosz¹ce korzyci dla kraju s¹ uznawane przez ziemiañstwo za szkodliwe i z³e. Zob. GARF, Trietije Otdielenije Sobstwiennoj Jego Impieratorskogo Wieliczestwa Kancelarii 18261880 (dalej: TO), f. 109, op. 24, d. 679, k. 5; Sytuacja polityczna Królestwa..., s. 147.
5 Sytuacja polityczna Królestwa..., s. 185. Podobnymi uwagami dzieli³ siê dwa lata
wcze-niej naczelnik p³ockiej ¿andarmerii, który dowodzi³, ¿e ziemianie wspieraj¹cy finansowo akcjê wykupu ch³opów z powinnoci wojskowych staraj¹ siê pozyskaæ sympatiê mieszkañców wsi i odbudowaæ swoje wp³ywy wród ch³opów. GARF, Sztab Otdielnogo Korpusa ¯andarmow 1827
1917 (dalej: SOK¯), f. 110, op. 24, d. 346, k. 177.
6 Sytuacja Polityczna Królestwa..., s. 222223.
7 Archiwum Pañstwowe w Lublinie (dalej: AP Lublin), Zarz¹d ¯andarmerii Guberni Lu-belskiej (dalej: Z¯GL), sygn. 6, k. 89.
cano przede wszystkim uwagê na ten rodzaj aktywnoci ziemiañstwa, który obiera³ kierunek niezgodny z ¿yczeniami i przewidywaniami strony rosyj-skiej. Powa¿ne zastrze¿enia budzi³ wzrastaj¹cy we w³adzach gminnych odse-tek osób pochodzenia ziemiañskiego. Jeli w po³owie lata szeædziesi¹tych XIX w. w Królestwie Polskim na urzêdach wójtowskich ziemianie stanowili 5%, to w 1870 r. na ogóln¹ liczbê 1340 gmin, w 1047 gminach (78%) wójtami byli ch³opi, w 116 gminach (9%) mieszczanie i dymisjonowani ¿o³nierze, a w 177 gminach (13%) na wójtów obrano dziedziców i drobn¹ szlachtê.
Dziesiêæ lat po ukazach uw³aszczeniowych odsetek ch³opów na urzêdach wój-towskich spad³ do 76%, a osób pochodzenia szlacheckiego wzrós³ do 15%8. Zwracano tak¿e uwagê na systematycznie zwiêkszaj¹cy siê udzia³ ziemiañ-stwa wród gminnych pisarzy i ³awników. Ziemiañsko-szlachecki rodowód urzêdników gminnych dawa³ podstawy do przypuszczeñ, ¿e samorz¹d wiejski skonstruowany dla potrzeb oddanych Rosji ch³opów, zostanie przejêty i wyko-rzystany przez przedstawicieli wrogich klas do umacniania na wsi nastrojów antypañstwowych. ¯andarmeria stoj¹ca na stra¿y prawomylnoci mieszkañ-ców Królestwa Polskiego regularnie przypomina³a, ¿e zdobyty u ch³opów po reformach uw³aszczeniowych kapita³ zaufania podkopuje wroga propaganda.
Przytaczano dziesi¹tki dowodów wiadcz¹cych o szkodliwym oddzia³ywaniu najpierw bli¿ej nieokrelonych z pochodzenia burzycieli i rewolucjonistów, potem znanych ju¿ wrogów panuj¹cego porz¹dku, to jest szlachty i ducho-wieñstwa. rodowisko ch³opów ostrzegano w 1869 r. nie jest odseparo-wane od wrogiej propagandy polsko-rewolucyjnej, [...] potwierdzaj¹ to liczne fakty obrazy majestatu9.
