UDZIA£ KAWALERII KRÓLESTWA POLSKIEGO W WIELKIM TYGODNIU POLAKÓW*

(29 XI–5 XII 1830 ROKU)

W przededniu powstania listopadowego polsk¹ kawaleriê¹ tworzy³o dzie-wiêæ pu³ków strzelców konnych (szaserów) i u³anów. Jeden z piêciu pu³ków strzelców konnych wchodzi³ w sk³ad dywizji kawalerii stanowi¹cej czêœæ ro-syjskiego korpusu rezerwowego gwardii [KrGw²]. 1 IX 1830 r. w kawalerii by³o obecnych pod broni¹ 6931 oficerów, podoficerów i ¿o³nierzy³. Kawaleria liniowa tworzy³a dwie dywizje (u³anów i strzelców konnych). Ka¿da z nich sk³ada³a siê z dwóch brygad posiadaj¹cych po dwa pu³ki. Na pocz¹tku

wrze-œnia 1830 roku kadra oficerska jazdy liczy³a 500 osób z tego w czynnej

* Wielki Tydzieñ Polaków obejmuje wydarzenia powstania listopadowego rozgrywaj¹ce siê miêdzy 29 XI a 5 XII 1830 r. w murach Warszawy od wybuchu walk do objêcia dyktatury przez gen. Józefa Ch³opickiego. Taki tytu³ nosi³a broszura opublikowana 6 XII 1830 r. przez Karola Hoffmana.

1 Mam tu na myœli pu³ki zaliczane do armii polskiej, której byt gwarantowa³a konstytucja Królestwa Polskiego. Na terenie Królestwa oprócz armii polskiej stacjonowa³y oddzia³y nale¿¹-ce do armii rosyjskiej. Gros rosyjskich si³ regularnych by³ rozlokowany w stolicy i jej okolicach.

By³y to: w stolicy czêœæ Korpusu Rezerwowego Gwardii licz¹ca oko³o 6,2 tys. ¿o³nierzy (bez polskich pu³ków gwardii – trzy pu³ki kawalerii i dwa piechoty), baon piechoty w B³oniu, w Skierniewicach i Górze Kalwarii po jednej baterii artylerii i w Modlinie trzy szwadrony rezerwowe. Granic Królestwa z Austri¹ i Prusami strzeg³o oko³o 2 tys. Kozaków (piêæ pu³ków).

B. Gembarzewski, Wojsko Polskie 1815–1830, Warszawa 1903, s. 75–80; S. Kontek, Odwrót wielkiego ksiêcia Konstantego z Warszawy i rozbrojenie pozosta³ych w Królestwie oddzia³ów rosyjskich, [w:] Studia z dziejów Warszawy 1830–1831, Warszawa 1937, s. 116.

2 W tekœcie u¿yto nastêpuj¹cych skrótów: blak – bateria lekka artylerii konnej, KrGw-Korpus Rezerwowy Gwardii, psk – pu³k strzelców konnych, psk gw – pu³k strzelców konnych gwardii, pu³ – pu³k u³anów, szw – szwadron, TP – Towarzystwo Patriotyczne.

3 Gembarzewski, Wojsko, s. 68, 103, 105.

s³u¿bie znajdowa³o siê 12 genera³ów, 38 oficerów wy¿szych i 407 oficerów ni¿szych. Kawalerzyœci stanowili nieco ponad 18 % ¿o³nierzy armii polskiej obecnych pod broni¹.

Po 15 latach s³u¿by pod komend¹ naczelnego wodza w. ks. Konstantego kawaleria polska jakkolwiek w pewnych sferach upodobni³a siê do kawalerii rosyjskiej⁴, utrzyma³a narodowy charakter, a polscy ¿o³nierze nie „zbratali”

