C
złonkowie zarządów spółek kapitałowych pełnią klu-czową rolę w funkcjonowaniu tych podmiotów, zarządza-jąc ich bieżącą działalnością oraz podejmuzarządza-jąc decyzje strate-giczne dotyczące ich biznesu. Podczas bieżącego prowadze-nia spraw spółki czy współpracy z jej kontrahentami działa-nia członka zarządu dokonane w ramach jego umocowadziała-nia są z punktu widzenia prawa tożsame z działaniem spółki jako takiej. Członkowie zarządów spółek kapitałowych mają więc wielki wpływ na spółkę i jej biznes, a w konsekwencji pośrednio także na interesy wspólników lub akcjonariuszy spółki. Ten wpływ rozciąga się także na kontrahentów spół-ki związanych z nią stosunkami umownymi i komercyjnymi. Naturalne jest zatem, że przepisy prawa przewidują szereg mechanizmów kontrolnych lub restytucyjnych, które mają przeciwdziałać nadużyciu władzy nad spółką przez członków zarządu, w szczególności poprzez podejmowanie działań sprzecznych z interesem spółki, wyrządzających spółce szko-dę lub istotnie narażających ją na wyrządzenie szkody. Istotną rolę pośród tych mechanizmów pełnią regulacje przewidu-jące odpowiedzialność odszkodowawczą członków zarządu za szkody wyrządzone w ramach pełnienia ich funkcji wobec spółki, jej wierzycieli oraz jej akcjonariuszy lub wspólników.Odpowiedzialność wobec spółki
Zasadnicze znaczenie mają tutaj przepisy art. 293 oraz art. 483 k.s.h., które stanowią, że członek zarządu odpo-wiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki czy statutu, chyba że nie ponosi winy. Czło-nek zarządu odpowiada zatem deliktowo przede wszyst-kim wobec poszkodowanej jego działaniami spółki, jako że wyżej wskazane przepisy nie mogą stanowić podstawy odpowiedzialności członków zarządu wobec wspólników, akcjonariuszy czy też wierzycieli spółki.
Należy zwrócić uwagę, że – odmiennie niż w przypadku odpowiedzialności deliktowej na zasadach ogólnych prawa cywilnego – członka zarządu można pociągnąć do odpo-wiedzialności odszkodowawczej wobec spółki nie tylko gdy szkoda została wyrządzona spółce jego działaniem bez-prawnym, lecz także jeżeli takie działanie było sprzeczne jedynie z postanowieniami umowy spółki czy statutu. Prze-słanki odpowiedzialności odszkodowawczej są więc zakre-ślone szerzej i bardziej restrykcyjnie, niż miałoby to miejsce na zasadach ogólnych prawa cywilnego.
Przykładem czynności sprzecznych z umową spółki czy sta-tutem jest dokonywanie przez członków zarządu transakcji bez uzyskania stosownej autoryzacji, jeżeli akt konstytucyj-ny spółki wymaga dla ich dokonania uprzedniego uzyskania zgody zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadze-nia czy rady nadzorczej. Przy ocenie, czy doszło do zawinio-nego wyrządzenia szkody spółce, zastosowanie ma surowy miernik staranności, uwzględniający profesjonalny charak-ter pełnienia funkcji członka zarządu.
Uzasadnione ryzyko czy działanie wbrew interesom?
W praktyce gospodarczej pojawiają się wątpliwości dotyczą-ce sytuacji granicznych. Kiedy mamy do czynienia z podej-mowaniem tzw. dozwolonego ryzyka gospodarczego, które dopuszcza możliwość poniesienia strat w wyniku poten-cjalnie rentownych inwestycji lub interesów, a kiedy docho-dzi do naruszenia obowiązku docho-działania w interesie spół-ki? Naturalnie nie jest możliwe sztywne ustawienie granicy pomiędzy takimi sytuacjami. Każdy przypadek trzeba roz-patrywać osobno z uwzględnieniem okoliczności i specyfiki danego sektora biznesu.
