S c h y ł e k i m p e r i a l i z m u W i e l k i e ] B r y t a n i i
Obecny stan gospodarki W. B ry ta n ii powoduje ciągłą konieczność dalszych ograniczeń konsum pcji, co sprawia w rażenie, jak gdyby była ona nastawiona nadal na stopy w ojenną.
T ego roczn y budżet państw a w yn osi 3.429.000.000 fun t., podczas g d y n a jw y ż s z y budżet w o je n n y sięgał 3.238.000.000 fu n t. Co uzysku je społeczeństw o za te pieniądze? Coraz w iększe k ło p o ty m ieszkaniowe, coraz m n ie j żyw ności, coraz większe ograniczenia w opale i świetle, coraz droższy ty to ń , coraz m n ie j odzieży itd., itd . Tę lis tę kłopo^ow i trudności gospodarczych W. B ry ta n ii m ożna by było ciągnąć bez końca. W ydaje się faktem me ule
g a ją cym w ą tp liw ości, że .od pew nego czasu o b se rw u je m y pogłębiające się załam ywanie potęgi gospodarczej i p o lity c z n e j B ry ty js k ie j W spólnoty Narodów. P ow sta je p y ta n ie jaka jest przyczyn a teg o procesu i czy is tn ie je m o żliw o ść je go zahamowania. U ta rła się n pozbawiona słuszności opinia, że im perium , założone w X V I w. d ro g ą przem ocy i gwa^
nad ludam i ko lo ro w y m i, s ta ło się pierw szą potęgą prze m ysłow ą na swiecie zig i z >- byciu tanich s u ro w có w . W c ią g u k ilk u w ie k ó w ro z w ija ła się w ielkość gospodarcza i po
lity c z n a W . B ry ta n ii, oparta na łu pieżczej ekspansji. W ielcy m ężow ie stanu w A h g t a . r o z um iejąc nietrw a łość im perium kolonialnego, op a rte g o na w y z y s k u p o db itych ludów, S w końcu X IX w . koncepcję dom inialną, n a ’ zasadzie k tó re j pow stały n i e ^ eg e dom inia, złączone fo rm a ln ie unią personalną z macierzą, p rz y czym każda z kolon u lu in n y c h ’ obszarów podległych może o trz y m a ć pra w a dom inialne (s ta tu t dom inialny 1 chw ilą o s ią g n ię c i/,.n a le ż y te j! do jrza łości p o lity c z n e j“ . W okresie I W o jn y Ś w iatow ej
kolonie a w jeszcze w iększym stopniu dom inia, usam odzielniły się gospodarczo, rozbudo / ^ s w ó l T a ny Przem yśl; w czasie II W o jn y Ś w ia to w e j proces ten uleg ł daiszemu ló z w o jo w k W. B rytan ia, zmuszona coraz d ro ż e j płacić za im p o rt żyw ności . suro w có w , m iała coraz w iększe trudności z lokow aniem sw ych prze m y s ło w y c h w y r c ó w na .m pen l nych ryn ka ch zbytu. K ło p o ty związane z utrzym an io m spoistosc. W spólno ty ^ B ry ty js k ie j pow odow ały spadek p re s tiż u W . B ry ta n ii tak w łonie sam ego im perium , ja k i poza je go g r a u r a m i — ekspansja zaś in nych potęg prze m ysło w ych stw arzała dla A n g in g iO „ 4 kon kure ncję na ś w ia to w y c h rynka ch zbytu. P a n u je powszechne przekonanie ze dochody osiągnięte z eksportu angielskiego nie w ysta rcza ją na pokrycie koniecznego do życia im .portu M a ło k to jednak zdaje sobie sprawę, że d e fic y t w handlu zag ran icznym W . B ry ta n ii is tn ia ł ju ż od w ie lu przed II W o jn ą Ś w iatow ą. P orów nanie eksportu i im p ortu towaroW w latach 1938 i 1946 w y k a z u je , że obecny d e fic y t jest m n ie js z y niż na ro k przed
wojną-E kspo rt
1938 r. £ 532.000.000.—
1946 r. £ 962.000.000 —
Import
£ 920.000.000-
£
1.298.000.000-Deficyt)
£ 388.000.000,
£ 336.000.000,
SCHYŁEK IMPERIALIZMU WIELKIEJ BRYTANII 107
Jeśli okres dzisiejszy w W . B rylam i- uważać będziemy za okres k ryzysu , to pow staje pytanie, dlaczego sytua cja w 1938 r. była po czytyw an a za zupełnie norm alną i co spow o
dow ało zmianę poglądów na je j1 ocenę. W 1938 r. nadw yżka eksportu była pokryw ana częściowo frachtam i Okrętowymi- ( £ 100.000.000), a częściowo ró żn ym i usługam i fin a n sow ym i, ja-k ubezpieczenia itp . ( £ 35.000.000). W iększość d e fic y tu b y ła jednak p o k ry w a na dochodami z b ry ty js k ic h in w e s ty c y j zagranicznych, k tó re na rok przed w o jn ą w y n o s iły
•nie m n ie j niż £ 200.000.000. Te w szystkie pozycje (były jednym z ekonom icznych p rz y w ile jó w , ja k im i cieszyła się W . B rytan ia w -okresie -rozkw itu swego im perializm u. Obecnie w sz y s tk ie te pozycje są w y ra ź n ie zagrożone, gdyż w ielkość i trw a ło ś ć samego im perium ulega -poważnemu zachwianiu.