siê z rosyjskimi, o co w.ks. Konstanty usilnie zabiega³⁵. Nawet w pu³ku strzelców konnych gwardii, najbardziej zwi¹zanym z osob¹ króla i armi¹ rosyjsk¹, „¿o³nierz prosty czu³ sw¹ godnoœæ, wiedzia³, ¿e jest polskim ¿o³nie-rzem”⁶. WiêŸ z polskoœci¹ by³a specyficzna. Oficerowie i ¿o³nierze uto¿samiali siê w wiêkszym stopniu z polsk¹ tradycj¹ wojskow¹ i chwalebnymi kartami zapisanymi przez armiê Ksiêstwa Warszawskiego i osobê ks. Józefa Ponia-towskiego oraz przez Legiony pod wodz¹ Henryka D¹browskiego, ni¿ z poli-tyk¹ i sprawami publicznymi pozostaj¹cymi domen¹ cywili tworz¹cych œwiat odizolowany od armii. Nie oznacza to, i¿ armia Królestwa by³a ca³kowicie przesi¹kniêta duchem patriotycznym i gotowa na pierwsze wezwanie biæ siê o sprawê narodow¹. Œwiadomoœæ bycia polskim ¿o³nierzem nie przes¹dza³a o tym, ¿e w chwilach stanowczych, a tak¹ by³ niew¹tpliwie wybuch powsta-nia, oficerowie, podoficerowie i ¿o³nierze gotowi byli dzia³aæ wbrew swoim prze³o¿onym. Pos³uszeñstwo wobec nich systematycznie wpajano armii Kró-lestwa. Je¿eli nawet pod koniec lat dwudziestych (1827–1830) zmala³ szacu-nek ¿o³nierzy do oficerów i hierarchii wojskowej⁷, to pozostawa³a zwyk³a wdziêcznoœæ za ³agodne obchodzenie siê i zwyk³a przyzwoitoœæ. Chocia¿by w trzech z czterech pu³ków u³añskich dowódcy bardzo dobrze traktowali swoich podw³adnych, zyskuj¹c tym samym ich przywi¹zanie i pos³uszeñ-stwo⁸. Trudno wiêc by³o wyst¹piæ przeciwko nim. Z tego te¿ wzglêdu za sukces Konstantego mo¿na uznaæ to, ¿e uda³o siê mu wybiæ z g³ów polskiej starszyzny wojskowej myœl o konfrontacji z Rosj¹. I bynajmniej nie oznacza³o to, i¿ jej przedstawiciele przestali uwa¿aæ siê za obywateli i patriotów! Do czynników zapewniaj¹cych lojalnoœæ wy¿szej kadry wobec monarchy i Kon-stantego nale¿a³y: rosyjska gospodarka pu³kowa wprowadzona w armii Kró-lestwa, która pozwala³a przedsiêbiorczym dowódcom zgromadziæ spore sumy do w³asnej dyspozycji, ordery, zaszczyty i pochlebstwa, dzier¿awy dóbr naro-dowych, opieka nad cz³onkami rodziny itd. W efekcie tych zabiegów generali-cja i wy¿sza kadra dowódcza armii polskiej utrwala³a wp³ywy rosyjskie w Królestwie. Biernoœæ w dzia³aniu na rzecz niepodleg³oœci kraju kadra

do-4 Tomasz Strze¿ek, Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym- mobiliza-cja i podstawy funkcjonowania w wojnie, Olsztyn 2006, s. 28, 30, 32–34.

5 Ibidem, s. 35–36, 61.

6 Napoleon Sierawski, Pamiêtniki, Lwów 1907, s. 52; Kazimierz Lewandowski, Pamiêtnik wychodŸca polskiego, Warszawa 1977, s. 68–70.

7 Wac³aw Tokarz, Armia Królestwa Polskiego 1815–1831, Piotrków 1917, s. 96–97.

8 Jan Tomicki (1. pu³), Józef Dwernicki (2. pu³) i Andrzej Ruttie (4. pu³). Wojciech Gocza³-kowski, Wspomnienia lat ubieg³ych, t. 1, Kraków 1862, s. 108, 119; W³adys³aw Zamoyski, Jenera³ Zamoyski 1803–1868, t. 1, Poznañ 1913, s. 178–179.

wódcza t³umaczy³a sobie koniecznoœci¹ dbania o byt tej namiastki pañstwo-woœci, jak¹ by³o Królestwo Polskie. Do tego dochodzi³o zadowolenie z osi¹-gniêtej stabilizacji. Napoleoñscy oficerowie, którzy dominowali na szczeblach dowódczych od kapitana wzwy¿, w wiêkszoœci wypadków wiedli dostatnie