W kontekcie walki o urzêdy gminne powa¿ne obiekcje strony rosyjskiej wywo³a³ apel pozytywistów warszawskich, w tym tak¿e Boles³awa Prusa, który w Kronikach 1875 r. na ³amach Kuriera Warszawskiego, wskazuj¹c na szerokie kompetencje w³adz gminnych, nawo³ywa³ ziemiañstwo i inteli-gencjê do uczestnictwa w zarz¹dzaniu gmin¹. Gmina dzi ma to pisa³ Prus
czego nie maj¹ miasta to jest autonomiê. [...] B¹dcie wójtami lub ³awni-kami, a wp³yw wasz zawsze bêdzie silny10. Odzewem na apel oraz sposobem na dotarcie ziemian do mieszkañców wsi by³a zorganizowana akcja zak³ada-nia komitetów w³ociañskich, w których ziemianie wraz z ch³opami mieli radziæ nad potrzebami i wspólnym zarz¹dem gmin¹. Z guberni piotrkowskiej donoszono m.in. w 1877 r., ¿e ziemianie nie przestaj¹ zabiegaæ o wybór na urz¹d sêdziów gminnych, aby tym sposobem uzyskaæ zwierzchnictwo nad ch³opem. Dodawano równoczenie, ¿e zwyciêstwo w wyborach mia³y zapew-niæ im zak³adane w tym celu specjalne komitety w³ociañskie11. Wszczêty przez piotrkowsk¹ ¿andarmeriê alarm w roku nastêpnym, powtórzy³ kolejny
8 Wêdrowiec 1875, nr 295; 1876, nr 319.
9 Sytuacja polityczna Królestwa..., s. 154.
10 B. Prus, Kroniki, t,1, cz. 2, oprac. Z. Szweykowski, Warszawa 1956, s. 247.
11 GARF, TO, f. 109, op. 2, d. 679, k. 10.
naczelnik WO¯ gen. Piotr Or¿ewski. Wed³ug jego ocen powszechn¹ w Króle-stwie Polskim reakcj¹ ziemian na nowe urz¹dzenie gmin wiejskich [reformê s¹dow¹] by³o zak³adanie specjalnych komitetów w³ociañskich, które mia³y okrelaæ i rozpatrywaæ potrzeby spo³eczne gmin. Komitety te informowa³ gen. Or¿ewski na mocy rozporz¹dzeñ gubernatorów zosta³y rozwi¹zane, co spowodowa³o, ¿e w ostatnim czasie szlachta podjê³a wzmo¿one starania, by odnieæ zwyciêstwo w wyborach na urzêdy sêdziów gminnych12.
Dowody wzmo¿onej aktywnoci ziemiañstwa w wyborach gminnych nad-sy³ano prawie ze wszystkich guberni Królestwa. O prowadzenie antyrz¹do-wej propagandy oskar¿ono m.in. w³aciciela maj¹tku Wo¿uczyn z powiatu tomaszowskiego, guberni lubelskiej, Marcelego Wyd¿gê, który odpowiadaj¹c na apel swojego rodowiska w 1879 r. zdoby³ urz¹d sêdziego gminnego, aby jako urzêdnik gminny mieæ wp³yw na postawy ch³opów. Wkrótce przy³apany zosta³ przez ¿andarmeriê na pod¿eganiu mieszkañców gminy, którzy mieli za namow¹ sêdziego oficjalnie wyst¹piæ z ¿¹daniem usuniêcia ze szkó³ jêzyka rosyjskiego13. W guberni kaliskiej ofiar¹ denuncjacji ¿andarmerii pad³ z kolei ziemianin z powiatu wieluñskiego Madaliñski, który w 1882 r. namawia³ i ostatecznie przekona³ ch³opów do podjêcia uchwa³y gminnej w sprawie usuniêcie z miejscowej szko³y jêzyka rosyjskiego14. W powiecie konstanty-nowskim oskar¿ano natomiast ziemian o prowadzenie wród ch³opów agitacji religijnej. Jak donosi³a miejscowa ¿andarmeria ziemianie dla potrzeb
ludno-ci wiejskiej buduj¹ kapliczki przeznaczone do nabo¿eñstw majowych, a szczególn¹ inicjatywê w tym kierunku przejawia³ w³aciciel maj¹tku Witu-lin Wilhelm Wê¿yk15. Agitacjê ziemian odnotowa³a tak¿e ¿andarmeria gu-berni ³om¿yñskiej, która w raporcie za 1883 r. ujawni³a, ¿e ziemiañstwo przypomina [w³adzom rosyjskim] o swoich celach politycznych po wyborach gminnych, gdy¿ z chwil¹ objêcia posad wójtów prowadzi wród ch³opów anty-rz¹dow¹ propagandê. Jako dowód wymieniano m.in. postawê ziemianina Edwarda Bekmana, pisarza gminy Karniewo powiatu makowskiego. Dyskre-dytuj¹c dobrodziejstwa, jakie rz¹d rosyjski okaza³ ch³opom w aktach uw³asz-czeniowych, w sposób wulgarny t³umaczy³ ch³opom, ¿e cesarz g..., nie ziemiê wam da³, bo ziemia, któr¹ uprawiacie nale¿a³a do szlachty. Gdy jeden z ch³opów wyst¹pi³ w obronie cesarza, zirytowany ziemianin nie przebieraj¹c w s³owach, mia³ rzec: Ja ciebie, i twojego cesarza mam w d...16.
