Około 1644 r. kalwini zwrócili katolikom - zgodnie z wyrokiem Trybunału Lubelskiego - budynek kościoła w Bełżycach wykorzystywany od blisko wieku jako zbór. Ówczesny właściciel Bełżyc Paweł Orzechowski wzniósł przy obecnej ulicy Lubelskiej nowy, drewniany gmach zboru. Jednakże po Potopie obiekty gminy kalwińskiej były w fatalnym stanie. „Widząc wielką ruinę szkoły, plebaniej, kościoła, tudzież i szpitala bełżyckiego” kalwini lubelscy „obojga narodu tak niemieckiego, jako szkotskiego” (pisownia oryginalna - przyp. aut.) na sesji 25 listopada 1663 r. przeznaczyli część swoich środków na podtrzymanie zboru w Bełżycach (kalwini więc mieli w Bełżycach także swój szpital).
Druga połowa XVII wieku to czas kontrreformacji. W 1658 r. Sejm wygnał arian z Polski. Był to znaczący cios dla różnowierców. Arianie udali się do Colossvar (polska nazwa Kołoszwar - dziś Cluj w Siedmiogrodzie, Rumunia, gdzie ich gmina tworzyła dokumenty w jęz. polskim jeszcze przez 100 lat - do 1763 r.). Po Potopie upadały zbory kalwińskie w Małopolsce. W 1676 r. zbór w Bełżycach był już tylko jednym z 5 zborów funkcjonujących jeszcze w dystrykcie kalwińskim lubelskim i chełmskim. Na nabożeństwa w zborze bełżyckim przyjeżdżali luteranie i kalwini z Lublina (aż do czasu zakończenia budowy kościoła ewangelickiego w Lublinie w 1788 r.). Podejmowano wciąż starania o uratowanie resztek stanu posiadania Kościoła kalwińskiego w Polsce. Konwokacja z 27-29 marca 1694 roku upominała „panów polityków” by celem zapewnienia bezpieczeństwa Kościołowi ewangelickiemu częściej występowali na sejmikach w poszczególnych ziemiach Rzeczypospolitej. Na synodzie 12 września 1700 roku przyjęto uchwałę mówiącą m.in. o „należnej Majestatowi Boskiemu wdzięczności za opiekę nad utrapionym Kościołem kalwińskim”. Kupcy kalwińscy ze Lwowa podarowali wówczas 500 złp na podratowanie zboru w Bełżycach.
Na początku XVIII wieku w dystryktach lubelskim i chełmskim istniały już tylko 3 zbory ewangelickie - w Bełżycach, Piaskach Luterskich i Radzięcinie. Wśród nich najważniejszym był zbór w Bełżycach ze swoimi patronami Orzechowskimi. Ówczesny minister zboru w Bełżycach Jan Radosz był seniorem wciąż jeszcze odrębnych okręgów lubelskiego i chełmskiego. W drugim dziesięcioleciu XVIII wieku dystrykt lubelski utracił resztki swej odrębności. Lublin i Chełm połączono w jeden dystrykt, którego seniorem pozostał nadal Jan Radosz. Po jego śmierci w 1726 r. obowiązki ministra zboru w Bełżycach spełniał diakon Tomasz Rzepecki. Na planie Bełżyc z tego roku opisano plac, na którym znajdował się zbór i dom ministra Radosza. Parcela rozciągała się od ul. Lubelskiej w głąb do wału i fosy zamku (nad nią, z lewej strony północno-zachodniej, była jeszcze baszta zamkowa, stajnia i mur). Na środku parceli stał zbór. Od ul.
Lubelskiej wznosił się szpital, był sad zboru i grunt ministra z jego posesją.
W tymże 1726 r. Paweł (III) Orzechowski syn Teodora wszczął przed Trybunałem Lubelskim proces z ówczesnymi współwłaścicielami Bełżyc Gałęzowskimi o grunta w mieście „gdzie leżą ciała przodków” i o bibliotekę zboru kalwińskiego.
W aktach wizytacji kościołów archidiakonatu lubelskiego w 1721 r. zanotowano, że parafia pw.