¿ycie i wyczekiwali na emeryturê i intratne posady w s³u¿bie cywilnej. Zapo-mnieli o swoich w¹tpliwoœciach co do s³u¿by w armii pod wodz¹ Konstante-go⁹. Nie mniej wa¿nym czynnikiem t³umi¹cym zapêdy niepodleg³oœciowe by³a przysiêga zobowi¹zuj¹ca wojskowych¹⁰ nie tylko wiernoœci wobec mo-narchy, ale i do pos³uszeñstwa wobec prze³o¿onych¹¹. Jej rangê podnosi³ religijny charakter oraz poczucie honoru niebagatelne w przypadku oficerów wywodz¹cych siê w zdecydowanej wiêkszoœci ze stanu szlacheckiego¹². Tylko sporadyczne wzmianki wskazuj¹, ¿e wœród oficerów wy¿szych tli³a siê goto-woœæ do poœwiecenia na rzecz sprawy narodowej. Zapewnienia z regu³y nie potwierdza³a postawa tych oficerów w pierwszych dniach powstania¹³. Po-dobne przekonania dominowa³y tak¿e wœród innych oficerów, zw³aszcza star-szych wiekiem napoleoñczyków. Do walki m³odstar-szych oficerów i starstar-szych podoficerów mog³o zachêciæ pragnienie dzia³ania otwieraj¹cego perspektywê szybkiego awansu i przerywaj¹cego marazm nudnej egzystencji w prowincjo-nalnych garnizonach¹⁴. Nie by³o nadmiernego zapa³u i chêci do dzia³añ kon-spiracyjnych, które zainicjowa³yby próby obalenia panuj¹cego porz¹dku. Zda-rza³o siê, i¿ nawet oficerowie nie zaanga¿owani w konspiracjê zapewniali o gotowoœci poparcia powstania, gdyby do niego dosz³o¹⁵. ZnaleŸli siê i tacy oficerowie, którzy wybrali inn¹ drogê. Ju¿ w 1821 roku we wszystkich pu³-kach Królestwa powsta³y gminy Towarzystwa Patriotycznego [dalej TP]

z³o-¿one w wiêkszoœci z m³odych oficerów¹⁶. Du¿ym zaskoczeniem by³o ujawnie-nie, ¿e to z elitarnego pu³ku strzelców konnych gwardii wywodzi³ siê przy-wódca Towarzystwa Patriotycznego (kontynuuj¹cy po 1822 r. dzia³alnoœæ Wa-leriana £ukasiñskiego) pp³k Seweryn Krzy¿anowski oraz cz³onkowie organi-zacji kpt. Micha³ Mycielski (adiutant Konstantego, sta³ na czele gminy TP w pu³ku), por. Teofil Trzebiñski i dymisjonowani oficerowie pu³ku pp³k Wik-tor Ossoliñski, por. Karol Dziekoñski i ppor. Ignacy Grocholski. Nie byli to

9 Strze¿ek, op. cit., s. 32–33, 34.

10 Wœród cywilów wygl¹da³o to nieco inaczej- Richard. Spazier, Historia powstania narodu polskiego w roku 1830–1831, t. 1, Pary¿ 1833, s. 136.

11 Stanis³aw Barzykowski, Historia powstania listopadowego, t. 1, Poznañ 1883, s. 267;

Zamoyski, op. cit., t. 1, s. 441–442; Wac³aw Tokarz, Sprzysiê¿enie Wysockiego i Noc Listopado-wa, Warszawa 1980, s. 138.

12 Strze¿ek, op. cit., s. 42.

13 Spazier, op. cit., s. 139; Strze¿ek, op. cit., s. 34.

14 Strze¿ek, op. cit., s. 44- 45.

15 Zamoyski, op. cit., t. 1, s. 238, tak¹ deklaracjê sk³adali W³adys³awowi Zamoyskiemu w 1827 r. oficerowie 1. pu³. Sam Zamoyski w sposób bardziej „cywilizowany” prowadzi³ wojnê z w³adz¹ pisz¹c do prasy francuskiej artyku³y piêtnuj¹ce naruszanie postanowieñ traktatu wiedeñskiego i barbarzyñskie postêpowanie wielkiego ksiêcia. Wspiera³ go w tym Tytus

Dzia-³yñski i ppor. Stanis³aw Rzewuski.

16 Spazier, op. cit., s. 87–88.

jedyni oficerowie kawalerii zaanga¿owani w dzia³alnoœæ spiskow¹. Do Towa-rzystwa Patriotycznego nale¿eli w 2. pu³ pp³k Stanis³aw Gawroñski, kpt.

Antoni Go³uchowski (przewodzi³ gminie TP), a tak¿e por. Ignacy Kruszewski z pu³ku szaserów gwardii. Ich nazwiska nie pojawi³y siê w œledztwie i proce-sie cz³onków organizacji spiskowych. Znalaz³ siê za to wœród nich kpt. 1. pu³ Franciszek Majewski za³o¿yciel „Zwi¹zku Templariuszy” dzia³aj¹cego na

Wo-³yniu. Do jego organizacji nale¿a³ tak¿e pp³k Piotr £agowski dymisjonowany major 1. psk¹⁷. Towarzystwo Patriotyczne kierowane przez Krzy¿anowskiego skupia³o w swoich szeregach przede wszystkim osoby cywilne. Wœród nielicz-nych wojskowych dominowali oficerowie napoleoñscy. Program organizacji by³ umiarkowany. Nie przewidywa³ reform spo³ecznych i politycznych, a co najwa¿niejsze wzniecenie powstania uzale¿nia³ od sprzyjaj¹cej sytuacji miê-dzynarodowej. Zdaniem Wac³awa Tokarza Towarzystwo Patriotyczne „nie chcia³o naprawdê nigdy powstania”¹⁸. Si³¹ rzeczy po rozprawieniu siê z deka-brystami w Rosji i procesie w Warszawie dzia³alnoœæ ocala³ych cz³onków organizacji os³ab³a. W wiêkszoœci nie garnêli siê do powstania¹⁹. Starsi ofice-rowie, napoleoñczycy, mieli zbyt du¿o do stracenia, aby rzucaæ siê na stare lata w wir dzia³alnoœci spiskowej prowadz¹cej do wojny z Rosj¹, której w ich przekonaniu nie mo¿na by³o wygraæ. O¿ywienie przynios³a wojna Rosji z Turcj¹ (1828–1829) i rewolucja lipcowa w Pary¿u (1830 r.) i sierpniowa w Belgii²⁰ i zapowiedŸ wyst¹pienia armii polskiej u boku rosyjskiej przeciw-ko Francji²¹. Jednak nawet perspektywa walki przeciwko dawnym towarzy-szom broni raczej nie mog³a sk³oniæ wy¿szych dowódców armii do poparcia

17 Ignacy Pr¹dzyñski, Pamiêtniki, t. 1, Kraków 1909, s. 40; Ignacy Kruszewski, Pamiêtni-ki, Warszawa 1930, s. 2–5; Spazier, op. cit., s. 87-88; Janusz StaszewsPamiêtni-ki, Genera³ Micha³ Mycielski i udzia³ rodziny Mycielskich w powstaniu listopadowym, Poznañ 1930, s. 11–13;

Jakób Hoffman, Wo³yñ w walce, Równe 1931, s. 4–12; Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 63; W³adys³aw Bortnowski, £una nad Solcem 1830, Warszawa 1982, s. 93–94; Micha³ Karpowicz, Miros³aw Filipiak, Elita jazdy polskiej, Warszawa 1995, s. 132–133; Zbigniew Gnat-Wieteska, Gwardie Honorowe – gwardia królewsko-polska i oddzia³y przyboczne w latach 1806–1831, Warszawa 2002, s. 78; Robert Bielecki, S³ownik biograficzny oficerów powstania listopadowego, t. 2, War-szawa 1996, s. 65; t. 3, WarWar-szawa 1998, s. 61.

18 Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 41.

19 Kruszewski, op. cit., s. 5, „zra¿eni niepomyœlnymi wypadkami z czasu Krzy¿anowskie-go, nie ufali ostro¿noœci m³odzie¿y i nie ³¹czyli siê z nimi w przekonaniu, ¿e i bez towarzystw sekretnych naród ca³y powstanie skoro przyjazne okolicznoœci nadejd¹”.

20 Spazier, op. cit., s. 111; Barzykowski, op. cit., s. 170, 259–260; Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 75; Jerzy £ojek, Opinia publiczna a geneza Powstania Listopadowego, s. 204; W³adys³aw Zajewski, Powstanie Listopadowe 1830–1831, Warszawa 1998, s. 29–32.

21 Biblioteka im. Ossoliñskich we Wroc³awiu [dalej Oss.], rkps 7977/II, s. 10; Leon Dem-bowski, Moje wspomnienia, t. 2, Petersburg 1898, s. 14; Józef Weyssenhoff, Pamiêtniki, Kraków 1904, s. 220; Kruszewski, op. cit., s. 6, 180, w oparciu o relacjê gen. Kurnatowskiego, który jako dowódca dywizji kawalerii w korpusie rezerwowym gwardii zna³ zamiary rosyjskiego dowódz-twa, twierdzi³, ¿e do 1 XII 1830 r. zamierzano zakoñczyæ przygotowania armii do interwencji.

1 II 1831 r. korpusy powinny przekroczyæ granicê Prus i ruszyæ do Europy Zachodniej; Spazier, op. cit., s. 136; Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 68–69; Zajewski, op. cit., s. 32.

samodzielnego wyst¹pienia Królestwa przeciwko Rosji²². Inicjatywê przejêli m³odsi oficerowie sprzysiê¿enia Piotra Wysokiego (powsta³o w grudniu 1828 r.) wspierani przez studentów, m³odzie¿ inteligenck¹ i drobnomieszczañsk¹, a tak¿e radykalniejszych by³ych cz³onków Towarzystwa Patriotycznego (m.in.

Romana So³tyka, Antoniego Kuszlla) i pos³ów opozycji sejmowej (m.in. Wa-lentego Zwierkowskiego, Franciszka Trzciñskiego, Gustawa Ma³achowskie-go). Postawili sobie za zadanie wzniecenie powstania narodowego²³ i w tym celu rozbudowywali siatkê sprzysiê¿enia w stolicy i na prowincji²⁴. Dla

wy-¿szych oficerów, a tym bardziej generalicji, ci m³odzi zapaleñcy nie widzieli miejsca w swoich szeregach²⁵. Gdy zapad³a decyzja o przyspieszeniu powsta-nia pod koniec listopada 1830 r., w sprzysiê¿eniu znalaz³o siê oko³o 200 wojskowych ni¿szych stopni oficerskich i podoficerskich garnizonu warszaw-skiego (przy czym wiêkszoœæ znalaz³a siê w sprzysiê¿eniu miêdzy 27 a 29 XI!)²⁶, a najsilniej rozbudowane struktury mia³o wœród formacji pieszych. W pu³ku strzelców konnych gwardii prawdopodobnie by³ tylko jeden sprzysiê¿ony²⁷. Wymienia siê kilka sprzecznych ze sob¹ przyczyn braku rozbudowanej ko-mórki sprzysiê¿enia w tym pu³ku. Po pierwsze – spiskowcy uwa¿ali, ¿e

œwie-¿e wspomnienie dzia³alnoœci Krzy¿anowskiego automatycznie nastroi pu³k pozytywnie do powstania. Po drugie mogli przypuszczaæ, i¿ z tego samego wzglêdu pu³k znajdowa³ siê pod szczególn¹ obserwacj¹ tajnej policji, a wiêc narazi³oby to sprzysiê¿enie na wykrycie. Po trzecie znali pogl¹dy lojalistycz-no-ugodowe oficerów i ich negatywn¹ postawê wobec ruchów zmierzaj¹cych

22 Chyba, ¿e w sprzyjaj¹cych okolicznoœciach miêdzynarodowych. Strze¿ek, op. cit., s. 34, 57, przypis 198.

23 Projekt powstania trójzaborowego omawiano na spotkaniu by³ych cz³onków TP we wrzeœniu 1830 r. Wiêkszoœæ odrzuca³a ten pomys³, godz¹c siê jedynie na powstanie przeciwko Rosji. Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 75.

24 Sprzysiê¿enie Wysockiego powsta³o z inicjatywy samych podchor¹¿ych. Od pocz¹tku 1829 r. wp³yw na jego poczynania zyskali byli cz³onkowie Towarzystwa Patriotycznego oraz pos³owie opozycji sejmowej, przynajmniej do wiosny 1830 r. (dwukrotnie w tym czasie nie zaakceptowali radykalnych powstañczych planów sprzysiê¿enia). Wiêzi nie zosta³y jednak ze-rwane, gdy¿ np. dla Piotra Wysockiego „ojcowie narodu” byli potrzebni do objêcia steru w³adzy po wybuchu powstania. Powstanie przygotowywano wspólnie i tylko splot wydarzeñ spowodo-wa³, i¿ wybuch³o ono 29 XI a nie 10 XII 1830 r. jak pierwotnie zak³adano. Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 65–67, 107, 110, 128–129, 132; Tadeusz £epkowski, Piotr Wysocki, Warszawa 1981, s. 37–41;

Bortnowski, op. cit., s. 126–127, 130, 134–135; Zajewski, op. cit., s. 28–37.

25 Spazier, op. cit., s. 87, 138.

26 Dembowski, op. cit., s. 18; Maurycy Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, t. 1, Warszawa 1984, s. 319; Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 82; £epkowski, op. cit., s. 62;

Bortnowski, op. cit., s. 160.

27 Z opracowania Spaziera wynika, i¿ Piotr Wysocki i Józef Zaliwski (zaliczani do wielkiej trójki kieruj¹cej poczynaniami sprzysiê¿enia) znali tylko jednego oficera w tym pu³ku por.

Romana. Jest to prawdopodobnie b³¹d. Z Rocznika Wojskowego na 1830 rok wynika, i¿ ppor.