Co-raz 'bardziej groźne dla spoistości B ry ty js k ie j W spólnoty N arodów s ta ją się Stany Z jednoczone A . P. Dom inia, a nawet śama W . B ryta n ia uzależniają się, coraz ba rdziej od U. S. A. Dla Kanady zw iązanej tylom a gospodarczym i -i -politycznym i w ięzam i ze- Stanami, konieczność w y b o ru m iędzy W aszyngtonem a Londynem — n ie w ą tp liw ie nie nastręcza
łaby na jm n iejszych wahań. A u s tra lia i N ow a Zelandia, obydw ie słabo zaludnione, ob ydw ie w ysu nię te w pobliże ludów azjatyckich , lic z y ć muszą w y łą c z n ie na opiekę i -pomoc a m e ry kańską. N aw et P ołudniow a A fry k a , będąc ta k w a ż n y m punktem stra te g ic z n y m , -musi się przede w s z y s tk im lic z y ć z k ilk a k ro tn ie silniejszą od W . B ry ta n ii potęgą m orską Stanów Zjednoczonych. D otychczasow e narzędzia p o fity k i im perialnej, ja k im i b y ły dom inia, coraz ba rdziej w y s u w a ją się z rą k W . B ry ta n ii.
Jedną z zasadniczych cech im perializm u gospodarczego je st ekspansja w zdobywaniu coraz to no w ych ry n k ó w zbytu. N adw yżka to w a ró w w yp ro d u ko w a n ych musi znaleźć ujście w postaci eksportu za granicę, w p rz e c iw n y m w ypadku im perializm państw a kapi
talistyczn eg o muisi pro w a dzić do k ry z y s u gospodarczego w y w o ła n e g o nadprodukcją.
W końcu X IX w., a naw et na po czątku X X w ., niebezpieczeństwo to nie g ro z iło W. B r y tan ii, gdyż eksport znacznie p-rzewyższał im p o rt; nadw yżki przeznaczane b y ły na p o w iększenie in w e s ty c ji b ry ty js k ic h za granicą. Jednak od 1930 r. dochody z tych in w e s ty c ji m usiały p o kryw a ć w cią ż w zrastające saldo ujem ne bilansu handlowego, oraz stanow iły pow ażny c z y n n ik przy u trz y m a n iu stop y ż y c io w e j ludności W . B ry ta n ii na dotychczasow ym W ysokim poziom ie. W latach przed II W ojną S w ialo w ą dochody te nie w y s ta rc z a ły ju ż na p o k ry c ie koniecznego im p o rtu . W y ło n iła się konieczność zbyw ania corocznie pe w n ej części ty c h in w e s ty c ji na -pokrycie w cią ż w zra sta ją ce g o d e fic y tu , zaplata nap yw a a prze Ważnie w form ie s u ro w c ó w i in nych p ro d u k tó w niezbędnych dla W . B ry ta n ii, mia o o -miejsce np. w handlu z A rg e n ty n ą , k tó ra dostarczała w ie lk ic h ilości mięsa^ ecz me w szystkie zapłaty dokonyw ane były w te j form ie ; d e fic y t handlu ze Stanami Z je noczonyrm, wynoszący w 1938 r. $ 446.000.000, został p o k ry ty z dochodów z in w e s ty c ji -zamors i ,
‘głów n ie w postaci suro w có w z In d y j i M a la jó w . Obecnie większość tych inwes y i stała utracona przez W. B rytanię. W P rzeglądzie E konom icznym z 194 r. * ) rzą o c n
°g ó ln e dochody z odsetek, z y s k ó w i dyw idend z zagranicy (w c ią g u r '
lionów . Suma ta -obejmuje 1" dochody z in w e s ty c ji w -kolejach a rg e n ty ń s k ie , z - o r y c i W - B rytan ia niedaw no się w ycofała, 2» pro cen ty i dyw idendy z najrozm aitszych pożyczek
•Południow o-am erykańskich, które najprawdopodobniej zostaną spłacone w ciągu -bieżącego r °k u , oraz 3« in w e s ty c je w, Indiach i na Cejlonie, wynoszące około £ 450 m dionów . Ta ostatnia pozycja , ja k v zresztą i- c a ły pre lim in o w a n y tegoroczny oc 10 > w y g 4 ^ k(>io nikło, wobec d łu g u W . B ry ta n ii chociażby w stosunku do In d y j, a w y -4 S
*) Economic Survey for 1947.
