Kultura wizualna i sztuka

Mieczysław Porębski⁴⁰ zaproponował kiedyś pojęcie „ikonosfera”, które obej-muje różne przekazy wizualne, wypełniające nasze otoczenie. W jego koncep-cji obraz nie jest czymś materialnym, sytuuje się w sferze nie tyle idei, co infor-macji osadzonej w różnych nośnikach i wyrażonej różnymi środkami. W tym

39 G. Kress, T. van Leeuwen, Reading images. The Grammar of Visual Design, Routledge, London 1996.

40 M. Porębski, Ikonosfera, PIW, Warszawa 1972.

ujęciu obrazy składające się na ikonosferę przenikają wszystkie epoki, budują naszą zbiorową wyobraźnię, tworząc gęstą sieć wizualnej informacji, począw-szy od malowideł w prehistorycznych jaskiniach po współczesne „obrazy”

wypełniające ulice miast. Pojawia się zatem pytanie o stosunek sztuki wo-bec ikonosfery, wzbogaconej dzisiaj o audiosferę i mediosferę. Owo-becnie sztu-ka, podobnie jak kultura wizualna, sama wyznacza sobie obszar, cele i formy działania.

W sztuce XX wieku pojawiły się nowe strategie artystyczne, takie jak ko-laż, montaż, asambko-laż, environment, instalacja. Określenie „strategie sztuki”

nie oznacza jedynie wprowadzania nowych technik plastycznych czy nowych rodzajów praktyk artystycznych, ale wiąże się z pewną postawą, sposobem myślenia. Wypowiedzi artystyczne konstruowane często z odprysków co-dziennej rzeczywistości: z przedmiotów (np. Marcel Duchmap, Tadeusz Kan-tor, Joseph Beuys), fotografii (np. Zofia Kulik), wizerunków znanych postaci (np. Andy Warhol), ikon współczesności (np. Barbara Kruger, Cindy Sherman), telewizorów i obrazów telewizyjnych (np. Nam June Paik, Bill Viola) wskazują, jak się wydaje, że sztuka niejako przepisuje, czy nadpisuje znaczenia, które już zawiera ikonosfera.

W znanej instalacji wideo koreańskiego artysty Nam June Paika z 1974 r.

posążek Buddy „siedzi” przed monitorem. Na ekranie Budda „widzi” swój wize-runek, ponieważ obok znajduje się kamera skierowana na niego i w ten sposób powstaje „pętla” procesu obrazowania: kamera/obiekt/monitor. Budda, sym-bol kultury i religii Wschodu, jest zarazem „widzem” i „modelem”, oglądanym i oglądającym, jest zarówno w przestrzeni fizycznej, jak i w medialnej, odwo-łuje się do kultury Wschodu i Zachodu. Można w tej realizacji dostrzec próbę tyleż ukazania dychotomii: obrazy tradycyjne – obrazy współczesne, material-ne – medialmaterial-ne, podmiot – przedmiot itd., ile potrzebę jej zaburzenia i poszu-kiwania mediacji między różnymi wymiarami kultury (np. kultury materialnej i medialnej, dawnej i współczesnej, wschodniej i zachodniej, wysokiej i niskiej).

Nam June Paik w wielu swych instalacjach budował pomosty pomiędzy trady-cyjnym światem zbiorowej wyobraźni, o jakim pisał Jan Białostocki, a obszarem zbiorowej fascynacji związanej ze współczesnymi mediami.

Zarówno badacze, jak i artyści wskazują dzisiaj na potrzebę zwrócenia się w stronę potocznych doświadczeń wizualnych. Czymże jednak są potoczne doświadczenia wizualne czy „wizualność zwyczajna” – jak ją określił W. J. T.

Mitchell?⁴¹ To pytanie wyznacza jeden z ważnych kierunków współczesnych studiów związanych z wizualnością. Wszyscy przecież oglądamy filmy, rekla-my, kolorowe czasopisma czy wystawy sklepowe, a także tworzymy wizualne otoczenie, np. we własnych domach, na balkonach mieszkań, w samocho-dach, w miejscach pracy czy na stronach internetowych. Nawet nasze

cia-41 W. J. T. Mitchell, Pokazując widzenie..., s. 293.