Józef Roman s³u¿y³ od wielu lat w 4. psk i by³ starszym wiekiem oficerem (ur. w 1786 r., odznaczony Legi¹ Honorow¹). Na dodatek by³ oficerem na reformie przykomenderowanym do pu³ku szaserów; Walenty Zwierkowski, Rys powstania walki i dzia³añ Polaków 1830 i 1831 roku, Warszawa 1973, s. 31.

do obalenia prawowitej w³adzy. Tylko jeden oficer ppor. Józef Stêpkowski zdecydowa³ siê na aktywne dzia³ania. Zobowi¹za³ siê przeci¹gn¹æ na stronê powstania jeden szwadron do dyspozycji wytypowanego przez sprzysiê¿enie na dowódcê powstania mjr. Kazimierza Machnickiego²⁸. W Szkole

Podchor¹-¿ych Jazdy nie pojawi³ siê ¿aden sprzysiê¿ony. Wiêkszoœæ kadetów nie mia³a ochoty na nawi¹zanie z nimi kontaktu, mimo ¿e od d³u¿szego czasu

dochodzi-³y do nich informacje, ¿e podchor¹¿ówka piechoty szykuje powstanie, a na kilka dni przed 29 XI „przeb¹kiwa³o coœ o rewolucji”²⁹. Na pewno wœród kursantów byli gotowi przy³¹czyæ siê do powstania. Nie myœleli jednak o próbie przeci¹gniêcia na jego stronê kolegów. O takiej postawie przes¹dzi³ sk³ad podchor¹¿ówki jazdy. Dominowa³a w niej m³odzie¿ z zamo¿nych zie-miañskich domów, w ma³ym stopniu interesuj¹ca siê polityk¹ i st³amszona surow¹ dyscyplin¹ i nadmiarem zajêæ. Nie utrzymywa³a ona kontaktu z patriotycznym mieszczañstwem Warszawy³⁰.

W napiêtej sytuacji panuj¹cej w kraju na kilka tygodni, a nawet dni przed 29 listopada znaleŸli siê wojskowi w stolicy i poza ni¹, dla których wybuch powstania nie by³ tajemnic¹. Wiedzieli o nim np. adiutant Konstan-tego ppor. W³adys³aw Zamoyski, gen. Jan Weyssenhoff (dowódca dywizji u³a-nów) i gen. Franciszek Morawski. Wœród oficerów pozostaj¹cych poza czynn¹ s³u¿b¹ – gen. Julian Sierawski, p³k Ludwik Kicki (od 27 XI) oraz Piotr

£agowski³¹. Tak¿e przeciwnicy powstania wiedzieli, i¿ do niego dojdzie. Ge-nera³ Aleksander Ró¿niecki dowódca kawalerii Królestwa i szef tajnej policji w jednej osobie, z pewnoœci¹ siê do nich zalicza³³². Wygl¹da na to, i¿ nieœwia-domi wybuchu nale¿eli w stolicy do mniejszoœci. Wiedzia³y o nim nawet warszawskie przekupki³³. Z prowincj¹ by³o gorzej. Poœpiech by³ g³ówn¹ przy-czyn¹ s³abego powi¹zania sprzysiê¿enia z wojskiem poza stolic¹. Zw³aszcza dotarcie do pu³ków kawalerii by³o utrudnione z racji ich rozproszenia i rzad-kich kontaktów kadry z oficerami piechoty. Piechota i kawaleria æwiczy³y (od wiosny do jesieni) oddzielnie, w ró¿nych czêœciach kraju – piechota z artyle-ri¹ piesz¹ pod Warszaw¹, a kawaleria z artyleartyle-ri¹ konn¹ od 1822 roku pod

£owiczem (strzelcy konni) i £êczn¹ (u³ani). Jesieni¹ 1830 roku kawaleria

28 Zamoyski, op. cit., t. 1, s. 368–369, 416–417; Henryk Golejewski, Pamiêtnik, t. 1, Kraków 1971, s. 218; Barzykowski, op. cit., s. 265; Zwierkowski, op. cit., s. 31; Tokarz,

Sprzysiê-¿enie, s. 181, 238; Karpowicz, op. cit., s. 140–141.

29 Oss., rkps 7977/II, s. 11; Kontek, op. cit., s. 123, przypis 1, wielki ksi¹¿ê Konstanty pisa³ 5 I 1831 r. do cara Miko³aja, i¿ Ró¿niecki przyczyni³ siê do tego, ¿e szko³a podchor¹¿ych kawalerii i kawaleria jako ca³oœæ nie by³y kolebk¹ spisku.

30 Oss., rkps, 7977/II, s. 6–12; Zamoyski, op. cit., t. 1, s. 152–154; Józef Mroziñski, Uwagi wyrywkowe. Niektóre urywki z rewolucji 1830 przez naocznego œwiadka Genera³a Mroziñskiego, [w:] Józef Mroziñski, Dzie³a Wszystkie, t. 2, Wroc³aw 1987, s. 122; Andrzej Sujkowski, Szko³a Podchor¹¿ych Jazdy 1815–1830, Przegl¹d Kawaleryjski, nr 11–12 (61–62), 1830, s. 480.