12 Ibidem, d. 673a, k. 34.
13 AP Lublin, Z¯GL, sygn. 48, k. 78. ¯andarmeria opisuj¹c sprawê Marcelego Wydgi wypomnia³a lokalnej administracji, ¿e zezwoli³a wybraæ na urz¹d sêdziego gminnego osobê politycznie skompromitowan¹. Przypominano, ¿e w³aciciel maj¹tku Wo¿uczyn zosta³ w 1863 r.
skazany na dwa miesi¹ce twierdzy za nielegalne przechowywanie broni i pomoc udzielon¹ powstañcom. Karê odbywa³ w twierdzy zamojskiej.
14 GARF, SOK¯, f. 110, op. 24, d. 1377, k. 7.
15 Ibidem, d. 1069, k. 7.
16 Ibidem, d. 1550, k. 1, 24.
Do wzrostu wp³ywu ziemian na ¿ycie gminy i ch³opów przyczyni³a siê tak¿e przeprowadzona w Królestwie Polskim reforma s¹dowa (1875). Zda-niem ¿andarmerii oddzielenie urzêdu sêdziego gminnego od stanowiska wój-ta oraz podwy¿szenie cenzusu wykszwój-ta³cenia wymaganego od kandydatów niekorzystnie zmieni³o sk³ad spo³eczny urzêdników i ograniczy³o kompeten-cje ch³opów-wójtów. Naczelnik ¿andarmerii guberni kieleckiej przyzna³ od razu, ¿e po reformie s¹dowej na urzêdy sêdziów gminnych wybrano wy³¹cz-nie przedstawicieli klasy wykszta³conej17. W kolejnych raportach donoszono,
¿e dokonane zmiany zupe³nie zniechêci³y ch³opów do wyborów na urzêdy gminne i do ca³ej instytucji samorz¹du wiejskiego. W przeprowadzonych w ostatnim czasie wyborach do urzêdów gminnych i s¹dów gminnych pisa³ w 1882 r. naczelnik ¿andarmerii powiatu stopnickiego i piñczowskiego
zauwa¿ono gorszy stosunek do tej akcji ch³opów, a to dlatego, ¿e w
wiêkszo-ci na urzêdy wybrano przedstawicieli klasy inteligentnej. Zniechêcenie wy-nika³o tak¿e st¹d, ¿e w niektórych gminach sprzeciwiano siê poleceniom w³adz, by po 3-letniej kadencji dokonaæ zmian i wybraæ kandydatów wskaza-nych przez rz¹d18. W powiecie miechowskim na przyk³ad protesty ch³opów wywo³a³ wybór sêdziego gminnego dokonany wbrew ¿yczeniom w³ocian19. Wzrasta³o natomiast zainteresowanie ziemiañstwa objêciem urzêdów gmin-nych. Wed³ug doniesieñ Gazety Lubelskiej na licie kandydatów na urzêdy sêdziów gminnych w 16 gminach powiatu lubelskiego zapisanych by³o w 1882 r. 58 osób, w tym 48 reprezentowa³o wiêksz¹ w³asnoæ ziemsk¹. Na urzêdy ³awników kandydowa³y 63 osoby, w tym 14 posiadaczy ziemskich.
W powiecie lubartowskim na 23 kandydatów ubiegaj¹cych siê o urz¹d sêdzie-go, 17 kandydatów wywodzi³o siê sporód miejscowego ziemiañstwa20.
