Kryteria stratyfikacyjne środowiska międzynarodowego

Jednym z najpoważniejszych wyzwań w przypadku ontologicznej warstwy nauki o stosunkach międzynarodowych jest kwestia jego chronologii, lub raczej sukcesywnego podziału tej chronologii. Jest to konsekwencją nieciągłości teoretycznej samej nauki, obejmującej szereg kryteriów oraz wydarzeń istotnych z punktów widzenia skonstruowanych oraz preferowanych modeli analitycznych. Co więcej, z powodu stopnia komplikacji środowiska niezwykle trudno precyzyjnie określić punkty będące cezurami dającymi pojęcie o strukturze globalnej historii. Dodatkowym wyzwaniem jest także fakt, że większość zjawisk międzynarodowych nie ma charakteru punktowego, lecz są procesami niezwykle rozciągniętymi w czasie. Dodatkowo, ich powiązania, oraz ich wzajemna interferencja utrudniają, o ile jest to w ogóle możliwe, ich precyzyjną abstrakcję z gąszczu wydarzeń historycznej. W rezultacie każda dostępna stratyfikacja rozwoju środowiska międzynarodowego ma charakter umowny oraz symboliczny. Ma także charakter uznaniowy, uzależniony od osobistego punktu widzenia poszczególnych naukowców analizujących przeszłe fazy środowiska międzynarodowego. W rezultacie istnieje szereg autonomicznych systemów kategoryzacyjnych historię rozwoju środowiska międzynarodowego, patrzących na dostępne dane empiryczne, ukazujących odmienne koncepcje ich układania, analizy oraz identyfikujących różne punkty odniesienia. W niniejszej rozprawie zostaną zaprezentowane trzy najpopularniejsze koncepcje: kategoryzacja systemu światowego, kategoryzacja liberalna oraz kategoryzacja realistyczna.

W pierwszym przypadku, kluczowym kryterium jest stopień integracji środowiska międzynarodowego reprezentowany poprzez ilościowy wzrost liczby transnarodowych powiązań pomiędzy uczestnikami oraz jakości tychże – rozumianej głównie jako głębokość na która poszczególne powiązania. Zasadnicze cezury w kontekście niniejszej chronologii można zidentyfikować w punktach, w których następuje rozwój oraz integracja świata, jako spójnego systemu międzynarodowego, takich jak ustanowienie wspólnej przestrzeni politycznej oraz gospodarczej. Chronologia ta została stworzona na potrzeby modelu teoretycznego teorii globalnych, ze szczególnym uwzględnieniem modelu systemu światowego, autorstwa Immanuela Wallersteina²²⁵. W rezultacie, na tle pozostałych

225Immanuel Wallerstein (1930), urodzony w Nowym Jorku amerykański socjolog oraz historyk. Służył w wojsku w latach 1951-1953, związany z Uniwersytetem Colombia w Nowym Jorku. Jego praca licencjacka poświęcona była zjawisku maccartyzmu, co ugruntowało jego pozycję oraz zaważyło na przyszłym wyborze tematyki badawczej. Autor niezwykle nośnej, analizowanej w niniejszej rozprawie, teorii systemu światowego, krytykowanego między innymi za zbytni redukcjonizm, na przykład wymiaru kulturowego.

Autor licznych monografii oraz publikacji. Ostatnie jego książki to: I. Walllerstein, R. Collins, M. Mann, G.

Derluguin, C. Calhoun, Does capitalism has a future?, Oxford, Nowy Jork 2013; The World is Out of Joint:

World-Historical Interpretations of Continuing Polarizations, red. I. Wallerstein, Londyn, Nowy Jork 2015.

kategoryzacji stosunków międzynarodowych, w tym przypadku można zauważyć, że początek systemu międzynarodowego datowany jest na okolicę roku 1500 po Chrystusie, gdzie po raz pierwszy pojawiły się zręby zglobalizowanego świata²²⁶. W tym kontekście należy wyróżnić dwie podstawowe ścieżki rozwoju całości systemu.