31 Dembowski, op. cit., s. 7- 9; Weyssenhoff, op. cit., s. 219; Sierawski, op. cit., s. 70;

Zamoyski, op. cit., t. 1, s. 363–5; Golejewski, op. cit., s. 218; Mochnacki, op. cit., t. 1, s. 329.

32 Dembowski, op. cit., s. 9; Zamoyski, op. cit., t. 1, s. 372, o powstaniu wiedzia³ na krótko przed jego wybuchem adiutant Konstantego Bezobrazow; Kajetan KoŸmian, Pamiêtniki, t. 3, Wroc³aw 1972, s. 275.

polska zajmowa³a le¿a zimowe w pobli¿u granic pañstwa – w województwach lubelskim i podlaskim dywizja u³anów, a w województwach mazowieckim i kaliskim dywizja strzelców konnych. W Warszawie stacjonowa³ jedynie pu³k strzelców konnych gwardii i bateria pozycyjna artylerii konnej gwardii. Re-zerwa piesza strzelców konnych gwardii znajdowa³a siê w Modlinie.

Dywizja Strzelców Konnych – sztab w £owiczu 1. Brygada – sztab w Sieradzu (lub Piotrkowie)

1. psk – £owicz, rezerwa piesza – Kowal

3. psk : sztab – Sieradz, 1 szw. – Uniejów, 2. szw. – Warta, 3. szw. – Szadek, 4. szw. – Sieradz, rezerwa piesza – Gostynin.

2. Brygada sztab - Kutno

2. psk: sztab – Piotrków, 1. szw. – Wolbórz, 2. szw. – Piotrków, 3. szw. – Brzeziny, 4. szw. – G¹bin, rezerwa piesza- Kutno.

4. psk: sztab – Kutno, 1. szw.- Kutno, 2. szw. – £êczyca, 3. szw. – W³odawa, 4. szw. – Ko³o, rezerwa piesza – G¹bin.

Sztab szwadronów rezerwowych – G¹bin 1. bateria lekka artylerii konnej – £êczyca

3. batalion poci¹gu – rozdzielony miêdzy pu³ki u³anów i strzelców konnych Dywizja u³anów sztab – Lublin

1. Brygada – sztab w Miêdzyrzecu

1. pu³: sztab – Lubartów, 1. szw. – Parczew, 2. szw. – Lubartów, 3. szw. – Ostrów, 4. szw. – £êczna, rezerwa piesza w Miêdzyrzecu

3. pu³: sztab – Miêdzyrzec, 1. szw. – £omazy, 2. szw. – S³awatycze, 3. szw. – Miêdzyrzec, 4. szw. – Terespol, rezerwa piesza – Mordy.

2. Brygada – sztab w Che³mie [Krasnystaw]*

2. pu³: sztab – Krasnystaw, 1. szw. – Hrubieszów [Krasnystaw], 2. szw. – Uchanie [Krasnystaw], 3. szw.- Krasnystaw [Uchanie], 4. szw.- Krasnystaw [Hrubieszów],

rezerwa piesza- Wêgrów

4. pu³: sztab- Che³m, 1. szw. – Che³m [Horod³o], 2. szw. – Lublin [Che³m], 3. szw. – W³odawa [Dubienka], 4. szw. – Dubienka [W³odawa], rezerwa piesza – Soko³ów.

Sztab szwadronów rezerwowych – Siedlce.

2. bateria lekka artylerii konnej – Siedlce.

Korpus ¿andarmerii – rozlokowany w ca³ym Królestwie³⁴.

* W nawiasie kwadratowym dane za Rakowskim- Bronis³aw Rakowski, Przygotowanie kawale-rii polskiej do wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831 roku, „Przegl¹d Kawaleryjski”, t. 7, 1930, nr 11–12 (61–62), s. 344.

33 Spazier, op.cit., s. 134; Barzykowski, op. cit., s. 268; Klemens Ko³aczkowski, Wspomnienia, ks. 3, Kraków 1900, s. 137; Zamoyski, op. cit., t. 1, s. 357–359; Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 96–100;

Marek Tarczyñski, Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1988, s. 55.

34 ród³a do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831, t. 1, Warszawa 1931, s. 6–8 [dalej

ród³a]. Kawaleria korpusu rezerwowego gwardii rosyjskiej (bez oddzia³ów polskich) – w War-szawie kwatera g³ówna, sztab dywizji kawalerii gwardii, trzy pu³ki kawalerii- huzarzy gro-dzieñscy, kirasjerzy podolscy, u³ani gwardii (12 szwadronów). Trzy szwadrony rezerwowe tych pu³ków znajdowa³y siê w Zakroczymiu, Nowym Dworze i Modlinie. 3. bateria artylerii konnej gwardii w Skierniewicach. Gembarzewski, Wojsko, s. 76–77, 102.