Na wady i szkodliwoæ takiego urz¹dzenia gmin wiejskich narzeka³ przede wszystkim rosyjski aparat kontroli. Naczelnik kaliskiej ¿andarmerii oceniaj¹c w 1881 r. skutki reformy s¹dowej, zaznacza³, ¿e po przeprowadze-niu reformy s¹dowej i wyborach na sêdziów gminnych urzêdy te przejê³a szlachta, to jest klasa, która nigdy nie wspiera³a rz¹du, zawsze gotowa [by³a]
do przeciwdzia³ania i szkodzenia, [...] z tych te¿ wzglêdów prawomylni ch³o-pi znaleli siê pod wp³ywami szlachty i jej propagandy21. Inaczej znaczenie reformy s¹dowej oraz obsadê urzêdów sêdziowskich oceni³a polska opinia publiczna. Na ³amach Gazety S¹dowej Warszawskiej korespondent z Ra-domskiego w nieco naiwny sposób przekonywa³, ¿e zwyciêstwo ziemian by³o zas³ug¹ ch³opskich wyborców, gdy¿ wybory do s¹dów gminnych ods³oni³y normaln¹ stronê naszego ludu, zwali³y utrwalone przekonanie wielu, ¿e
po-17 Archiwum Pañstwowe w Kielcach (dalej AP Kielce), Kielecki Gubernialny Zarz¹d ¯an-darmerii (dalej KGZ¯), sygn. 4, k. 5.
18 AP Kielce, KGZ¯, sygn. 5, k. 3, 63, 74.
19 AP Kielce, KGZ¯, sygn. 5, k. 3, 63, 74.
20 Cyt. za Gazeta Warszawska 1882, nr 102.
21 GARF, Kaliszskoje Gubiernskoje ¯andarmskoje Uprawlenije: 1867-1917, f. 232, op. 1, d. 85, k. 1.
dzia³ miêdzy szlachcicem, a ch³opem jest jak miêdzy niebem, a ziemi¹22. W korespondencji przemilczano jednak fakt, ¿e obowi¹zuj¹ce w wyborach kryteria sprowadza³y do minimum nie tylko wp³yw spo³ecznoci wiejskiej na obsadê urzêdów sêdziowskich, ale tak¿e udzia³ ch³opów w kierowaniu wy-miarem sprawiedliwoci.
Bez wzglêdu na ró¿nice w ocenie reformy s¹dowej, ziemiañsko-inteli-gencki rodowód pisarzy gminnych i sêdziów pokoju, dawa³ ¿andarmerii pod-stawy do wyra¿ania w¹tpliwoci na temat skutecznego odseparowania ch³o-pów od grup spo³ecznych uznawanych za wrogów Rosji. Dosadnie wyrazi³ to naczelnik ¿andarmerii guberni piotrkowskiej, który dostrzegaj¹c zmiany, ja-kie zasz³y w strukturze w³adz gminnych oraz w relacjach spo³ecznych pol-skich w³ocian, zanotowa³: Nie mo¿na przemilczeæ faktu, ¿e przedstawiciele klas uprzywilejowanych przeniknêli do mas ludowych i obecnie zaczyna siê tworzyæ ¿ywa wiê miêdzy klas¹ uprzywilejowan¹, a ludem wiejskim23.
W³adze carskie staraj¹c siê chroniæ wie i ch³opów przed wp³ywem dwo-ru z wyran¹ niechêci¹ patrzy³y na zapocz¹tkowane w latach siedemdziesi¹-tych przez ziemiañstwo polskie inicjatywy o¿ywienia kontaktów gospodar-czych oraz nadania ¿yciu towarzyskiemu form organizacyjnych. Negatywny stosunek w³adz do wszelakiego rodzaju zebrañ i zjazdów ziemiañskich w zasadzie uniemo¿liwia³ uczestnictwo w pracach organicznych, do których tak gorliwie nawo³ywali pozytywici. Nawet prywatne spotkania i zabawy budzi³y zastrze¿enia i protesty lokalnej administracji. Kiedy w lutym 1873 r.
w czasie karnawa³u w³aciciel dóbr Ostrowite w powiecie s³upeckim guberni kaliskiej Karol Markowski zorganizowa³ bal, to wkrótce pad³y pod jego adresem oskar¿enia o prowadzenie antyrosyjskiej konspiracji, a g³ównym i jedynym dowodem tych oskar¿eñ by³ fakt, ¿e zebrani obywatele ziemscy tañczyli poprzebierani w stroje narodowe, a w wyrazie ich twarzy, jak rapor-towa³ naczelnik ¿andarmerii zauwa¿ono samozadowolenie, hardoæ i wspomnienie przesz³oci24. Wobec takiej podejrzliwoci nie dziwi fakt, ¿e ju¿ w 1874 r. naczelnik WO¯ wyra¿a³ du¿e zaniepokojenie pomys³em organi-zowania przez ziemian zjazdów, aby prezentowaæ dorobek i osi¹gniêcia przo-duj¹cych maj¹tków ziemskich. Z tak¹ inicjatyw¹ wyszed³ m.in. Józef £ubieñ-ski w³aciciel Starzenic w powiecie wieluñ£ubieñ-skim, guberni kali£ubieñ-skiej, który w czerwcu 1874 r. zgromadzi³ u siebie 19 s¹siadów obywateli ziemskich w celu omówienia kwestii ewentualnego udzia³u w wystawie rolniczej w Warszawie oraz opracowania projektu sk³adki na sprowadzenie weteryna-rza. Po ujawnieniu w³adzom policyjnym przebiegu spotkania natychmiast wszczêto w tej sprawie ledztwo i ca³e przedsiêwziêcie w zarodku utr¹cono25.
22 Gazeta S¹dowa Warszawska 1876, nr 25.
23 GARF, SOK¯, f. 110, op. 24, d. 1237, k. 3.
24 A. Szwarc, Postawy polityczne ziemiañstwa w Kaliskiem po powstaniu styczniowym, [w:] Ziemiañstwo a ruchy niepodleg³ociowe w Polsce XIXXX wieku, pod red. W. Cabana i M.B. Markowskiego, Kielce 1994, s. 5556.
25 A. Szwarc, Postawy polityczne ziemiañstwa ..., s. 55.
Powa¿ne zastrze¿enia strony rosyjskiej wywo³a³a wysuniêta przez zie-miañstwo idea zorganizowania w 1874 r. w Warszawie wystawy rolniczej, która mia³a zapocz¹tkowaæ szersz¹ aktywnoæ spo³eczno-gospodarcz¹ w³aci-cieli ziemskich. Rzucone na wystawie warszawskiej, a wsparte przez redak-tora Gazety Przemys³owo-Rzemielniczej Aleksandra Makowieckiego, has³o organizowania gubernialnych wystaw gospodarczych, odebrano jako wyraz aspiracji ziemiañstwa do przewodzenia ¿yciu spo³eczno-gospodarczemu w kraju. Pomys³ budzi³ tym wiêksze zastrze¿enia, ¿e proponowany do nala-dowania wzorzec, jakim by³a wystawa p³odów rolnych w Warszawie, zosta³ ostro skrytykowany przez w³adze policyjne. ¯andarmerii nie w smak by³o szczególnie zachowanie siê hr. Ludwika Krasiñskiego, który wystawie gospo-darczej w Warszawie nada³ charakter demonstracji politycznej. Jak donoszo-no w raporcie politycznym punktem kulminacyjnym wystawy by³a prezenta-cja araba ze stajni Krasickiego, prowokacyjnie nazwanego Polakiem, które-mu wbrew przyjêtym na wystawach zwyczajom, na³o¿ono siod³o nale¿¹ce jakoby do samego króla Stefana Batorego. Kilka dni póniej fotografia osio-d³anego konia pojawi³a siê we wszystkich wystawach okiennych na Krakow-skim Przedmieciu26. W tej sytuacji organizowanie gubernialnych zjazdów i wystaw rolniczych, aktywizuj¹cych nie tylko dwory, ale tak¿e spo³ecznoæ wiejsk¹, nie by³o do zaakceptowania przez w³adze rosyjskie. Podejmowane w tym kierunku starania zyska³y akceptacjê dopiero u schy³ku XIX wieku, kiedy tego rodzaju aktywnoci nie sposób ju¿ by³o zahamowaæ.