W oparciu o poglądy wyrażone w orzecznictwie wydaje się, że przypadkami zawinionego wyrządzenia szkody przez członków zarządu może być w szczególności zawieranie w imieniu spółki umów, w tym umów o pracę, gdzie war-tość świadczenia spółki istotnie przewyższa warwar-tość rynko-wą świadczenia drugiej strony, czy też udzielanie w imieniu spółki gwarancji lub poręczeń za zobowiązania podmiotów trzecich, choćby należących do tej samej grupy kapitałowej, bez uzyskania świadczenia wzajemnego przez spółkę lub innego odpowiedniego uzasadnienia biznesowego.
Znaczna szkoda majątkowa = odpowiedzialność karna
Zmiany przepisów dotyczących podejmowania ryzyka biz-nesowego przez zarząd wskazują, że ustawodawca dąży do liberalizacji zasad prowadzenia działalności przez spół-kę i dopuszczenia ryzyka wystąpienia straty lub nieudanych interesów, jeżeli podjęcie takiego ryzyka znajduje uzasadnie-nie biznesowe. Wskazuje na to uchyleuzasadnie-nie przepisów Kodeksu spółek handlowych, które przewidywały odpowiedzialność karną członka zarządu za działanie na szkodę spółki, oraz zastąpienie ich przepisami Kodeksu karnego, które stanowią, że karalne jest jedynie działanie członka zarządu przybiera-jące postać nadużycia udzielonych uprawnień lub niedopeł-nienia ciążącego obowiązku, powodujące skutek w posta-ci sprowadzenia na spółkę bezpośredniego niebezpieczeń-stwa wyrządzenia jej znacznej szkody majątkowej. Oznacza to, że w obecnym stanie prawnym penalizowane są jedynie takie działania, które poprzez naruszenie oczywistych zasad prawidłowego gospodarowania realnie narażają spółkę na wystąpienie szkody o wartości nie niższej niż 200 000 zł. Dodać jednak należy, że zawinione wyrządzenie znacznej szkody spółce może rodzić obok odpowiedzialności cywil-noprawnej omówionej powyżej także odpowiedzialność karną członka zarządu. Pokrzywdzona spółka może więc dochodzić naprawienia szkody wyrządzonej przez członka zarządu także w ramach postępowania karnego, poza pro-cesem cywilnym.
Odpowiedzialność wobec wspólników, akcjonariuszy i wierzycieli
Mimo że przepisy Kodeksu spółek handlowych wprost przewidują odpowiedzialność członków zarządu jedynie za
szkody wyrządzone spółce, to wskazują jednocześnie, że nie ogranicza to praw wspólników, akcjonariuszy lub innych osób, w tym wierzycieli spółki, do dochodzenia naprawie-nia wyrządzonej im szkody na zasadach ogólnych. Wyda-je się, że w takim wypadku adekwatną podstawą prawną są przepisy Kodeksu cywilnego o odpowiedzialności delikto-wej, zakładające konieczność wykazania wobec członków zarządu spółki, że ich działanie było bezprawne i zawinione, a także wyrządziło wspólnikowi, akcjonariuszowi lub wie-rzycielowi spółki szkodę w adekwatnym związku przyczy-nowym. Natomiast nie będzie tutaj właściwa jako podstawa odpowiedzialności odpowiedzialność kontraktowa, jako że członków zarządu spółki nie łączy żadna umowa ze wspól-nikami, akcjonariuszami ani wierzycielami spółki.
Wydaje się, że odpowiedzialność deliktowa członków zarzą-du wobec akcjonariuszy spółek publicznych może w szcze-gólności dotyczyć sytuacji, gdy wskutek zawinionych działań zarządu ponieśli oni szkodę w postaci utraty wartości posia-danego portfela akcji. Natomiast w przypadku wierzycieli spółki może chodzić o sytuacje, gdy na skutek działań pod-jętych przez członków zarządu w złej wierze zaspokojenie wierzycieli przez spółkę stało się definitywnie niemożliwe. Obok opisanych powyżej zasad odpowiedzialności istnieje też szereg przepisów szczególnych, stanowiących podstawę prawną dla ponoszenia przez członków zarządu odpowie-dzialności odszkodowawczej.
Niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości
W szczególności wskazać tu należy art. 21 ustawy Prawo upadłościowe, który przewiduje odpowiedzialność odszko-dowawczą członków zarządu za zawinione niezłożenie w odpowiednim terminie wniosku o ogłoszenie upadło-ści spółki, pomimo zajupadło-ścia jej niewypłacalnoupadło-ści. Przyto-czony przepis nie ogranicza katalogu podmiotów, które mogą dochodzić odszkodowania w związku z opóźnieniem złożenia lub niezłożeniem wymaganego prawem wniosku o upadłość spółki. Oznacza to, że dochodzić na tej podsta-wie naprapodsta-wienia szkody wyrządzonej przez członka zarzą-du mogą także wspólnicy, akcjonariusze i wierzyciele spółki. Członkowie zarządu spółki mogą się zwolnić z odpowie-dzialności, wykazując brak swojej winy lub wykazując, że podjęte zostały w stosownym czasie inne odpowiednie czynności na tzw. przedpolu upadłości spółki, mające na celu zapobieżenie jej niewypłacalności. W szczególności chodzi tu o wykazanie, że na zasadach określonych prawem otwarto wobec spółki postępowanie restrukturyzacyjne albo
zatwierdzono układ w postępowaniu o zatwierdzenie ukła-du. Jeśli wierzyciel niewypłacalnej spółki dochodzi oddowania, domniemywa się, że poniesiona przez niego szko-da obejmuje wysokość niezaspokojonej przez spółkę wie-rzytelności tego wierzyciela.
Niekompletny prospekt emisyjny
Kolejnym przepisem szczególnym mogącym stanowić pod-stawę prawną odpowiedzialności odszkodowawczej człon-ków zarządu jest art. 98 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumen-tów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych. Stanowi on, że w przypadku ofero-wania przez spółkę w trybie oferty publicznej papierów war-tościowych, dopuszczenia pochodzących od spółki papie-rów wartościowych lub instrumentów finansowych niebędą-cych papierami wartościowymi do obrotu na rynku regulo-wanym lub ubiegania się przez spółkę o takie dopuszczenie, członek zarządu, działając jako podmiot odpowiedzialny za prawdziwość, rzetelność i kompletność informacji zamiesz-czonych w prospekcie emisyjnym, memorandum informa-cyjnym oraz innych dokumentach sporządzanych i udostęp-nianych w związku z ww. transakcjami, obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez udostępnienie do publicznej wiadomości nierzetelnej, nieprawdziwej lub nie-kompletnej informacji lub przemilczenie informacji, chyba że nie można przypisać winy jemu lub osobom udostępnia-jącym przedmiotowe informacje, za które członek zarządu jest odpowiedzialny.
Władza, ale i odpowiedzialność
Widać więc, że członkowie zarządów spółek kapitałowych nie mogą wykonywać swoich funkcji w sposób dowolny. Sposób sprawowania przez nich mandatu podlega szerego-wi regulacji i ograniczeń, z których najważniejszą zasadą jest obowiązek działania w interesie spółki. Naruszenie tej zasa-dy w sposób, który powoduje szkodę powstałą z winy człon-ka zarządu, może rodzić jego odpowiedzialność odszkodo-wawczą przede wszystkim wobec spółki, ale również wobec innych podmiotów, które poniosły szkodę, włączając w to wspólników, akcjonariuszy i wierzycieli spółki.
Piotr Wcisło, adwokat, praktyka transakcji i prawa korpo-racyjnego
Krzysztof Libiszewski, radca prawny, wspólnik, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego