Teorie siły w środowisku międzynarodowym – ewolucja teorii

Jak już stwierdzono w ramach niniejszej rozprawy, siła jest jednym z ważniejszych fenomenów stosunków międzynarodowych. Jako taka, stanowiła ona dość istotny element namysłu naukowego, choć należy w tym miejscu przyznać, że dotychczasowe badania nie traktowały siły jako istotnego obiektu badawczego, lecz przede wszystkim siła była traktowana jako zmienna wyjaśniająca pozostałe elementy środowiska międzynarodowego. Z tego też powodu, pomimo powszechnego wykorzystania, siła jako wyłączny przedmiot badań doczekał się jedynie kilku opracowań o charakterze badawczym. Dodatkowo, klasyczne opracowania powinny zostać dostosowane do zmiennej konfiguracji współczesnego środowiska międzynarodowego.

Aby wprowadzić element porządku do dalszych rozważań, należy wskazać, że w kontekście ogólnego podejścia do kategorii siły, istniejącej dychotomii stanowisk badawczych, a także wielorakim tradycjom filozoficznym i ideologicznym, niemożliwe stało się skonstruowanie jednej powszechnie akceptowanej definicji siły w środowisku międzynarodowym. Różnice pomiędzy poszczególnymi podejściami powodowane są przez kilka istotnych czynników ontologicznych oraz metodologicznych. Powodują one zróżnicowanie szczegółów poszczególnych definicji szczególnie w sferze dopuszczalnych form oddziaływania oraz zasobów niezbędnych do podjęcia aktywności międzynarodowej.

Rzadziej występują rozbieżności odnoszące się do ontologicznej natury zjawiska. Istnieją trzy

podstawowe sfery generujące różnice w definiowaniu siły w stosunkach międzynarodowych.

Po pierwsze, są to rozbieżności ideologiczne, wpływające przede wszystkim na kontekst filozoficzno-refleksyjny w ramach którego prowadzony jest proces wyjaśniania siły.

Różnice na tym polu warunkowane są umieszczeniem badacza w globalnym układzie cywilizacyjno-kulturowym. W rezultacie definicje te budowane są na fundamentach oraz założeniach charakterystycznych dla poszczególnych podejść badawczych – uwzględniających takie sfery jak podstawy filozoficzne, stosowane metody badawcze oraz poziom agregacji, unikalnymi na skalę globalną. Dzięki temu różne podejścia do zagadnienia siły można podzielić na grupy oraz podgrupy, charakterystyczne dla poszczególnych teorii stosunków międzynarodowych, typowych dla refleksji wytworzonej na gruncie cywilizacji zachodniej takich jak teorie klasyczne: realizm, liberalizm; teorie strukturalne: jak neorealizm, neoliberalizm; teorie globalne jak: neomarksizm, gramscianizm czy globalizm oraz teorie konstruktywistyczne jak na przykład feminizm, ekologizm. Dodatkowo istnieje wiele pomniejszych teorii naukowych mających ambicje kompleksowego wyjaśniania rzeczywistości międzynarodowej, ale o mniejszym zasięgu oddziaływania powiązane z konkretnymi państwami, jak szkoła angielska²⁴. Każda z poszczególnych definicji budowana jest na podstawie odmiennych założeń ontologicznych i epistemologicznych stanowiących fundament nadbudowy teoretycznej²⁵, co skutkuje odmiennymi podejściami do kategorii siły w stosunkach międzynarodowych. Innym przykładem mogą być teorie konstruowane na gruncie niezachodnich cywilizacji, takich jak chińska czy hinduska. I chociaż nie spełniają one warunków brzegowych naukowości w wydaniu zachodnim, to jednak nie ustępują teoriom zachodnim stopniem kompleksowości oraz funkcjonalności. Co więcej, nierzadko prezentują unikalne podejście do wyzwań generowanych przez środowisko międzynarodowe, przedstawiając rozwiązania niedostrzegalne przy zastosowaniu optyki nauki zachodniej²⁶.

