Teorie siły w środowisku międzynarodowym – teorie zachodnie

Wyzwania w konstrukcji teorii siły związane zarówno z charakterystyką problemu badawczego jak i z niedokładnością metod badawczych powodują wykształcenie się szeregu różnych podejść badawczych oraz koncepcji, często powołanych do istnienia wyłącznie w celu wykorzystania do dalszych badań. Wytwarza to specyficzną sytuację: definicje siły we współczesnej nauce o stosunkach międzynarodowych charakteryzują się dość znacznym poziomem podobieństwa, pomimo różnorodnych źródeł pochodzenia. Jednocześnie wykazują

– lata 1985 – 1995 oraz czwarta wielka debata interparadygmatyczna – pomiędzy zwolennikami klasycznych teorii naukowych a teoriami postpozytywistycznymi, ze szczególnym uwzględnieniem teorii krytycznych oraz teorii normatywnych.

47 J. Czaputowicz, Teorie (...), s. 253 – 290.

48 J. M. Rothgeb, Defining (...), s. 17 – 38.

49 M. Barnett, R. Duvall, Power in International Politics, „International Organization”, 2005, nr 59(1), s. 39 – 75.

na tyle wyraźną specyfikę, która przyczynia się do zaciemnienia generowanego przez refleksję naukową schematu zjawiska. Dużą część definicji sformułowana została przez autorów związanych z realistyczną lub neorealistyczną teorią stosunków międzynarodowych.

Jest to o tyle zrozumiałe, ponieważ siła stanowi dla tych naukowców jeden z fundamentów systemu stosunków międzynarodowych. Należy jednak dopowiedzieć, że siła staje się powoli przedmiotem coraz większej uwagi również innych podejść badawczych, jak liberalizm, neoliberalizm, czy konstruktywizm⁵⁰.

Dodatkowo, niektórzy naukowcy wprowadzają dodatkowe pojęcia, które powiększają zamęt terminologiczny dzieląc zjawisko siły na dodatkowe podkategorie, jak przymus oraz wpływ, uważając je za jakościowo odrębne rodzaje tego zjawiska. Jednym z autorów, który wprowadza to rozróżnienie jest Arnold Wolfers. W czasie swych badań doszedł do wniosku, że uzasadniony jest rozdział pozytywnego wpływu od negatywnego przymusu, który utożsamiał właśnie z siłą. Za siłę lub przymus uznaje on „umiejętność nakłonienia kogoś do działania poprzez zagrożenie zadaniem straty, lub bezpośrednie zadanie straty”, natomiast za wpływ uznaje „umiejętność skłonienia kogoś do działania poprzez zysk, lub obietnicę zysku”⁵¹. Zaletą powyższej definicji jest położenie nacisku na wymiar pragmatyczny pojęcia, unikając prezentacji pogłębionej analizy problemu, poprzez chociażby wskazanie konkretnych źródeł siły lub jej użytkowników, nawet poprzez enumeratywne ich wyliczenie.

Zaprezentowana definicja umożliwia uniknięcie problemów z poprawną identyfikację właściwych zasobów generujących siłę. Co więcej, definicja nie obejmuje określenia konkretnych przedmiotów użycia siły / wpływu, co z kolei pozwala na elastyczne zastosowanie jej do różnorodnych sytuacji badawczych, kiedy w środowisku międzynarodowym pojawiają się nowe kategorie generatorów, dysponentów a także celów użycia siły. Arnold Wolfers, w swej definicji odwołuje się do czystej warstwy teoretycznej fenomenu, starając się oddzielić ją od studium przypadku. Naukowiec ten osiągnął tylko częściowy sukces. Niniejsze podejście do tematu zaowocowało również szeregiem negatywnych konsekwencji. Przede wszystkim jest ona nacechowana pejoratywnie: siła ma charakter negatywny polega bowiem na zastraszeniu i zmuszeniu kogoś do działań, często na własną szkodę. Natomiast wpływ uznaje za pojęcie pozytywne, określające raczej nakłonienie i negocjacje, przekonanie kogoś do działania. Jednak praktyczne rozdzielenie przymusu i wpływu nastręcza pewnych trudności⁵², zwłaszcza, że to, co dla jednego jest wpływaniem, dla