108 KRONIKA EKONOMICZNA
f 1.400 ’m ilion ów . S ytuacja odnośnie zagranicznych in w e s ty c ji W . B ry ta n ii w yg ląd ać bę
dzie na początku 1948 r. jeszcze g o rz e j, o ile eksport a rty k u łó w przem ysłu b ry ty js k ie g o nie zostanie jeszcze b a rd z ie j w zm o żon y, c o jednak na najbliższy okres w yd aje • się m ało prawdopodobne.
S koro W. B rytan ia w y w o z i za granieg w y ro b y gotow e, a p rz y w o z i surowce, b ry ty js k a stopa życiow a w inna zależeć na d łu g ie j fali od w a rto ści pieniężnej, jaką te w y ro b y po
siadają na ry n k u ś w ia to w ym w stosunku d o suro w có w . Jeśli np. cena samochodów idzie w g ó rę , a cena herbaty spada, sytua cja W . B ry ta n ii się -polepsza - i o d w ro tn ie : je ś li cena sam ochodów spada, a cena he rba ty w zra sta , stopa życio w a W . B ry ta n ii obniża się *).
Samochody i herbata są is to tn ie .przykładem ściśle zw iązanym iz sobą. W 1946 r. W . B r y tania im p o rto w a ła 396 m ilio n ó w fu n tó w herbaty za £ 35 m ilio n ó w wobec 527 m ilion ów fu n tó w he rba ty w .1938 r. za sumę £ ,3 1 m ilionów . W yższa je j cena w 1946 r. była op ła
cona .zasiłkiem z b ry ty js k ic h podatków , a zm niejszone ilości dla kon&um cjt są takie, ja k w okresie w o jn y , co wymaiga bezustannych ograniczeń w spożyciu. Jednakże Indie i C e j
lon, dostarczające dotychczas ponad 90% zapotrzebowania W. B ry ta n ii na herbatę, dążą d o stałego podw yższania je j cen; w styczniu br. Cejlon na ło żył fia eksp ort herbaty d o da tkow e cło w w yso kości 6 pensów od fun ta ; w rezultacie rząd b r y ty js k i musi p a c ie w 1947 ,r. co n a jm n ie j 2 s z y lin g i i 7 pensóiw od fun ta herbaty im p o rto w a n e j z C ejlonu, wobec 1 s z y lin g a i 10 pensów w rok:u ubiegłym , a 1 Iszylinga i 2,5 pensów przed ostatnią w o jn ą Wobec powyższego nie należy się dziw ić zamiarom dalszego ograniczenia konsum cji herbaty w A n g lii. P rzykład herbaty jest ty lk o je dn ym z wielu. Podobnie przedstawia S1ę sytua cja z kauczukiem , cyną, olejam i roślinn ym i itp., .któ rych ceny rosną stale. Jak p o daje sprawozdanie M in is te rs tw a Handlu (Beard o f Trade) w z ro s t cen s u ro w c ó w i p ó ł fa b ryka tó w w lu ty m 1947 r. w y n o s ił 142% ponad poziom z 1938 r. W tymi samym czasie ceny a rty k u łó w eksportow anych w z ro s ły jedynie o 115% ponad poziom z 1938 r , a a r t y k u ły stanow iące g łó w n y eksport ]U. B ry ta n ii, a w ięc w y tw o r y m etalow e - ty lk o o 94%.
P rz y ty m kon kure ncja Stanów Zjednoczonych na rynka ch ś w ia to w y c h daje się coraz ,bar-
■ d z ie j A n g lii we znaki; najlepszym przykład em teg o są sam ochody .brytyjskie , k tó ry c h cena jest daleko wyższa niż odpowiednich w ozów am erykańskich, ostatnio bowiem za
rów no Ford ja k i General M o to rs znacznie o b n iż y ły s w o je ceny. Ta walka k o n k u re n c y jn a je st tym ba rdziej beznadziejna dla ¡W. B ry ta n ii, że gospodarka am erykańska nie je s t zależna od im p o rtu tanich suro w có w i żyw ności, p rz e c iw n ie — A m e ryka od c h w ili zakończenia w o jn y cią gn ie znaczne (k o rzyści ze z w y ż k i icen ty c h a rty k u łó w .