W pierwszym przypadku, jest to ewolucja stosunków międzynarodowych na płaszczyźnie aktywności ekonomicznej w kierunku gospodarki-świata²²⁷, co oznacza zintegrowanie poszczególnych gospodarek narodowych w jeden spójny oraz zsynchronizowany system powiązań gospodarczych. W tym kontekście należy wskazać, że większość zwolenników teorii systemu świata, jest zdania, że współczesna gospodarka w największym stopniu przypomina właśnie ten model. Transnarodowe powiązania o charakterze ekonomicznym, a także drastyczny wzrost poziomu wzajemnej współzależnosci²²⁸.

W drugim przypadku jest to ewolucja stosunków międzynarodowych na płaszczyźnie aktywności politycznej w kierunku imperium światowego²²⁹, co oznacza zintegrowanie poszczególnych podmiotów politycznych w jeden spójny oraz zsynchronizowany system polityczny obejmujący cały świat. W przeciwieństwie do poprzedniego punktu, w tej sferze postępy integracji są niemal niezauważalne, lub raczej cykliczne, ponieważ uniwersalne imperia, takie jak Rzym czy Chiny, nie dość że nie są w stanie objąć swym zasięgiem całości globu – w tym miejscu należy przypomnieć, że od początku istnienia stosunków

226W ujęciu niektórych naukowców, epoka wielkich odkryć i podbojów geograficznych, kiedy to położone pierwsze fundamenty pod globalną wymianę towarowo-pieniężną. Zwolennikiem tego podejścia był Immanuel Wallerstein. J. Czaputowicz, Teorie (...), s. 158. Inni naukowcy wskazują czasem daty znacznie wcześniejsze. Na przykład Janet Abu-Lughold umiejscowiła ten początek w XII wieku po Chrystusie. J. L.

Abu-Lughold, Before European hegemony. The world system A. D. 1250-1350, Londyn Nowy Jork 1989.

Natomiast Henryk Samsonowicz, wskazuje jako cezurę początkową wiek IX i X po Chrystusie. H.

Samsonowicz, The rise and fall of „the world of economy”. Eastern Europe in 9^th - 12^th centuries, „Journal of world system research”, 2000, nr 6(2), s. 518 – 523. Jednakże w opinii większości środowiska, prawdziwy początek istnienia i funkcjonowania gospodarki świata można wskazać w okolicach roku 1945, kiedy to zostały utworzone instytucje przeznaczone do jej koordynacji.

227Gospodarka-świat (ang. world-economy, niem. weltwirschaft), w odróżnieniu od gospodarki światowej, która złożona jest z szeregu mniej lub bardziej autonomicznych gospodarek narodowych, w swej istocie jest jedną, spójną gospodarką, obejmującą całość świata, złożonej z komplementarnych elementów oraz koordynowana przy pomocy globalnych instytucji, takich jak WTO czy system z Bretton Woods. W przeciwieństwie jednak do gospodarek narodowych, gdzie istnieje struktura polityczna sprawującą kontrolę nad przepływem kapitału oraz przejęcie wartości dodatkowej, wynikających z stosunku pracy wkładanej w produkcję gotowego dobra, która stanowi przedmiot swobodnej gry negocjacyjnej, zazwyczaj wygrywanej przez podmioty zlokalizowane w centrum samego systemu. J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa 2008, s. 159.

228Szczególnie dobrze współzależności te widać na przykładzie handlu surowcami energetycznymi, gdzie z relatywnie niewielkiej ilości źródeł, zaspokajane są potrzeby praktycznie każdej gospodarki narodowej.