Po drugie, rozbieżności te są generowane również przez inne doświadczenia historyczne oraz geopolityczne. Jest to szczególnie istotne zwłaszcza w świetle teorii dynamiki siły, jako że na ich podstawie konstruowany jest kontekst wykorzystania siły oraz jej interpretacja. Czynniki te stanowią specyficzny splot warunków geograficznych,

24 Skróconą charakterystykę poszczególnych teorii stworzonych w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa 2008.

25 W tym kontekście należy szczególnie podkreślić, że owe teorie stanowią odzwierciedlenie głębszych trendów w badaniach naukowych wynikających z rewolucji paradygmatycznych opisanych przez Thomasa Kuhna.

26 Wstępne sformułowanie katalogu rozbieżności pomiędzy zachodnią oraz niezachodnią nauką o stosunkach międzynarodowych znaleźć można w monografii Re-Wizje i Re-Orient-acje. Myśl pozaeuropejska w nauce o stosunkach międzynarodowych, red. M. F. Gawrycki, J. Zajączkowski, A. Bógdał-Brzezińska, Warszawa 2012.

politycznych, kulturalnych, społecznych oraz doświadczeń historycznych, kształtujących metapolityczną formułę każdego z istniejących podmiotów międzynarodowych, także tych odseparowanych od geopolitycznej aktywności międzynarodowej. Każda teoria stosunków międzynarodowych wynika z doświadczeń przeszłych ich stanów, odmiennych zwłaszcza w odniesieniu do niezachodnich kultur i cywilizacji²⁷. Inaczej siłę definiują zachodni naukowcy specjalizujący się w badaniach stosunków międzynarodowych (tych jest przytłaczająca większość)²⁸, inaczej ich odpowiednicy z Chin, Indii, Afryki czy Ameryki Łacińskiej²⁹. Wśród tych czynników, najpoważniejszą różnicą pomiędzy Zachodem a innymi podmiotami cywilizacyjnymi jest doświadczenie kolonizacji, którą najłatwiej zdefiniować jako pierwszą próbę stworzenia globalnego społeczeństwa w oparciu o dominację militarną jednego z podmiotów – lub grupy podmiotów nad resztą społeczeństwa globalnego. Doświadczenie to jest jedną z ważniejszych przeszkód we wzajemnym zrozumieniu pomiędzy Europą i Stanami Zjednoczonymi z jednej strony a resztą świata z drugiej.

Po trzecie wreszcie, definicje siły różnią się także pod względem podejścia do możliwości zmierzenia siły, jako zdefiniowanej kategorii nauki o stosunkach międzynarodowych. Kwestia pomiaru jest kluczowa dla poziomu oraz tożsamości naukowej danej dyscypliny. W przypadku nauk o stosunkach międzynarodowych problem jest znacznie większy, z powodu konieczności korzystania z metod innych dziedzin nauki³⁰. W swej istocie pytanie o metodologię służącą badaniu siły w stosunkach międzynarodowych, jest pytaniem o sposób oraz skalę pomiaru³¹. W swej istocie pytanie to dotyczy kwestii perspektywy

27 Zgodnie z paradygmatem Samuela P. Huntingtona, zaprezentowanym w przełomowym dziele pod tytułem Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 2004, w którym zaprezentował tezę o wzroście znaczenia (i siły) cywilizacji rywalizujących z Zachodem o globalny prymat. Dalsze badania w tym kierunku prowadził Niall Ferguson, Civilization. The West and the Rest, Londyn, Nowy Jork, Allen Lane 2011, dociekając przyczyn uzyskania prymatu Europy na świecie oraz współczesnego jego utraty.

28 Wśród naukowców prowadzących badania nad stosunkami międzynarodowymi przeważają naukowcy narodowości amerykańskiej. I tak, po szczegółowej analizie prestiżowych czasopism naukowych wydawanych zarówno w Stanach Zjednoczonych (International Organization, International Studies Quarterly, International Security, World Politics) jak i Europie (Review of International Studies, dawniej British Journal, European Journal of International Relations, Millenium i Journal of Peace Research), przeprowadzonych przez Ole Wævera wskazywały, że w czasopismach amerykańskich autorzy amerykańscy stanowili średnio 88% autorów, a w przypadku czasopism europejskich – 40%. O. Wæver, The Sociology of not so International Discipline. American and European Developments in International Relations,

„International Organization”, 1998, nr 52(4), s. 697 – 701.