Z pow yższych rozw ażań niezbicie .wynika fa k t, że każda zw yżka suro w có w kolon ial
nych, n ie w ą tp liw ie po w odująca w z ro s t stopy ż y c io w e j m ie js c o w e j ludności, w p ły w a na obniżenie stopy ż y c io w e j w a rs tw pra cu ją cych A n g lii. Zarządzenia rządu cejioń skie go w kierunku podwyższenia cen m iały na celu zwiększenie swych dochodów dla w prow adze
nia now ych usług społecznych i b y ły bezpośrednim ciężarem dla (b ry ty js k ie g o konsum enta.
Podobnie dążenia In d y j do u trzym a n ia cen p ro d u k tó w podstaw ow ych na m o ż liw ie n a j
w y ż s z y m poziom ie ma na celu przyśpieszenie uprzem ysłow ienia te g o k ra ju , c o bezpośred
nio od bija się na s y tu a c ji W. B ry ta n ii. Przed w o jną , posiadając in w e s ty c je zam orskie w a r
tości ok. £ 3.500.000.000 (przew ażnie w krajach w y tw a rz a ją c y c h ’ surowce), W. B rytania była zainteresowana w u trz y m a n iu ich w y s o k ic h cen, w rzeczyw istości większość pla
nów re s try k c y jn y c h , dotyczących herbaty, cyny, kauczuku itp . została wprowadzona z in ic ja ty w y angielskich in w e sto ró w w latach trzydziestych. D zisiaj, nawet kolonie,
*) Imperialism in Reverse. Reginald Holt, Tribune, April 18. 1947.
SCHYŁEK IMPERIALIZMU WIELKIEJ BRYT AKII 109
rządzone fa ktyczn ie przez u rz ę d n ik ó w b ry ty js k ic h , usam odzielniają się; urzędnicy ci, z tych czy z in nych w zględów , zdają się coraz b a rd z ie j dbać o in te re s y rządzonych przez nicli k ra jó w ; W. B rytania drogo płaci za ostatni okres swego im perializm u. Zjednoczone K ró le stw o , a w ięc sama wyspa b ry ty js k a , nie jest dostosowana do samodzielnego życia gospodarczego; m ogła się św ietnie ro z w ija ć ja k o m etropolia w ie lk ie g o im p e riu m ; d zisia j je st ona jiuż anachronizm em nie m a ją cym ra c ji b y tu , o ile nie zostaną przeprowadzone d a le ko idące zm iany, dostosow ane d o obecnej rze c z y w is to ś c i p o lity c z n e j i gospodarczej.
C iężka sytua cja W . B ry ta m i, w y n ik a ją c a m ię dzy in n y m i z d e fic y tu bilansu płatniczego, zależności ekonom icznej od Stanów Z jednoczonych i w y p ły w a ją c e stąd trudności w ło nie sam ego im p eriu m , w y w o łu je konieczność w zm ożenia eksportu i zredukow ania im p o rtu , Redukcja im p o rtu suro w có w doprow adziłaby do upadku 'przem ysłu b ry ty js k ie g o , zm niejsza się w ięc ty lk o im p o rt a rty k u łó w żyw n o ścio w ych i d la te g o też A n g lia stoi w o bec .alte rn atyw y albo bezrobocia, albo głodu.
Im prę dze j obecny so c ja lis ty c z n y rząd W . B ry ta n ii zda sobie sprawę z konieczności przestawienia dotychczasow ej im perialnej p o lity k i, eksp lo atują cej kolonie, i w e jścia na d ro gę samodzielnej gospodarki Zjednoczonego K ró le s tw a na ró w n i z in n y m i państwam i E u ro py, ty m prędzej zażegna niebezpieczeństwo b lis k ie j ka ta s tro fy . N ie w ą tp liw ie nawrócenie do plan ów re a g ra ry z a c ji m in. E llio ta z 1933 r. nie Ibędzie ła tw e ; w najlepszych w arunkach W . B rytania będzie m ogła produkować nitecałą i / 3 koniecznego zapotrzebowania na a r ty k u ły rolnicze. W k a żd ym w ypadku drastyczne obniżenie s to p y x ż y c io w e j ludności b r y ty js k ie j w y d a je się nieuniknione.
i 1 , J i Janusz Jeżew ski