Z nielicznych przekazów wynika, i¿ osoby zwi¹zane z ruchem spiskowym dociera³y do pu³ków kawalerii na prowincji³⁵. Cech¹ wspóln¹ tych kontaktów by³o wezwanie oficerów, aby poprowadzili swoje oddzia³y do stolicy natych-miast z chwil¹ odebrania informacji o powstaniu.

Walenty Zwierkowski w paŸdzierniku 1830 roku w trakcie podró¿y do maj¹tku Bia³a Wielka w Krakowskiem spotka³ siê w £owiczu z oficerami 1. pu³ku strzelców konnych, a w Piotrkowie 2. pu³ku. Prawdopodobnie uda³o siê mu pozyskaæ do sprzysiê¿enia co najmniej trzech oficerów w tym pp³k.

Karola Chmielewskiego (1. psk) i ppor. Tomasza Drewnowskiego (1. psp)³⁶. Zwierkowski poleci³ im werbowaæ nastêpnych oficerów³⁷. Z kolei w Piotrko-wie skontaktowa³ siê z kapitanem 2. psk Franciszkiem Miecznikowskim.

Oficer ten w swoich wspomnieniach stwierdzi³, i¿ trafi³y do niego osoby

„nale¿¹ce do zamachu rewolucyjnego”, a które póŸniej „..w nowym narodo-wym rz¹dzie znaczne odgrywa[³y- T.S.] role”. Pyta³y siê go na jakie poparcie mo¿e liczyæ powstanie ze strony 2. psk i ca³ej kawalerii oraz którzy genera³o-wie i dowódcy pu³ków stanêliby po jego stronie. Miecznikowski wystawi³ takie opinie i zapewni³, ¿e do stopnia kapitana za ka¿dego móg³ zarêczyæ³⁸. Podobno zapewnia³ nawet, i¿ przyprowadzi pu³k do Warszawy. Zwierkowski omawia³ z nim tak¿e plan rozbrojenia artylerii rosyjskiej w Skierniewicach i Górze, a nawet rozwa¿a³ spalenie koszar w tych miejscowoœciach³⁹.

W województwie podlaskim Antoni Kuszell (dymisjonowany kapitan ka-walerii) prawdopodobnie by³y cz³onek Towarzystwa Patriotycznego od 1829 r.

zwi¹zany ze sprzysiê¿eniem, nawi¹za³ kontakty z m³odymi oficerami armii polskiej w celu przygotowania powstania w województwie. Na kilka miesiêcy przed 29 XI 1830 r. „mia³ zwi¹zki” z ppor. Leonem Rzewuskim i ppor. Igna-cym Micha³owskim z 2. baterii lekkiej artylerii konnej [dalej blak] stacjonu-j¹cej w Siedlcach. Kuszell przygotowa³ nawet plan czynnoœci, które trzeba by³o wcieliæ w ¿ycie w razie wybuchu powstania. Niestety, nie dysponujemy

¿adnymi informacjami o istnieniu podobnych zwi¹zków wœród oficerów in-nych oddzia³ów jazdy polskiej rozrzucoin-nych na Podlasiu⁴⁰. Wiadomo jednak,

35 Co ciekawe, nie byli to oficerowie ze sprzysiê¿enia, ale raczej byli cz³onkowie TP i pos³owie opozycji sejmowej. Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 110, 130. Zdaniem Spaziera pierwotny termin powstania wyznaczony na 10 XII 1830 r. pozwoli³by wys³aæ emisariuszy do pu³ków na prowincji i œci¹gn¹æ do stolicy np. Romana So³tyka czy Walentego Zwierkowskiego. Spazier, op. cit., s. 137.

36 Spazier, op. cit., s. 137–138. Chmielewski mia³ zapewniæ Zwierkowskiego, i¿ „stanie na czele ca³ej Dywizji i w razie potrzeby, takow¹ przy pomocy wiêkszej czêœci podporuczników do Warszawy przyprowadzi”. Drewnowski mia³ potajemnie kontrolowaæ poczynania Chmielewskie-go, gdy¿ – rzecz charakterystyczna, spiskowcy nie dowierzali sztabsoficerom.

37 Dembowski, op. cit., s. 22, 82; Tokarz, Sprzysiê¿enie, s. 110.

38 Oss., rkps 9590/I, s. 82.

39 Spazier, op. cit., s. 138.

40 Archiwum G³ówne Akt Dawanych w Warszawie, W³adze Centralne Powstania 1830/

40 Archiwum G³ówne Akt Dawanych w Warszawie, W³adze Centralne Powstania 1830/