29 Wiek XXI, wraz z gwałtownym rozwojem oraz wzrostem siły państw globalnego Południa, ze szczególnym uwzględnieniem Chińskiej Republiki Ludowej oraz Republiki Chińskiej, nastąpił wzrost zainteresowania zarówno koncepcjami politycznymi generowanymi w ramach tych systemów politycznych i filozoficznych, jak i naukowcami te teorie konstruującymi. Przejawem zainteresowania zachodniej myśli mogą być monografie poświęcane próbie analizie, jak na przykład Re-Wizje i Re-Orient-acje. Myśl pozaeuropejska w nauce o stosunkach międzynarodowych, red. M. F. Gawrycki, J. Zajączkowski, A. Bógdał-Brzezińska, Warszawa 2012.

30 J. Menkes, Jedność nauki versus wielość nauk [w:] Wielo- i interdyscyplinarność nauki o stosunkach międzynarodowych, red. A. Gałganek, E. Haliżak, M. Pietraś, Warszawa 2012.

31 M. Sułek, Potęga (...), s. 92 – 93.

badawczej albo zakładającej stosowanie metod głównie ilościowych, albo przede wszystkim jakościowych. Odpowiednio, wskazać można dwa podstawowe podejścia. Po pierwsze, jest to podejście ilościowe do badań siły, polegające na określeniu materialnych i obiektywnych jej wymiarów, będących do dyspozycji poszczególnych podmiotów międzynarodowych. Metody te szczególnie przydatne są przy analizie siły państw narodowych³². W tym celu tworzone są skomplikowane wzory uwzględniające zróżnicowane wartości statystyczne w poszczególnych kategoriach, jak na przykład: rozmiar sił zbrojnych, wielkość gospodarki – mierzona głównie poprzez wielkość potencjału produkcyjnego, dostępność surowców strategicznych czy wskaźniki charakteryzujące status demograficzny i społeczny³³. Po drugie, podejście jakościowe, charakteryzujące się analizą subiektywnych czynników kształtujących siłę poszczególnych aktorów służy opisowi oraz zrozumieniu, lecz wykazuje niewielka podatność na tradycyjne sposoby pomiaru oraz porównania, badając wyznaczniki takie jak kultura strategiczna, czy doświadczenia historyczne. Wielkości te analizowane są przede wszystkim przy pomocy tradycyjnych metod badawczych oraz metod intuicyjnych³⁴.

Współczesne środowisko międzynarodowe wymaga zastosowania syntetycznego podejścia do analizy zagadnienia. Podstawowym wyzwaniem związanym z jego sformułowaniem jest połączenie jego najbardziej efektywnych elementów, eliminując najbardziej dotkliwe ich niedociągnięcia. Ciekawą propozycję przedstawił John Mearsheimer.

Celem prowadzonych przez niego badań było uchwycenia istoty siły we współczesnym środowisku międzynarodowym poprzez skorelowanie pomiarów jakościowych z ilościowymi³⁵. W ramach zaprezentowanego modelu siła składa się z dwóch zmiennych: siły potencjalnej (ang. latent) oraz siły właściwej, którą utożsamia głównie z siłą na płaszczyźnie militarnej. W tej koncepcji siła potencjalna stanowi pewien zasób dostępny danemu podmiotowi do dyspozycji, wytworzony na bazie dwóch wartości. Po pierwsze jest to rozmiar oraz struktura populacji zamieszkującej terytorium pod jurysdykcją danego podmiotu. Po drugie, jest to niezwykle mgliście opisany poziom bogactwa danego narodu. W koniunkcji te dwa czynniki wytwarzają zasób surowej siły, która poddana dalszej obróbce technicznej

32 Tamże, s. 109 – 167.

33 Przykładami podejść ilościowych do siły w stosunkach międzynarodowych mogą być: Composite Index of National Capability (CINC) został opracowany przez J. Davida Singera w 1963 roku; Comprehensive National Power (CNP), opracowany przez naukowców z ChRL, czy National Power Index (NPI), opracowany na potrzeby projektu International Futures.

34 Przykładami podejść jakościowych mogą być klasycy myśli strategicznej począwszy od Tukidydesa, Sun Tzu, Niccolo Machiavellego oraz generała Carla von Clausewitza, a skończywszy na wielu współczesnych strategach. Podejście jakościowe do kategorii siły prezentują też reprezentanci innych, nie tylko realistycznych teorii, jak Phillip G. Cerny i John S. Nye.

35 Więcej szczegółów znaleźć można w monografii J. J. Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics, Nowy Jork, Londyn 2001, s. 55 – 82.

zostaje wykorzystana jako siła militarna, która wciąż uznawana jest przez Mearsheimera jako waluta światowej polityki. Podstawowym mankamentem niniejszej teorii jest ograniczenie się do wyłącznie jednego elementu siły, przy ignorowaniu pozostałych jej komponentów, których wartość wznosi się na relatywnie równorzędny poziom. Wyzwaniem jest usztywnienie natury siły, przy jednym z podstawowych założeniach szkoły realistycznej przekonaniu o ewolucji natury niniejszego zjawiska³⁶.

Dodatkową trudnością jaką napotykają badania nad siłą w środowisku międzynarodowym wynikają przede wszystkim z braku konsensusu środowiska akademickiego nie tyle względem określenia istoty oraz specyfiki siły, lecz przede wszystkim z powodu przyjmowania różnych wyznaczników siły zarówno w odniesieniu do celów zwiadujących jej wykorzystaniem, metod ich realizacji oraz środków przez nią wykorzystywanych. Każdy naukowiec, zajmujący się analizą siły w rzeczywistości międzynarodowej wielokrotnie formułował oraz przekształcał katalog narzędzi siły, starając się sformułować efektywną pozytywistyczną definicję³⁷. Za każdy razem te wysiłki kończyły się fiaskiem, bowiem konstrukt teoretyczne sprawdzał się wyłącznie w określonych okolicznościach, nie spełniając wymogów ponadczasowości oraz ogólności stawianych prawom naukowym. Pierwszy czynnik ma charakter ontologiczny, odnoszący się do materialnej zawartości tworzonych definicji oraz funkcjonalności bytów. Drugi czynnik związany jest z epistemologią, a więc podejściem do zagadnienia zdobywania wiedzy w kontekście podejścia naukowego do analizy zjawiska. Trzeci czynnik to kwestia metodologiczna wynikająca z metod oraz przyporządkowanych im produktów końcowych w postaci poszczególnych elementów modelu siły.

Po pierwsze, wraz z ewolucją środowiska międzynarodowego, która zostanie szerzej zaprezentowana w następnym podrozdziale, zmianie ulega natura badanego fenomenu.

Podstawowym czynnikiem reformującym jest transformacja westfalskiego środowiska międzynarodowego w formę następczą, którą na potrze niniejszej rozprawy określa się mianem późnowestfalskiego środowiska międzynarodowego. Podstawowym motorem oraz ścieżką tej ewolucji są procesy globalizacji³⁸, które powodują rozwój jakościowy kontekstu międzynarodowego, lecz przede wszystkim tempo jego przemian, które globalizacja ze swej natury zamyka w węższej perspektywie czasowej. Co w czasie poprzednich iteracji systemu międzynarodowego wymagało lat lub dekad, współcześnie można dokonać w kilka godzin

36 J. Czaputowicz, Teorie (...), s. 71 – 81.

37 Stanowi to poważne wyzwanie o charakterze naukowym, w większości przypadków spłaszczając analizę do enumeratywnego wyliczenia cech zjawiska, bez zgłębiania jego natury oraz analizy.

38 Określane niekiedy mianem „historycznego przyspieszenia”, oznaczające skrócenie cykli istnienia oraz funkcjonowania zjawisk i procesów w rzeczywistości międzynarodowej.

lub miesięcy. Jednocześnie powyższe procesy nie pozostają bez wpływu na naukowo konstruowany model analityczny. Wobec zwiększenia zakresu przedmiotowego, przy skróconej perspektywie czasowej, kategoria siły staje się niezwykle efemeryczna oraz ulotna, obejmując swym zasięgiem nie jeden, lecz wiele współistniejących oraz jakościowo odmiennych schematów oddziaływania.

Po drugie, jest to również kondycja epistemologiczna badań stosunków międzynarodowych, zamykająca się pomiędzy dwoma zjawiskami. Pierwszym jest wyeksploatowanie klasycznych metod badawczych, które nie są w stanie zapewnić pożądanych rezultatów badawczych na poziomie precyzji uznawanym przez inne nauki zarówno przyrodnicze jaki w dużej mierze społeczne. Obiecującą perspektywą badawczą jest rewolucja, przeprowadzona na gruncie nauk przyrodniczych w pierwszej połowie XX wieku, przyczyniła się do sformułowania podstaw mechaniki kwantowej³⁹. W jej ramach, dokonano swoistego metodologicznego połączenia precyzji metod ilościowych z wariantowością metod jakościowych. Jako rezultat osiągnięto zaskakująco wiarygodne modele rzeczywistości, które rezygnując z rygorystycznej aplikacji wymogów poszczególnych logik metodologicznych w myśl zasady sformułowanej przez Wernera Heisenberga, nazywanej regułą nieoznaczoności lub regułą Heisenberga⁴⁰. Ze względu na kompleksową oraz hermetyczną naturę badań rzeczywistości kwantowej, oraz odrębności ontologicznej przedmiotu analizy, podstawowym elementem interpretowanym na gruncie nauki o stosunkach międzynarodowych, jest założenie o niemożliwości jednoczesnego sformułowania wiarygodnych oraz adekwatnych sądów i teorii odnoszących się do zarówno położenia jak i wektora ruchu analizowanej cząstki. W rezultacie szczegółowa oraz jednoczesna rekonstrukcja zarówno statycznego układu jak i dynamiki ruchu jest niemożliwa. Rozwiązaniem może być obniżenie pewności pomiarów – stąd nieoznaczoność – przesuwając je w sferę określenia prawdopodobieństwa przyjęcia wartości przez obie zmienne⁴¹. Jednym z ważniejszych celów niniejszej rozprawy

39 W tym kontekście można wskazać na pewną ciekawostkę geograficzną. Otóż niezwykle ważnym środowiskiem, kształtującym kwantową rewolucję na polu fizyki, jak i nauki o stosunkach międzynarodowych, miało środowisko z Kopenhagi. W kontekście mechaniki kwantowej, kopenhaska interpretacja mechaniki kwantowej stanowi podstawowy nurt w powyższej dziedzinie. Reprezentowana jest przez Nielsa Bohra i Wernera Heisenberga. Więcej szczegółów w S. Szpikowski, Podstawy mechaniki kwantowej, Lublin 2011.

40 Więcej na temat badań Warnera Heisenberga nad naturą cząstek elementarnych znaleźć można w jego pracy:

W. Heisenberg, The Physical Principles of a Quantum Theory, Chicago 1930. Praca ta stanowiła przyczynek do niekończącej się analizy eksperymentów i równań wypracowanych przez Heisenberg, toczonych w środowisku badaczy mechaniki kwantowej. Przykładem krytyki jego stanowiska może być praca D. Cassidy, Beyond Uncertainity: Heisenberg Quantum Physics and the Bomb, Nowy Jork 2009.

41 Zasada nieoznaczoności Heisenberga mówi, że na poziomie mechaniki kwantowej istnieją takie pary wielkości, których nie da się jednocześnie zmierzyć z dowolną dokładnością. Czynność pomiaru bowiem jednej z nich, wpływa na układ odniesienia w ten sposób, że część informacji o drugiej zostaje bezpowrotnie utracona. Jest to konsekwencja dualistycznej, korpuskularno-falowej natury materii. Zasada ta została

będzie analiza aplikacji tej zasady w odniesieniu do siły w nauce o stosunkach międzynarodowych.

Po trzecie, jest to również kwestia efektywności zastosowanej metodologii, która w przypadku badań kategorii siły w stosunkach międzynarodowych⁴². W rezultacie najczęstszym przypadkiem jest tworzenie definicji enumeratywnie wyliczającym przypadłości zjawiska, przy mocno ograniczonej części analitycznej. Ponadto chaos definicyjny pogłębiony jest przez różnorodne rezultaty postępowań badawczych prowadzonych przez poszczególnych naukowców. W rezultacie każda z dotychczasowych definicji obejmuje jedynie część problemu, będąc efektywnym narzędziem analitycznym jedynie w nieokreślonym segmencie, jednak nie stanowiąc pełnego przeglądu zjawiska. Siła jedynie w kilku przypadkach stanowi podstawowy problem badawczy. W większości przypadków jej definicja jest jedynie elementem wstępnego wywołania tematu, lub co gorsza, słowem-wytrychem, upraszczającym konstruowany model badanego problemu społecznego⁴³, niedefiniowanym wprost, pozostawiając kwestię domyślności czytelnika. Innym problemem wynikającym z nadmiernej precyzji metod badawczych stosowanych w naukach politycznych, w tym także nieprawidłowe zastosowania metod wykorzystywanych przez inne dyscypliny naukowe. W rezultacie można wskazać na niemożliwość dokonania pogłębionej analizy naukowej właśnie z powodu nadmiaru informacji oraz zbyt szczegółowych danych, uniemożliwiających dostrzeżenie ukrytych w nich wzorców i prawidłowości. Pewnym rozwiązaniem wobec trudności, które wydają się spiętrzać przed naukowcami, a powodowanymi przez przeładowanie informacjami generowanymi przez rozbudowane metody badawcze zaczerpnięte nie tylko z tradycji badań nauk politycznych ale również pokrewnych – społecznych, czy też dalszych – przyrodniczych. Zastosowanie niższej rozdzielczości pomiaru⁴⁴, powoduje wprawdzie utratę części informacji oraz zwiększenie poziomu ryzyka aż do stopnia niepewności, jednakże pozwala na wyodrębnienie się pewnych wzorców, którymi podporządkowana jest analiza siły. Niniejsze modyfikacje metodologiczne wynikają także z podejścia epistemologicznego zakładającego konieczność przeprowadzenia rewolucji na gruncie nauk społecznych analogicznej do kwantowej rewolucji dokonanej na gruncie nauk przyrodniczych.

Podsumowując, kwestia sformułowania definicji siły we współczesnym środowisku międzynarodowym napotyka szereg wyzwań, zlokalizowanych na trzech poziomach

zaprezentowana przez Warnera Heisenberga po raz pierwszy w 1927 roku.

42 B. Krauz-Mozer, Teorie polityki. Założenia metodologiczne, Warszawa 2005.

43 Podobna sytuacja dotyczy także zjawiska globalizacji. M. Pietraś, Procesy globalizacji [w:] Międzynarodowe stosunku polityczne, red. M. Pietraś, Lublin 2007, s. 572.

44 Analogicznie do transformacji fizyki klasycznej w formę fizyki kwantowej.

agregacji. Po pierwsze, jest to poziom ontologiczny, wynikający ze specyfiki analizowanych bytów oraz specyfiki kontekstu w którym zostały osadzone. Zjawiska, przedmioty, oraz sformułowane na podstawie procedur naukowych kategorie oraz teorie, charakteryzują się znacznie większym stopniem współzależności, co w rezultacie powoduje nie tyle ich upodobnienie się do siebie oraz ich wzajemne przenikanie utrudnia dokonanie nie tyle szczegółowej analizy poszczególnych bytów, co wręcz ich wyodrębnienie z sieci tworzących współczesne środowisko międzynarodowe. W rezultacie badania naukowe napotykają trudną do przejścia barierę analityczną. Po drugie, jest to konieczność redefinicji podejścia epistemologicznego do badań politologicznych. Dotychczasowy model, zakładający dążenie do maksymalnej precyzji pomiaru poprzez konstruowanie praw mających powszechne zastosowanie zarówno w czasie jak i przestrzeni, wzorowany na rewolucji paradygmatycznej przeprowadzonej na łonie nauk przyrodniczych w pierwszej połowie XX wieku.