Nawrócenia św. Pawła w Bełżycach „ma 1000 katolików i kilku kalwinów” ale w mieście funkcjonuje jeszcze zbór i szkoła kalwińska. Informacja ta, powtarzana do dziś, nie była prawdziwa. Kilku kalwinów w Bełżycach nie utrzymałoby zboru, szkoły, ministra i scholarów. Tymczasem zbór bełżycki miał się jeszcze całkiem dobrze. Paweł III Orzechowski, syn ostatniego kalwińskiego właściciela Bełżyc - Teodora
Konstatego Orzechowskiego, był już katolikiem, ale w dokumencie wystawionym 15 maja 1730 r. w Wojciechowie zezwalał kalwinom na utrzymanie zboru w Bełżycach i swobodne odprawianie nabożeństw
„tak jak to bywało za jego ojca” W 1731 r. Paweł (III) Orzechowski przeznaczył jeszcze znaczne kwoty na funkcjonowanie zboru w Bełżycach.
Zbór ten i jego patronów Orzechowskich od początku XVIII wieku napastowano przy pomocy pozwów sądowych wnoszonych przez miejscowych proboszczów przed Trybunał Lubelski. W 1713 r. ks. Komornicki wydał paszkwil szkalujący Teodora Konstantego Orzechowskiego. Sąd biskupi skazał księdza na pół roku więzienia, miesięczne rekolekcje i przeprosiny Teodora Konstantego. Ale w 1726 r. znów oskarżono Orzechowskiego, tym razem o remont zboru z dzwonnicą w Bełżycach i ceremonie kalwińskie w mieście.
Dekret Trybunału nakazywał zwiezienie na stos i spalenie przez kata biblioteki „z księgozbiorami heretyckimi przeciw wierze katolickiej” Orzechowski wyroku nie wykonał, więc Trybunał wydał nowy wyrok nakazujący zburzenie wzniesionych budowli, spalenie biblioteki, a jego samego na wieczną banicję za niewykonanie poprzedniego werdyktu. Ale w 1727 r. król August II uchylił wyrok Trybunału, bo specjalna komisja nie stwierdziła obecności w bibliotece Orzechowskiego książek antykatolickich.
Zbór kalwiński w Bełżycach przetrwał do 1768 roku. Za czasów starosty Stanisława Kossowskiego ostatecznie wyrugowano z miasta nieliczną już grupę protestantów. Po konfederacji dysydenckiej w Toruniu luterańska gmina w Lublinie uzyskała 25 sierpnia 1784 r. przywilej króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na wystawienie zboru w Lublinie. Świątynię pw. św. Trójcy przy obecnej ul. Ewangelickiej zbudowano w latach 1785-88. Tam też przenieśli się protestanci z Bełżyc. Ostatnim przedstawicielem szlachty akatolickiej w rejonie Bełżyc był Ernest Gonteryn Goltza - właściciel Wronowa, jeden z przywódców konfederacji toruńskiej, ożeniony z wdową po Orzechowskim, zmarły w 1790 roku.
Jedynym śladem w mieście, który przetrwał po bełżyckich protestantach do lat 30-tych XX wieku był ich cmentarz położony przy obecnym skrzyżowaniu ulic Ogrodowej i Ewangelickiej. Cmentarz fundował przy końcu XVI wieku Paweł Orzechowski. Po wypędzeniu arian cmentarz był własnością gminy kalwińskiej, a po likwidacji zboru w Bełżycach stał się własnością gminy ewangelickiej w Lublinie. W XIX wieku został zdewastowany. W latach 20-tych XX wieku gmina ewangelicka w Lublinie sprzedała teren cmentarza pod zabudowę miejską, ale część nagrobków przetrwała aż do II wojny światowej. Resztki nagrobków użyto pod fundamenty domów i bruk ulic Ogrodowej i Ewangelickiej.
Ród Orzechowskich
Paweł Orzechowski herbu Rogala
Urodzony ok. 1570 r., jeden z trzech synów Jana przedstawiciela zamożnej rodziny osiadłej w Ziemi Chełmskiej - podkomorzego chełmskiego a później kasztelana, senatora słynącego z prawdomówności i Barbary z Korczmińskich z Nowosiólek. Początkowo wyznawca kalwinizmu ok. 1570 r. przyłączył się do arian, wśród których miał za przyjaciół J. Niemojewskiego i M. Czechowicza. Studiował na Uniwersytecie w Lipsku. Zdecydowany zwolennik Stefana Batorego, głosował podczas elekcji w 1575 r. za powołaniem Węgra na tron Polski. W związku z tym w 1576 r. został przez uczestników zjazdu w Jędrzejowie wysłany do Siedmiogrodu w celu uzgodnienia z elektorem terminu przybycia do Polski i koronacji. W czasie trzeciego bezkrólewia w 1587 r. jako podczaszy chełmski stał się centralną postacią koła antykonwokacyjnego w trakcie sejmu elekcyjnego. Związany z Janem Zamoyskim był jego doradcą i mężem
zaufania. Od 1588 r. podkomorzy chełmski w latach 1599-1601. Siedmiokrotnie posłował na sejmy walne z Ziemi Chełmskiej. Był głośnym parlamentarzystą o umiarkowanych poglądach. Na sejmie lubelskim 9 kwietnia 1592 r. został jego marszałkiem. Odegrał znaczącą rolę podczas sejmu inkwizycyjnego jako przeciwnik Habsburgów. W wystąpieniach sejmowych żądał utrzymania swobód dla różnowierców. Walczył z jezuitami, napisał przeciwko nim dedykację do Jana Zamojskiego w pracy M. Czechowicza „Epiafium na wędzidło X. Hieronima Powadmuskiego” (1583 r.)
Jego główną rezydencją było Krupę koło Rejowca, które kupił od Zborowskich i wybudował tu wspaniały zamek późnorenesansowy oraz założył zbór ariański. Był osobą niezwykle przedsiębiorczą, sprzedawał zboże w Lublinie i Gdańsku, dzierżawił wsie, młyny, stawy, karczmy, pożyczał pieniądze na procent, itd. W 1612 roku był właścicielem 3 miast - Bctżyc, Rejowca i Piask Luterskich, 23 wsi w całości, 4 wsi w części i 2 kamienic w Lublinie. Dwa razy byl żonaty. Z pierwszą żoną Zofią Spinka, córką Stanisława Spinki (zmarła w 1598 r.) miał 2 synów - Stanisława i Pawła. Drugą jego żoną była Elżbieta z Oleśnickich.
Paweł Orzechowski zmarł 21 marca 1612 r. i został pochowany w kaplicy grobowej zwanej Arianką we wsi Krynica koło Krupego.
Paweł (II) Orzechowski s. Pawła
Urodzony w Dorohusku w k. XVI wieku, przejął po ojcu nie tylko majątek, ale też wyznanie i urzędy.
Kalwin, w latach 1603-1608 studiował wraz z bratem Stanisławem w Marburgu i Orleanie. Ponownie udał się na studia do Marburga w 1616 (ukończył tu chemię lekarską). Ufundował zbór kalwiński w Bełżycach.
Na synodzie prowincjonalnym w Bełżycach zobowiązał się do opieki nad szkołą kalwińską w tym mieście i został jej scholarem. W 1617 r. synod lubelski wybrał go na seniora kalwińskich dystryktów lubelskiego i chełmskiego - pełnił tę honorową funkcję aż do końca swego życia w 1(532 r. Podobnie jak ojciec byt podkomorzym chełmskim i wielokrotnym posłem na sejmy walne, ale z woj. lubelskiego oraz deputatatem Trybunału Radomskiego. Żonaty z Zofią z Konar Słupecką, miał z nią 2 synów - Mikołaja i Pawła Bogusława oraz 2 córki - Barbarę i Marzenę. Pomnożył ojcowiznę - w 1626 r. trzymał w ręku Bctżycc, 12 wsi w całości (w tym Wronów), 9 wsi w części i 1 wieś w dzierżawie. Zbudował pałace w Wojciechowie i w Gardzienicach koło Piask Luterskich.
Paweł Bogusław Orzechowski s. Pawła
Żył w latach 1626-94. Także wyznawca kalwinizmu, ukończył gimnazjum w Elblągu w 1644 r., studiował w Lejdzie, Franekerze i w słynnym kolegium książąt orańskich „Schola Auriga” w Biedzie. W późniejszych latach scholar szkoły we Włodawie, a następnie senior świecki kalwińskiego dystryktu lubelskiego i chełmskiego. Był rotmistrzem Jego Królewskiej Mości, w 1649 r. walczył w chorągwi generalnej woj. lubelskiego z B. Chinielnickim. Od 1689 r. piastował urząd chorążego lubelskiego, a w latach 1690-1694 sędziego skarbowego lubelskiego. Kilka razy posłował na sejmy walne z woj. lubelskiego.
W latach 1654-56 miał zatargi z proboszczami w Bełżycach. W czasie Potopu opowiedział się za Szwedami i miał im przekazywać informacje wojskowe. Oskarżono go także o dokonywanie zajazdów na okoliczne dobra. W 1688 r. stanął przed Trybunałem Lubelskim oskarżony o współudział w pozyskaniu 3 osób dla Kościoła kalwińskiego. Z zarzutu tego został uwolniony. Żonaty z Teodora Ewą z Męcińskich miał 3 synów - Jana Karola, Krzysztofa Władysława i Teodora Konstantego.