229Charakterystyka dotychczasowych imperiów światowych (uniwersalnych czy też kulturalnych) zostanie zaprezentowana poniżej, w podrozdziale poświęconym przedwestfalskiemu środowisku międzynarodowemu, natomiast możliwości zaistnienia uniwersalnego imperium w postwestfalskim środowisku międzynarodowym zostaną omówione w rozdziale piątym.

międzynarodowych w okolicach 1500 roku po Chrystusie, nie zanotowano wykształcenia kolejnego mocarstwa uniwersalnego, a pozostałe zostały pozbawione efektywnej możliwości globalnego oddziaływania. Ciekawą koncepcję w ramach modeli świata zaprezentował Salvatore Babones, który za nowe imperium uniwersalne wskazał na Stany Zjednoczone²³⁰. Jednak z powodów wymienionych w rozdziale czwartym, teza ta nie będzie dłużej analizowana w ramach niniejszej rozprawy. W ramach niniejszej stratyfikacji historii systemu międzynarodowego, wyróżnić można pięć podstawowych okresów dziejowych. Pierwszym jest faza pierwotna trwająca do 1500 roku, w ramach której wykształciły się podstawowe dla współczesnego świata ideologie²³¹. Po pierwsze, w sferze politycznej była to ideologia liberalizmu politycznego. Po drugie, w sferze gospodarczej była to ideologia kapitalizmu, stanowiąca niemal lustrzane odbicie poprzedniczki. Co ważniejsze, w niektórych przypadkach okres ten jest określany jako właściwe stosunki międzynarodowe, gdzie poszczególne podmioty były od siebie względnie odseparowane zarówno pod względem polityczny oraz ekonomicznym. Druga to faza kształtowania się systemu światowego, trwająca pomiędzy 1600 a 1750 rokiem po Chrystusie²³². W tym okresie ukształtował się w Europie system powiązań, wraz z koncentrycznymi kręgami tworzącymi centrum oraz peryferie. W tym okresie wskazać można dwie charakterystyczne cezury.

Pierwszą jest rok 1492, kiedy to Krzysztof Kolumb dopłynął na Karaiby, rozpoczynając tak zwaną pierwszą falę kolonizacji świata²³³.

Drugą jest wyraźne przestawienie się na wymianę pieniężną atlantyckich miast handlowych, które odgrywały olbrzymią rolę w światowym handlu²³⁴. Okres ten obejmował konsolidację ekonomiczną systemu oraz jego polityczną ekspansję poza granice Europy.

Ówczesny system międzynarodowy, charakteryzował się stopniowym zwiększaniem zasięgu terytorialnego, poprzez reprodukcję europejskiego modelu politycznego, ekonomicznego oraz

230S. J. Babones, American Tianxia: Chinese Money, American Power and the End of History, Bristol, Chcago 2017.

231I. Wallerstein, The Modern World-System, vol. I: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century, Nowy Jork, Londyn 1974.

232I. Wallerstein, The Modern World-System, vol. II: Mercantilism and the Consolidation of the European World-Economy, 1600-1750, Nowy Jork 1980.

233Pierwsza fala europejskiej kolonizacji została rozpoczęta na chwile przed wielką podróżą Krzysztofa Kolumba przez Atlantyk. Zakończyła ją rewolucja amerykańska z 1775 roku. Pierwsza fala kolonizacji początkowo prowadzona przez państwa iberyjskie, przesunęła się na Wielką Brytanię oraz Francję, w mniejszym stopniu na pozostałe podmioty europejskie. W jej ramach korzystano z dwóch modeli kolonizacji.

Model pierwszy, francusko-portugalski, obejmował tworzenie faktorii i placówek handlowych oraz współpracę z lokalnymi strukturami politycznymi, społecznymi oraz militarnymi. Model drugi, angielsko-hiszpański, obejmował zniszczenie tych struktur oraz transfer znaczących segmentów populacji celem rekonstrukcji rodzimych struktur społecznych, politycznych oraz ekonomicznych.