Spore o¿ywienie w rodowisku ziemiañstwa, a za jego porednictwem tak¿e wród ch³opów, wywo³a³ konflikt rosyjsko-turecki z 1877 r. Na organi-zowanych wówczas ziemiañskich zjazdach i spotkaniach towarzyskich wyra-nie ujawniano protureckie sympatie, które rosyjski aparat kontroli odbiera³ jako sygna³ antyrz¹dowych postaw. W trudnym dla Rosji okresie wojny i zatrzymaniu siê naszych wojsk pod Plewn¹ skar¿y³ siê w raporcie za 1877 r.
naczelnik ¿andarmerii powiatu ³êczyckiego i kolskiego klasy uprzywilejo-wane, nie bacz¹c na trwaj¹ce prace polowe, przyst¹pi³y do zabawy, zaczê³y siê zjazdy, wieczorki, polowania, spotkania s¹siedzkie. [...] Na ulicach, w kawiarniach wydzierano sobie gazety. [...] Ziemianin Kasprzycki z powiatu
³êczyckiego dodawano uczy³ ch³opów modliæ siê za zwyciêstwo Turcji27. W powiecie ³êczyckim odnotowano natomiast przypadek, ¿e w³aciciel maj¹t-ku Rogona, wytacza³ przed ch³opami wizjê rych³ego konfliktu miêdzy Fran-cj¹ a Niemcami oraz klêski Rosji uwieñczonej wkroczeniem wojsk austriac-kich i turecaustriac-kich do Królestwa Polskiego28. Energiczna postawa policji oraz wszczêta przez ¿andarmeriê cis³a kontrola ukróci³y ziemiañsk¹ inicjatywê.
Trudno by³o natomiast walczyæ z pojawiaj¹cymi siê, szczególnie na wsi, fan-tastycznymi plotkami. Z ust do ust pisano kr¹¿y³y plotki, ¿e Polska
26 GARF, SOK¯, f. 110, op. 24, d. 4135, k. 40.
27 Ibidem, d. 626, k. 42.
28 A. Szwarc, Postawy polityczne ziemiañstwa ..., s. 56.
bêdzie wtedy wolna, kiedy Turek poiæ bêdzie swojego konia w Wile, [...]
g³one by³y spekulacje na temat formowania siê legionu polskiego w Kon-stantynopolu, czy te¿ wêgierskich przygotowaniach na wypadek wojny. [...]
Wszystko to brzmia³a konkluzja wiadczy o tym, ¿e Polacy s¹ jeszcze bardzo przesi¹kniêci nienawici¹ do Rosji i gotowi s¹ wykorzystaæ ka¿d¹ nadarzaj¹c¹ siê okazjê do zrzucenia jej zale¿noci29.
Rosn¹ce w latach siedemdziesi¹tych XIX w. zainteresowanie ziemiañ-stwa ch³opstwem by³o w ocenie w³adz rosyjskich nastêpstwem przyjêcia przez rodowisko ziemiañskie programu spo³ecznego, który przyznawa³ kla-som owieconym g³ówn¹ inicjatywê i kierownictwo nad procesem pobudze-nia narodowego mas ludowych. W 1878 r. naczelnik kieleckiej ¿andarmerii zwracaj¹c uwagê na popularnoæ w rodowisku ziemiañskim i inteligenckim hase³ pozytywistycznych, g³osz¹cych potrzebê pojednania dworu i wsi30, pi-sa³: Gdy na zapytanie Rosjanina: dlaczego Polacy z wy¿szych sfer przedk³a-daj¹ zabawê z ludem nad kontaktami z rosyjsk¹ szlacht¹, Polak odpowie-dzia³, ¿e polska inteligencja dawno ju¿ zrozumia³a swój b³¹d izolowania siê od ludu, tak jak to czyni³o pokolenie ich ojców i dziadów i w chwili obecnej jej celem jest zbli¿enie siê do tej warstwy, bo tego wymaga interes narodowy31. Kilka lat póniej ¿andarmeria guberni ³om¿yñskiej potwierdzaj¹c prawdzi-woæ powy¿szych opinii informowa³a naczelnika WO¯ o realizowanym przez ziemiañstwo programie pojednania siê i zbli¿enia z ludem. Ziemiañstwo i inteligencja przekonywa³ naczelnik ³om¿yñskiej ¿andarmerii zrozumieli,
¿e wobec zagro¿enia, jakimi jest rusyfikacja i germanizacja, [...] same nie s¹ w stanie obroniæ interesów narodowych, st¹d te¿ staraj¹ siê usuwaæ wszelkie przeszkody na drodze pojednania z ch³opami, których próbuje siê przekonaæ,
¿e s¹ tak samo, jak ziemianie, Polakami i ¿e ³¹czy ich wspólny cel32. O popularnoci hase³ zbratania siê wsi i dworu oraz wyparcia ze wsi wp³y-wów rosyjskich wspomina³ tak¿e naczelnik lubelskiej ¿andarmerii. Jego zda-niem przywódcy polskiej inteligencji opracowali program, zalecaj¹cy
zainte-29 GARF, SOK¯, f. 110, op. 24, d. 623, k. 1-4, 5859. Podobnymi uwagami dzieli³ siê zwierzchnik piotrkowskiej i lubelskiej ¿andarmerii. W raporcie za 1877 r. tak donoszono z Piotrkowa: Wojna ujawni³a te nastroje i postawy, które by³y g³êboko skrywane w duszach tutejszych mieszkañców [...] w powtarzanych plotkach dotycz¹cych wojny zawsze wskazywano,
¿e celem Polaków jest klêska Rosji i odbudowa Polski. Z Lublina natomiast pisano: Wojna rosyjsko-turecka prowadzona o wyzwolenie uciskanych chrzecijan, nie wyzwoli³a wród Pola-ków ¿adnych sympatii dla Rosji, wrêcz przeciwnie wzmog³a wrogoæ. GARF, TO, f. 109, op. 2, d. 678, k. 1. O kr¹¿¹cych plotkach, wed³ug których Polska bêdzie wolna, gdy Turek napoi swojego konia w Wile, wspomina³ tak¿e naczelnik radomskiej ¿andarmerii. GARF, SOK¯, f. 110, op. 24, d. 681, k. 2. O aktywnoci politycznej Polaków w czasie wojny rosyjsko-tureckiej zob. te¿ RGIA, KMWD, f. 1282, op. 1, d. 375, k. 1321.
30 Program i has³a pozytywistyczne skierowane do polskiej inteligencji i ziemiañstwa prezentowano m.in. na ³amach Niwy. Zob. M. Godlewski, Marzenia, Niwa 1872, nr 17;
Z. Sumiñski, W imiê obowi¹zku, Niwa 1876, nr 48; W. Olendzki, B¹dmy rozwa¿ni, Niwa
1877, nr 43.
31 GARF, SOK¯, f. 110, op. 24, d. 711, k. 106.
32 Ibidem, d. 1875, k. 4.
resowanie siê ludnoci¹ wiejsk¹, [...] a ka¿dy Polak, zgodnie z tym progra-mem, powinien, o ile mo¿e, przeciwstawiæ siê rusyfikacji33.
Obserwacje i pogl¹dy ¿andarmerii podziela³ warszawski genera³-guber-nator J. Hurko, który w raporcie skierowanym w 1884 r. do Aleksandra III przyznawa³ jedynie, ¿e has³o: Przy pomocy owieconego ludu do niepodle-g³ej Polski narodzi³o siê najpierw w Galicji, a w Królestwie Polskim znajduje poparcie szczególnie wród inteligencji i ziemiañstwa34. O gronych dla
Obserwacje i pogl¹dy ¿andarmerii podziela³ warszawski genera³-guber-nator J. Hurko, który w raporcie skierowanym w 1884 r. do Aleksandra III przyznawa³ jedynie, ¿e has³o: Przy pomocy owieconego ludu do niepodle-g³ej Polski narodzi³o siê najpierw w Galicji, a w Królestwie Polskim znajduje poparcie szczególnie wród inteligencji i ziemiañstwa34. O gronych dla