Jan Karol Orzechowski s. Pawła Bogusława
Dziedzic dóbr Łowcza, Bełżycc, Rudka. Był elektorem z woj. lubelskiego w 1674 r., dworzaninem królewskim w 1687 r., łowczym a następnie i chorążym lubelskim. Podpisał elekcję w 1697 r. z woj.
lubelskiego. Zmarł w 1699 r. Należną po nim część Bełżyc odziedziczyła żona Janina z Szumowskich, a później ich córka Urszula.
Teodor Konstanty Orzechowski s. Pawła Bogusława
Absolwent uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą, działacz kalwiński i sejmowy, elektor w 1697 r. z woj. lubelskiego, kasztelan małogoski i senator od 1729 r. W wyniku podziału majątku ojca 3 kwietnia 1694 r. otrzymał 6 wsi w całości i 1 w części w dobrach bełżyckich oraz bibliotekę bełżycką. Jakby chcąc zamazać winy ojca z czasów jego kolaboracji ze Szwedami wykupił w czasie wojny północnej od Szwedów wraz z Janem Gałęzowskim z Targowiska - pisarzem ziemskim lubelskim, księgi grodzkie lubelskie i księgi Trybunału Lubelskiego ocalając je od zniszczenia i umieścił je w twierdzy zamojskiej. Za ten czyn otrzymał od sejmu lubelskiego w 1703 r. 1000 talarów w nagrodę. Poseł na sejm w 1699 i w 1701 r., wielokrotny marszałek sądów skarbowych, dostał też nagrodę od sejmiku lubelskiego za „wielkie ..., fatygi częste, zjeżdżania i ekspansa”.
Człowiek wielkiej nauki, znany protektor protestantów, opiekował się m.in. zborem w Bełżycach. Z tego powodu miewał liczne procesy ze współwłaścicielem Bełżyc Felicjanem Gałęzowskim. Między innymi w 1699 r. został oskarżony o to, że nie dopuścił rzekomo do łoża śmierci swego brata Jana Karola katolików, osób duchownych i żony zmarłego. Uratowały go przed wyrokiem skazującym zeznania żony Jana Karola, która potwierdziła, że Teodor Konstanty nikomu nie wzbraniał dostępu do umierającego brata.
Kolejny atak na Teodora Konstantego przypuścił ks. Komornicki, który w swojej książce obrzucił go oszczerstwami. Orzechowski wygrał proces, a sąd biskupi skazał księdza na pół roku więzienia. W 1726 r.
Trybunał Lubelski nakazał mu spalenie na stosie książek ze słynnej biblioteki Orzechowskich. Po apelacji do Bełżyc przyjechali rzeczoznawcy - księża Hieronim Wysocki i Jordan Wejher -przejrzeli wszystkie księgi Orzechowskiego i orzekli, że nie ma w nich nic przeciwko wierze katolickiej, o co Teodora oskarżano.
Sądził się on także z F. Gałęzowskim o tereny wokół zboru i cmentarza kalwińskiego w Bełżycach. Nękano go procesami mimo, że był tolerancyjny dla księży katolickich i wspierał finansowo klasztor i bibliotekę oo.
Dominikanów w Lublinie. W 1727 roku, w efekcie długotrwałych dysput prowadzonych z uczonym franciszkaninem ks. Łapczyńskim i pod wpływem Konstantego Szaniawskiego - biskupa krakowskiego,
"Teodor Konstanty Orzechowski przeszedł na wiarę katolicką, ale do końca życia (1730 r.) opiekował się kalwinami i zborem w Bełżycach. Był żonaty z Marianną Zielińską z Zielonki, miał z nią syna, któremu po dziadku i pradziadku dał też imię Paweł.
Paweł (III) Orzechowski, s. Teodora Konstantego
Urodzony w 1702 r., podstoli lubelski, pierwszy w rodzie Orzechowskich od połowy XVI wieku katolik - przeszedł na łono Kościoła katolickiego w 1726 r., jeszcze przed konwersją ojca. Studiował na uniwersytecie w Lejdzie w 1722 r. Był elektorem woj. lubelskiego w 1733 r. W 1727 r. otrzymał odstąpiony mu przez ojca tytuł podstolego lubelskiego.