234D. Acemoglu, S. H. Johnson, J. A. Robinson, The Rise of Europe: Atlantic Trade, Institutional Change and Economic Growth, „National Bureau of Economic Research working paper”, 2002, nr 9378, URL:

http://www.nber.org/papers/w9378, [dostęp: 3.10.2016], s. 16 – 19.

społecznego na terenach dziewiczych oraz poprzez inkluzję pozostałych nieeuropejskich podmiotów międzynarodowych takich jak Turcja czy Rosja przy pomocy mechanizmu mimikry. Dodatkowo, w tym okresie zaszła poważna zmiana jakościowa systemu, poprzez wyraźne wyodrębnienie się jego centrum oraz peryferii.

Trzecia faza to okres jego gwałtownej ekspansji, powiązany z wybuchem rewolucji przemysłowej oraz określana jest jako faza ekspansji oraz obejmuje okres od połowy XVIII wieku do Rewolucji Francuskiej²³⁵. Niezwykle krótka faza, obejmowała stabilizację oraz dalszy rozwój ilościowy jak i jakościowy systemu międzynarodowego. Z jednej strony nastąpił rozwój terytorialny kolonii europejskich, z drugiej następowało dalsze pogłębienie więzi o charakterze gospodarczym, w tym następowały próby stworzenia oraz ulepszenia systemu wymiany pieniężnej, poprzez utworzenie oraz rozwój instytucji finansowych, jak na przykład Giełda Królewska w Londynie (ang. Royal Exchange)²³⁶ czy potężne kompanie monopolizujące handel z określonymi regionami świata, jak na przykład Kompanie Wschodnioindyjskie²³⁷, ufundowane w takich państwach jak Wielka Brytania, Francja,

235Cezury czasowe zaprezentowane przez Immanuela Wallersteina różnią się od zaprezentowanych w tekście, lecz z powodu na długość oraz ciągłość procesów ekonomicznych wskazanie konkretnych cezur czasowych jest kwestią umowną. Z tego też powodu w ramach niniejszej rozprawy za cezurę otwarcia uznano po prostu koniec poprzedniej fazy. Natomiast co do cezury końcowej, wybuch Rewolucji Francuskiej stanowi punkt w historii równie charakterystyczny jak wybuch II wojny światowej, z tego też powodu staje się niezwykle charakterystycznym punktem w chronologii stosunków międzynarodowych. Więcej szczegółów w I.

Wallerstein, The Modern System, vol. III: The Second Great Expansion of the Capitalist World-Economy, 1730-1840's, San Diego 1989.

236Giełda Królewska w Londynie została założona przez angielskiego finansisty Thomasa Greshama, a została otwarta przez królową Elżbietę I w roku 1571 roku. Wzorowana na giełdzie w Antwerpii, początkowo obejmowała handel surowcami oraz towarami przemysłowymi. Wspomnieć należy o dwóch ciekawostkach.

Po pierwsze, oryginalnie giełda obsługiwała nie tylko transakcje finansowe, lecz zawierała w sobie również miejsce dla handlarzy oraz ich towarów. Po drugie, ze względu na wulgarne zachowanie, brokerzy zostali usunięci poza jej obręb, rezydując w pobliskich kawiarniach. To właśnie w jednej z nich powstał pierwszy indeks giełdowy, stworzony przez Johna Castinga. W 1666 roku, giełda spłonęła w Wielkim Pożarze Londynu. Została odbudowana w trzy lata później. Największym wyzwaniem dla organizatorów były nieuczciwe transakcje, prowadzone przez brokerów. W ich wyników możliwe stało się pojawienie się tak zwanych baniek mydlanych, czyli przedsiębiorstw pojawiających się znikąd, oferujących perspektywę wielkich zysków, która w ostateczności okazuje się iluzją. W wiekach XVII i XVIII podejmowano liczne próby uregulowania giełdy poprzez zastosowanie różnorodnych narzędzi z trzech głównych grup. Po pierwsze, rejestracji brokerów oraz pobierania od nich opłat licencyjnych. Po drugie, poprzez rozwój instytucji oferujących usługi ubezpieczeniowe. Po trzecie, poprzez zaangażowanie finansowe oraz prawne instytucji rządowych, ze szczególnym uwzględnieniem dworu królewskiego. W konsekwencji w 1801 roku Królewska Giełda Papierów Wartościowych przekształciła się we współczesną Giełdę Londyńską (ang.

London Stock Exchage, LSE). Więcej szczegółów: R. C. Michie, The London Stock Exchange: A History, Oxford 1999.

237Największym oraz najstarszym z niniejszych przedsiębiorstw zarządzających handlem Europy z Dalekim Wschodem, była właśnie brytyjska Kompania Wschodnioindyjska. Powstała w roku 1600 roku na mocy dekretu królowej Elżbiety I, dyskontując przełamanie morskiej potęgi Hiszpanii w 1588 roku. Kompania powołana była w celu zgromadzenia środków w celu sfinansowania wyprawy na Daleki Wschód oraz dokonania podziału zysków kiedy statki (lub niektóre z nich) powrócą. Początkowa aktywność przekształciła się w organizowanie sieci faktorii handlowych w Indiach (na przykład Surat, Madras, Bombaj oraz Kalkuta) oraz rozszerzającą się siecią kontaktów w Chinach i Japonii. W środowisku akademickim można spotkać się z opinią, że była to jedna z pierwszych globalnych korporacji transnarodowych. W 1801 roku, u szczytu własnej potęgi, kompania ta odnotowała sprzedaż na poziomie siedmiu milionów sześciuset dwóch tysięcy

Holandia, Dania, Szwecja oraz Prusy, czy Kompania Mórz Południowych (ang. South Sea Company)²³⁸. Jednakże rezultatem negatywnym powyższej synchronizacji jest zwiększanie skali oraz częstotliwości kryzysów generowanych przede wszystkim z powodu oderwania pieniądza od wartościowego metalu wykorzystywanego do jego wytworzenia, innymi słowy upowszechniły się pieniądze papierowe i inne dokumenty posiadające znaczną przypisaną do nich wartość. W rezultacie pojawiły się również pierwsze kryzysy o mechanizmie bańki mydlanej (ang. bubble)²³⁹, stające się nieodłączną częścią systemu.

czterdziestu jeden GBP, zadłużenie na poziomie pięciu milionów trzystu dziewięćdziesięciu trzech tysięcy dziewięciuset osiemdziesięciu dziewięciu GBP i wpływy na poziomie piętnastu milionów czterystu czterech tysięcy siedmiuset trzydziestu sześciu GBP (dane za W. H. Pyne, Microcosm of London, Londyn 1808).

Zmierzch potęgi kompanii przyniosły decyzje rządu brytyjskiego liberalizujące handel z Indiami (1813 rok) oraz Chinami (1833) rok, oraz wzrost konkurencji na rynku towarów luksusowych jak herbata.

Przysłowiowym gwoździem do trumny Kompanii było powstanie sipajów w Indiach w latach 1857-1859, które wprawdzie zostało krwawo stłumione, lecz podniosło zastrzeżenia względem efektywności Kompanii w zarządzaniu tym ogromnym państwem. W konsekwencji Wielka Brytania przejęła instytucje przedsiębiorstwa w Indiach w roku 1858. Kompania została ostatecznie znacjonalizowana w roku 1874.

Więcej szczegółów odnośnie historii rozwoju oraz upadku Kompanii Wschodnioindyjskiej znaleźć można w Ph. J. Stern, The Company-State: Corporate Sovereignty and the Early Modern Foundations of the British Empire in India, Oxford 2011; R. Williams, London's Lost Global Giant: In Search of the East India Company, London 2015.

238Dla odmiany od poprzedniczki, ta kompania okazała się jednym z największych katastrof finansowych w historii Wielkiej Brytanii. Cała historia tego przedsiębiorstwa stanowi modelowy mechanizm piramidy finansowej, niewłaściwych kontaktów na linii biznes-polityka oraz mechanizmów psychologicznych indukowanych przez rozsiewane plotki. Kompania założona w 1711 roku do zarządzania handlem z hiszpańskimi koloniami w Ameryce Łacińskiej, co w konsekwencji traktatu w Ultrechcie (1713) nie miało miejsca. W konsekwencji popyt na akcje kompanie został podtrzymany poprzez gwarancje rządowe (gubernatorem został król Jerzy III), oraz wypłatę sutych prowizji dla dotychczasowych inwestorów. W rezultacie dało to mocne przeświadczenie dla plotek o spodziewanych wysokich akcjach, co wiązało się ze dalszą zwyżką na ceny akcji, a w konsekwencji dalszym pompowaniem bańki. Na masowym zainteresowaniu rynkiem kapitałowym zyskiwały również inne firmy, w tym kuriozalne przedsiębiorstwa jak

„zyskowna kompania do przedsiębrania i wykonania, ale nikt nie wie czego” (ang. a company for carrying out an undertaking of great advantage, but nobody to know what it is) (Ch. Mackay, Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds, Petersfield 2003, s. 65, 71.). W rezultacie kompania zanotowała dramatyczny wzrost cen akcji, po czym, gdy rynek dokonał korekty, panika pogłębiła zapaść i obniżyła ceny akcji dalej, co przyczyniło się do paniki inwestorów oraz fali widowiskowych bankructw a także poważnych ubytków w gospodarce narodowej. Kompania Mórz Południowych istniała do 1855 roku, ale skupiała się głównie na zarządzaniu długiem państwa, jako że niemal od początku istnienia stanowiło to najbardziej zyskowną formę działalności. Więcej szczegółów: H. J. Paul, The South Sea Bubble: an economic history of its origins and consequences, Londyn 2010.

239Pod niniejszą, niewinną nazwą skrywa się poważny kryzys finansowy. Paradoksalnie jest to w mniejszym stopniu sprowokowane rzeczywistą kondycją gospodarki narodowej lub światowej, a w większym stopniu społecznymi oczekiwaniami artykułowanymi przez instytucje inwestycyjne. W rezultacie olbrzymie sumy pieniędzy inwestowane są w przedsięwzięcia, które nie posiadają realnych możliwości sprostania pokładanych w nich oczekiwaniom. Dlaczego to się dzieje? Nauki społeczne, w tym ekonomia, nie dają jednoznacznej odpowiedzi. Najprawdopodobniej w grę wchodzi szereg przyczyn, które podzielić można na trzy wiązane ze sobą kategorie. Pierwszą jest specyficzne połączenie społecznej ignorancji w odniesieniu do mechanizmów rynków finansowych połączona z dążeniem do uzyskania maksymalnych zysków minimalnym nakładem kosztów, co w niektórych sytuacjach może przeważyć nad konserwatywnym mechanizmem MINIMAX. Drugą jest umiejętne wykorzystanie mechanizmów gwarancyjnych, które są wbudowane w system finansowy w postaci z jednej strony gwarancji rządowych z drugiej towarzystw ubezpieczeniowych. Jednakże, co zwykle nie jest wiedzą powszechną, bezpieczniki te mają ograniczoną tolerancję, a jej przekroczenie może w poważnym stopniu upośledzić ich funkcjonowanie, prowadząc aż do bankructwa państwa. Trzecim jest manipulacja społeczną, a do pewnego stopnia, również rządową percepcją, poprzez zastosowanie środków fas et ne fas. Jednym z najprostszych, a jednocześnie najbardziej efektywnym