50 Na przykład Ph. G. Cerny, Rethinking Word Politics. A Theory of Transnational Neopluralism, Oxford 2010.

51 A. Wolfers, Discord and Collaboration, Baltimore 1962, s. 103

52 Podstawowym czynnikiem jest jego dalece posunięty subiektywizm, przekładający się na swobodne przechodzenie jednej kategorii w drugą, uzależnionych od percepcji poszczególnych podmiotów uczestniczących w relacji siłowej.

obiektu, na który podmiot wpływa⁵³ może być równoznaczne z zastosowaniem bezpośredniego przymusu. Komplikuje to definicję dodając drugi poziom analizy i interpretacji danego zjawiska, nie tylko z perspektywy użytkownika, ale także z perspektywy celu. Dodatkową słabością jest dość lapidarne ujęcie kategorii, które powoduje możliwość rozszerzenia definicji siły na w praktyce większość zjawisk w stosunkach międzynarodowych.

Podobną konstrukcję teoretyczną skonstruowali Harold Sprout i Margaret Sprout.

Kluczowym pojęciem dla siły w stosunkach międzynarodowych jest dokonanie szczegółowej analizy relacji społecznych oraz wyodrębnienie tych, których dominującym elementem jest stosowanie przemocy lub siły fizycznej lub też groźby jej użycia⁵⁴. Z jednej strony definicja taka przesuwa punkt ciężkości w analizie oraz badaniach siły w stosunkach międzynarodowych w sferę relacji społecznych, operujących na płaszczyźnie podlegającej daleko idącym modyfikacjom wynikającym z różnic w politycznej percepcji zarówno kontekstu sytuacyjnego, intencji zaangażowanych podmiotów, jak i interpretacji samego działania. Niniejsze podejście jest pierwszą próbą powiązania siły z domeną interakcji społecznych, odrywającą kwestię jej stosowania od ilościowych i materialnych wyznaczników stosunków międzynarodowych. Jednakże wiele do życzenia pozostawia zawartość merytoryczna siła, odwołująca się do ich najbardziej pierwotnych elementów, jakim jest bezpośrednia przemoc fizyczna. Z jednej strony jest to niezwykle precyzyjne, empirycznie łatwe do obserwacji oraz pozornie jednorodne, co ułatwia dokonanie sprawnej oraz szczegółowej analizy, zgodnej z najwyższymi standardami prowadzenia badań naukowych. Jednakże społeczne podejście, ograniczone nawet do jednego lub kilku charakterystycznych wymiarów, wykazuje dość znaczny poziom podatności na interpretację oraz mispercepcję. Paradoksalnie, podejście to stanowi również spłycenie doświadczeń historycznych, które choć generalnie nawiązują do siły wojskowej, to wielokrotnie nawiązują też do niewojskowych sfer aktywności państwa. W rezultacie cała teoria może niejednokrotnie wyprodukować rezultaty niedokładnie odzwierciedlające rzeczywistość międzynarodową. Dodatkowo, konstrukcja teorii nie posiada wewnętrznych mechanizmów mających na celu nie tyle skompensowanie, co choćby wskazanie tych niedociągnięć.

Inne podejście do zagadnienia zauważyć można w koncepcji Klausa Knorra oraz bardzo ściśle z nią powiązanej teorii Harolda Lasswella oraz Abrahama Kaplana. Opracowali oni inny model analizowanego zjawiska, odnotowując dychotomie pomiędzy kategorią siły a

53 Zwłaszcza jeśli pomiędzy partnerami jest duża różnica potencjałów, lub nawet istnieje forma uzależnienia, na przykład od surowców energetycznych.

54 H. Sprout, M. Sprout, Toward a Politics of the Planet Earth, Nowy Jork 1971, s. 168.

kategorią wpływu w środowisku międzynarodowym. W tym przypadku, kluczowe dla identyfikacji siły jest poprawna interpretacja kontekstu sytuacyjnego wystąpienia pełnego konfliktu pomiędzy hierarchiami interesów zaangażowanych podmiotów. W przypadku wystąpienia jedynie częściowej niezgodności interesów, lub ich całkowitej harmonii, właściwą kategorią analityczną staje się kategoria wpływu międzynarodowego⁵⁵. Powyższe koncepcje, choć wywodzą się z wspólnego rdzenia opracowanego przez Arnolda Wolfersa, dokładają kolejny poziom definicyjny do ówczesnej myśli strategicznej. Siła została osadzona w kontekście politycznym, który kształtował ie tylko jej postrzeganie, ale także sam fakt jego istnienia. W koncepcji Klausa Knorra, Harolda D. Lasswella oraz Abraham Kaplana, określono po raz pierwszy niezwykle precyzyjne warunki rozdzielenia obu kategorii oddziaływania międzynarodowego. Jednak za określoną cenę. Rezultatem wprowadzenia relatywizmu do badań nad siłą jest uzależnienie analizy siły od percepcji zaangażowanych podmiotów, a także środowiska międzynarodowego. W rezultacie niezwykle trudno jest dokonać precyzyjnej abstrakcji przypadków empirycznych, w celu dokonania ich naukowej analizy celem skonstruowania wiarygodnego modelu. Gros międzynarodowych przypadków wykorzystania siły w środowisku międzynarodowym jest przypadkami mieszanymi, łączącymi różne perspektywy polityczne. Najjaskrawszym przykładem może być kwestia kulturalnego oddziaływania Stanów Zjednoczonych Ameryki na resztę świata. Perspektywa Stanów Zjednoczonych Ameryki – zarówno rządu, jak i społeczeństwa – zakłada w tym kontekście oddziaływanie przynajmniej z sytuacji częściowej jeśli nie całkowitej zgodności preferencji zaangażowanych podmiotów. Tymczasem z perspektywy podmiotów poddanych oddziaływaniu, zwłaszcza pochodzących z europejskiego czy islamskiego kręgu cywilizacyjnego postrzegają to w kategorii oddziaływania siłowego, zwłaszcza z perspektywy coraz powszechniejszego stosowania tak zwanej polityki tożsamości⁵⁶, oddziaływanie to mieściło się w coraz węższym marginesie wspólnych preferencji, który w niektórych przypadkach zupełnie zniknął⁵⁷. Dodatkowym elementem jest niedookreślony zakres

55 K. Knorr, The Power of Nations: The Political Economy of International Relations, Nowy Jork 1975, s. 3; A.

Kaplan, H. D. Laswell, Power and Society, New Haven 1950, s. 76.

56 M. Kaldor, New (...), s. 80 – 91.

57 Zamieranie tej płaszczyzny wspólnotowości pomiędzy grupami wykazującymi różną tożsamość obserwować można na przykład we Francji od 2015 roku, kiedy to pokłosiem nietrafionej akcji propagandowej je suis Charlie, w ramach której dokonano zawężenia płaszczyzny porozumienia pomiędzy grupami społecznymi i organizacjami rdzennie europejskimi, a organizacjami oraz grupami społecznymi napływowymi, głównie z państw muzułmańskich. Jest to szczególnie interesujące badawczo jest zmniejszanie się przestrzeni wspólnego porozumienia wzdłuż dwóch osi. Pierwszą jest rozumienie pojęcia wolności wypowiedzi, które w przypadku społeczeństw europejskich oraz muzułmańskich, obejmuje inny zakres merytoryczny, ale także mechanizmy wskazywania oraz potępiania wykroczeń poza jego granice. Drugą jest szerszym zagadnieniem kulturalnym, które generowane jest przez konflikt pomiędzy dominująca w społeczeństwie europejskim tożsamością płynną w ujęciu Zygmunta Baumanna a dominującą w grupach napływowych tożsamość stałą.

Główne pola konfliktu oraz mechanizmy go napędzające: B. Stanisławczyk, Kto się boi prawdy? Walka z

samodzielności podmiotów niepaństwowych w ramach jurysdykcji państwa narodowego.

Inne podejście jest zaprezentowane w pracy Roberta Gilpina. Prezentuje on podejście znacznie bardziej obiektywne i materialne niż poprzednicy, określając siłę jako sumę

„militarnych, ekonomicznych oraz technologicznych możliwości danego państwa”⁵⁸. Jest to definicja bazująca na ilościowym pomiarze możliwości działania państwa, co za tym idzie operująca przede wszystkim metodą komparatystyczną przy szacowaniu możliwości działania poszczególnych podmiotów. Inną zaletą definicji Roberta Gilpina jest próba dokonania klasyfikacji oraz analizy płaszczyzn przejawiania się siły w środowisku międzynarodowym.

Jednakże badania ta ograniczone są niemal wyłącznie do sfery militarnej oraz ekonomicznej.

Wynikało to z dwóch czynników. Po pierwsze, wojsko oraz gospodarka jest sferą działalności społecznej w niezwykle precyzyjny sposób zdefiniowane, opisane oraz oznaczone⁵⁹. Co oznacza łatwy dostęp do materiałów. Po drugie, natura tych inwestycji pozwala na dokonanie precyzyjnego zastosowania metod ilościowych przy najwyższym poziomie pomiaru:

ilorazowego. Pozwala na transformację empirycznej rzeczywistości w pełny numeryczny zapis matematyczny, pozwalający na zastosowanie wszystkich możliwych działań statystycznych, nie tylko najprostszych arytmetycznych działań. W rezultacie, bazując na definicji Gilpina uformował się szereg wzorów matematycznych opisujących siłę państw i innych podmiotów-operatorów siły w środowisku międzynarodowym, opisanych w dalszej części niniejszego rozdziału. Dodatkowym elementem implikowanym przez definicję Gilpina jest koncentracja na aktywności państw narodowych na arenie międzynarodowej. Podejście to zawiera w sobie szereg słabości, które poważnie ograniczają jej analityczną użyteczność. Po pierwsze, jest ta definicja skupia się głównie na państwowych podmiotów polityczno-międynarodowych, pomijając rolę i znaczenie pozostałych uczestników globalnego systemu.

Wynika to z dwóch czynników. Pierwszym jest historycznie przyspieszenie występujące na przełomie wieków, które całkowicie przekształciło otoczenie międzynarodowe, które przyszło analizować Robertowi Gilpinowi. Jednakże należy wskazać, że nawet wówczas istniały już zaczątki współczesnych segmentów społeczności międzynarodowej, jednak z powodu trwającej konfrontacji międzyblokowej, niemożliwe było zauważenie i zidentyfikowanie tych tendencji⁶⁰. Drugim jest metodologiczna łatwość gromadzenia oraz analizy informacji na temat funkcjonowania oraz aktywności państwa w środowisku międzynarodowym, głównie z

cywilizacją chrześcijańską w Polsce, Warszawa 2015, s. 341 – 440.

58 R. Gilpin, War and Change in World Politics, Nowy Jork 1981, s. 13.

59 W tym kontekście szczególnie cenne jest koniunkcja dwóch zjawisk: formalizacja działań militarnych polegająca na specyficznym oznakowaniu instalacji, wyposażenia oraz personelu sił zbrojnych, a także transparentności aktywności rządów w tym zakresie.

60 M. Pietraś, Procesy (...), s. 573.

powodu wewnętrznych wymogów dotyczących transparentności w działaniach rządu oraz agend podporządkowanych, wymaganych przez standardy demokracji. Na obecną chwilę stwierdzić można, że sytuacja ta stała się nieaktualna⁶¹. Po drugie, niniejsza definicja koncentruje się na empiryczny podejściu do analizy zagadnienia siły połączonym z faktem nieświadomości wyrównywania się pozycji pomiędzy materialnymi wymiarami siły, a rozumieniem siły jako obiektywnie istniejącej informacji⁶². To, jak i relatywizacja w rozumieniu siły zwłaszcza zastosowanie perspektywy co najmniej trzech podmiotów: tego, stosującego siłę; tego, na którym siła jest stosowana oraz punktu widzenia środowiska międzynarodowego. W tym miejscu pojawia się problem porównania siły obecnej na różnych powyższych poziomach, a także pytanie na temat możliwości translacji jednej klasy zasobów w drugą. Oraz pytanie o sposób oraz cenę aktywacji potencjału w realnie istniejąca siłę.

Jedną z najbardziej rozpowszechnionych percepcji siły w stosunkach międzynarodowych, została zaprezentowana przez Hansa Morghentau'a, uznawanego za fundatora klasycznej, realistycznej szkoły stosunków międzynarodowych. Jest to teoria o tyle istotna, że została stworzona niejako na podstawie własnego bezpośredniego doświadczenia, jako że Hans Morghentau był jednym w politycznych uchodźców z hitlerowskich Niemiec, który odnalazł swoją nową ojczyznę w Stanach Zjednoczonych Ameryki⁶³. Zgodnie z jego teorią, siła jest pojęciem wysoce niejednoznacznym, jednakże na tyle istotnym dla określenia funkcjonowania zarówno środowiska międzynarodowego, jak i wewnętrznego środowiska państwa narodowego. Z tego też powodu siła może być opisana wyłącznie przez funkcję jej przypisaną. Jedyną funkcją, którą spełnia siła w środowisku międzynarodowym jest określenie celu aktywności państwa. W skrócie: siła jest celem działania państwa w środowisku międzynarodowym, w dwóch perspektywach czasowych. Po pierwsze, w perspektywie strategicznej siła jest głównym oraz nadrzędnym celem polityki zagranicznej, zmierzającej do poprawy własnej pozycji w środowisku międzynarodowym poprzez zgromadzenie siły i potencjału przekraczających możliwości oraz wolę oporu pozostałych państw w systemie. Po drugie, w perspektywie taktycznej, każde działanie w środowisku międzynarodowym prowadzone doraźnie nakierowane jest na uzyskanie przewagi nad

61 Wystarczy przypomnieć chociażby wydarzenia z 11 września 2001 roku, kiedy to wyzwanie najpotężniejszemu państwu rzuciła organizacja pozarządowa. Co więcej, w konsekwencji tych wydarzeń mocarstwo podjęło walkę z tą organizacją w innych rejonach świata. Pytanie czy amerykańscy decydenci traktują al Quaedę, bo o niej mowa, jako równorzędnego przeciwnika, jednak sam fakt podjęcia i kontynuowania walki, a więc stosowania siły we wzajemnych relacjach sugeruje poważne odstępstwo od zasad westfalskiego środowiska międzynarodowego.

62 M. Sułek, Potęga (...), s. 78.

63 H. Morghentau, Introduction w H. Morghentau, The Concept of Political (tłum. M. Vidal) red. H. Behr, F.

Roesch, Londyn 2012. Szczegółowa biografia H. Morghentaua, Ch. Frei, Hans J. Morghentau: An Intellectual Biography, Baton Rouge 2001.

partnerem lub przeciwnikiem, ponieważ każde działanie wymaga uzyskania oraz zabezpieczenia środków do uzyskania określonego celu. Siła zatem stanowi pierwotny cel, który jest punktem wyjścia do podjęcia dodatkowych, bardziej wysublimowanych działań w stosunkach międzynarodowych⁶⁴. W rezultacie powstała definicja jest skomplikowana i niezwykle niejasna. Jednakże kluczem do jej prawidłowego odczytania będzie jej interpretacja – a więc wypełnienie treścią przez jej użytkowników. Jednakże podstawową wadą niniejszej teorii jest poleganie na roli interpretacji oraz wypełnienia treścią. W dalszej perspektywie badawczej, analizy siły jako celu oznacza jej redukcję do enumeratywnego skatalogowania zasobów niezbędnych do realizacji celów politycznych⁶⁵. Innymi słowy, zauważyć można automatyczny redukcjonizmu kompleksowego systemu analizy społecznej oraz socjologicznej definicji siły do prostego wymienienia zasobów, koniecznych do osiągnięcia pozostałych celów politycznych. A niekiedy redukcja materialistyczna sięga poziomu, na którym jedynym celem podjęcia oddziaływania międzynarodowego jest zgromadzenie jak największej ilości zasobów uznanych za strategiczne.

Ciekawe i zbieżne ze sobą definicje zaprezentowali Jeffrey Hart⁶⁶, Joseph Nye⁶⁷ oraz Karl Deutsch⁶⁸. W odróżnieniu od podejścia Roberta Gilpina oraz Hansa Morghentau'a, siła charakteryzuje się przez koniunkcję trzech najważniejszych czynników. Pierwszym jest przeniesienie punktu ciężkości w definiowaniu siły z obiektywnych wartości, takich jak wartości materialne i zasoby, którymi dysponują podmioty funkcjonujące w środowisku międzynarodowym, czy też unilateralne ambicje, którymi się kierują; w kierunku społecznego kontekstu oddziaływania międzynarodowego. W rezultacie oddziaływanie siłowe polega nie tylko na zastosowaniu środków materialnych w celu realizacji własnych egoistycznych celów, lecz na wpłynięciu przy ich pomocy na podmiot w celu zmiany jego hierarchii preferencji.

Drugim jest precyzyjne określenie celu oddziaływania siły w środowisku międzynarodowym⁶⁹, przede wszystkim jako podstawowego środka sprawowania kontroli nad otoczeniem międzynarodowym w celu wytworzenia warunków sprzyjających realizacji własnych celów politycznych. Kontrola ta przebiega dwutorowo. Po pierwsze, obejmuje indywidualny wpływ na poszczególne podmioty, które uczestniczą w przetargu w podmiotem wykorzystującym siłę. Po drugie, jest to również wpływ na kształt, strukturę oraz

64 H. J. Morgenthau, Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace, Nowy Jork 1948, s. 33.

65 Przy czym należy szczególnie podkreślić, że zasoby te mogą przyjmować różne formy, przy czym w analizowanym okresie preferowana zasoby o charakterze materialnym oraz ilościowym.

66 J. A. Hart, Three Approaches to Measurement of Power in International Relations, „International Organization”, 1979, nr 30(2). s. 289 – 305.

67 J. S. Nye, Bound to Lead, The Changing Nature of American Power, Nowy Jork 1990, s. 154 68 K. W. Deutsch, The Analysis of International Relations, Engelwood Cliffs 1978, s. 45.

69 J. M. Rothgeb, Defining (...), s. 17 – 24.

funkcjonowanie środowiska międzynarodowego. W tym kontekście kluczowa umiejętność to spowolnienie oraz złagodzenie niekorzystnych przemian w środowisku międzynarodowym, lub przyspieszenie oraz zwielokrotnienie tych pożądanych. Trzecim elementem jest fakt włączenia w definicję siły autorstwa powyższych naukowców wszystkich narzędzi uwypuklanych przez poprzednich autorów⁷⁰.

Jest to jedno z najbardziej wartościowych podejść badawczych, łączącym w sobie różne, wcześniejsze tradycje badawcze, starając się dokonać kreatywnej kompilacji teoretycznych koncepcji, zastosowanych metodologii oraz uzyskanych wyników. W rezultacie, pomimo że merytorycznie definicja tego typu nie jest skomplikowana, to jej praktyczne zastosowanie może doprowadzić do nieprawdopodobnie rozbudowanych wyników końcowych. Kolejną zaletą jest oderwanie faktycznego działania międzynarodowego od potencjału poszczególnych aktorów⁷¹. W tym ujęciu, potencjał postrzegany jest jako zestaw narzędzi w posiadaniu poszczególnych uczestników stosunków międzynarodowych, od aktualnie zastosowanych narzędzi w danej sytuacji, którą określa się bezpośrednio jako siłę. Jednakże konieczne dla poprawnej definicji oraz prawidłowej analizy zjawiska jest kompleksowa refleksja na temat kontekstu społecznego podejmowanych działań, uwzględniającego specyficzne relacje pomiędzy zaangażowanymi podmiotami.

Dodatkowym elementem jest zawężanie katalogu narzędzi oraz działań określanych jako siła do tych, których celem jest wywarcie wpływu na środowisko międzynarodowe.

Katalog niedociągnięć powyższej grupy ujęć teoretycznych zawiera trzy główne punkty. Po pierwsze, kwestia kluczowa jest definicja form sprawowania kontroli oraz jej interpretacja, zarówno ze strony kontrolującego, kontrolowanego oraz obserwatorów całego procesu. Kluczem do prawidłowej analizy całości zjawiska jest przede wszystkim prawidłowa identyfikacja form sprawowania kontroli na pewnej wspólnej płaszczyźnie komunikacji pomiędzy poszczególnymi uczestnikami musi ulec ujednoliceniu, albo cała definicja zostanie dodatkowo skomplikowana przez konieczność wprowadzenia „mediatora” ujednolicającego stosowanie siły względem wszystkich trzech podmiotów, nawet jeśli wpływ ten jest nieuświadomiony przez jednego z uczestników. Jednym z owych mediatorów może być termin normative Power⁷², analizowany szerzej w rozdziale trzecim. Jednakże ich pojawienie

70 J. S. Nye, Bound (...), s. 78; K. W. Deutsch, The Analysis of International Relations, Nowy Jork 1978, s. 45, J. Hart, Three Approaches to the Measurement of Power, „International Organization”, 1976, nr 30(2), s. 289 – 305.

71 Jest to jedna z najważniejszych cech transnarodowej przestrzeni społecznej, charakteryzującej transformację westfalskiego środowiska międzynarodowego w kierunku postwestfalskiego środowiska międzynarodowego.

72 I. Manners, Normative power Europe: a contradiction in terms?, „Journal of Common Market Studies”, 2002, nr 40(2), s. 235 – 258.

się komplikuje wewnętrzną strukturę teorii wprowadzając dodatkowe elementy interpretacyjne wskazując na niewystarczające odwzorowanie rzeczywistości w warstwie koncepcyjnej danej teorii. Po drugie, kwestią kluczową jest dokonanie kompleksowej analizy

się komplikuje wewnętrzną strukturę teorii wprowadzając dodatkowe elementy interpretacyjne wskazując na niewystarczające odwzorowanie rzeczywistości w warstwie koncepcyjnej danej teorii. Po drugie, kwestią kluczową jest dokonanie kompleksowej analizy