Czwartą fazą rozwoju jest integracja ekonomiczna w kierunku skonstruowania zsynchronizowanego modelu zbliżonego do gospodarki-świata²⁴⁰. Rozpoczęła się ona po zakończeniu niepokojów ery napoleońskiej i trwająca aż do roku 1914, kiedy raz z początkiem wielkiej wojny światowej. W ramach niniejszej epoki nastąpiła maksymalne zbliżenie się gospodarki światowej do modelu gospodarki-świata, przy zarysowaniu wyraźnych podziałów politycznych. W rezultacie skonstruowany został system promujący z jednej stron wzrost interakcji gospodarczych, wraz z instytucjami obsługującymi i ułatwiającymi wymianę handlową oraz współpracę ekonomiczną. W tym kontekście charakterystyczne jest podporządkowanie interesów narodowych niemal wyłącznie zyskom w sferze ekonomicznej. W tym okresie pojawiły się na przykład wojny prowadzone w celu wymuszenia spłaty długu²⁴¹, czy reformy liberalizacji handlu międzynarodowego²⁴². Dodatkowo, w ramach niniejszej teorii można wskazać na stosowanie mechanizmów ekonomicznej dominacji, czego szczególnym przykładem jest neokolonialna polityka Wielkiej Brytanii w Ameryce Łacińskiej²⁴³. Równolegle jednak wzmacniane są polityczne regulacje kształtujące system państw narodowych o odrębnych tożsamościach. W rezultacie faza ta charakteryzuje się znaczną niestałością. Logicznym zwieńczeniem całej chronologii jest wyodrębnienie kolejnej, piątej fazy rozwoju systemu światowego, która rozpoczęła się w 1945 roku oraz która trwa aż do dzisiaj. Fazę tę należy określić jako polityczną integrację, i stosując ekstrapolację trendów rozwoju globalnego systemu międzynarodowego należy wskazać że najważniejszą tendencją jest powolna integracja systemów politycznych przede wszystkim poprzez sukcesywną eliminację najsłabszych ośrodków siły w środowisku międzynarodowym, poprzez tworzenie sieci transnarodowych powiązań o charakterze politycznym, stanowiących odpowiednik systemu gospodarki-świata. W teorii faza niniejsza

sposobem jest wypłata wysokich dywidend dla pierwszych inwestorów. W rezultacie zaobserwować można inwestowanie olbrzymich sum pieniędzy w obietnicę zysków, które mogą się nie ziścić w praktyce, a historycznie rzecz ujmując, są generalnie dużo niższe niż oczekiwane. W praktyce oznacza to dobrowolne przepompowanie olbrzymich sum pieniędzy między podmiotami, co zakłóca delikatną równowagę finansową systemu wymagając podjęcia działań korekcyjnych przez rząd i podmioty ku temu powołane, które nie zawsze okazują się skuteczne, powodując masywne konsekwencje, z których najgroźniejszą jest pauperyzacja szerokich mas społecznych. Najnowsze bański mydlane to bańka internetowa (tak zwany dot com) rosnąca w latach 1995-2000 oraz bańska na rynku kredytów hipotecznych (tak zwanych sub-prime'ów), która pękła w 2007 roku. Więcej szczegółów odnoszących się do baniek mydlanych znaleźć można w Ch. P.

Kindleberger, Szaleństwo, panika, krach. Historia kryzysów finansowych, Warszawa 1999.

240I. Wallerstain, The Modern World-System, vol. IV: Centrist Liberalism Triumphant, 1789–1914, Berkeley 2011.

241Najlepszym przykładem wojny o spłatę zaciągniętych długów może być interwencja francuska w Meksyku (1861 – 1867).

242Najlepszym przykładem wojny w celu liberalizacji polityki handlowej może być seria wojen brytyjsko-chińskich określanych jako wojny opiumowe (pierwsza: 1839 – 1842; druga: 1856 – 1860).

242Najlepszym przykładem wojny w celu liberalizacji polityki handlowej może być seria wojen brytyjsko-chińskich określanych jako wojny opiumowe (pierwsza: 1839 – 1842; druga: 1856 – 1860).