ła – poprzez ubiór, makijaż, tatuaż czy sposób poruszania się – są rodzajem wizualnego samookreślenia. Jednak trudno się zgodzić z poglądami, wedle których należy wyraźnie oddzielić badania nad sztuką i badania nad kulturą wizualną, tymczasem relacje między nimi warte są bliższej uwagi.

Artystycznym przejawem „badania” sfery wizualnej, zarówno tej arty-stycznej, jak i potocznej, „zwyczajnej”, może być praca Edwarda Krasińskiego (1925-2004), określana jako Niebieska linia, którą artysta zrealizował w kilku różnych miejscach. Krasiński przyklejał zwykłą niebieską taśmę na ścianie, na wysokości oczu i w ten sposób łączył wszystkie napotkane przedmioty, obrazy, rysunki czy reprodukcje, a nawet ludzi (np. podczas wernisażu tworzył perfor-matywne sytuacje, oplatając taśmą także widzów). Linia przebiegająca wzdłuż ściany nagle stawała się częścią rysunku, by następnie zagarnąć trójwymiaro-wy obiekt, a tym samym zakłócała różnicę pomiędzy tym, co przedstawione na płaszczyźnie (rysunek), a tym, co znajduje się w przestrzeni fizycznej, po-między tym, co należy do sztuki, a zwykłym przedmiotem, popo-między przed-miotem idealnym (linia) i materialnym (taśma). Artysta prowadził linię nie tyl-ko w przestrzeni galerii, ale w domu, na ulicy czy w wiejskich zabudowaniach.

Linia Krasińskiego nie oznacza jednak gestu zagarniania i włączania do sztuki sfery pozaartystycznej. Działania artysty można potraktować raczej jako ro-dzaj aktu performatywnego, czyli tworzenia, zestawiania różnych „przedmio-tów” i zadawania pytań temu, co powstaje. Krasiński wskazuje w ten sposób na problematyczny charakter naszego sposobu porządkowania świata czy ustalania ram instytucji, które kontrolują to, co uznajemy za sztukę (galeria, muzeum), proponuje jednak pewne możliwości łączenia sfery materialnej, wizualnej, konceptualnej, artystycznej i pozaartystycznej.

Powstający transdyscyplinarny obszar badań nad kulturą wizualną można potraktować jako naukowe podążanie w kierunku, jaki zaproponował autor Niebieskiej linii – poszukiwanie związków pomiędzy tym, co wizualne, i tym, co znaczące dla danej osoby czy grupy społecznej, pomiędzy tym, co określa-my jako zwyczajna wizualność, a wciąż żywą tradycją.

Literatura

Bal M., Wizualny esencjalizm i przedmiot kultury wizualnej, tłum. M. Bryl, „Artium Quaestiones” XVII, 2006.

Barthes R., Mitologie, tłum. A. Dziadek, Aletheia, Warszawa 2008.

Barthes R., Retoryka obrazu, „Pamiętnik Literacki” 3/1985.

Baudrillard J., Precesja symulakrów, tłum. T. Komendant, w: Postmodernizm. Antolo-gia przekładów, wybór i oprac. R. Nycz, Wyd. Baran i Suszczyński, Kraków 1997.

Baudrillard J., Wojny w zatoce nie było, tłum. S. Królak, Sic!, Warszawa 2006.

Belting H., Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie, tłum. M. Bryl, Universitas, Kraków 2007.

Białostocki J., Symbole i obrazy w świecie sztuki, PWN, Warszawa 1982.

Domańska E., „Zwrot performatywny” we współczesnej humanistyce, „Teksty Drugie”

5/2007.

Dorfles G., Człowiek zwielokrotniony, tłum. T. Jekiel, I. Wojnar, PIW, Warszawa 1973.

Fischer-Lichte E., Estetyka performatywności, tłum. M. Borowski, M. Sugiera, Księgar-nia Akademicka, Kraków 2008.

Foucault M., Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. S. Królak, Sic!, Warsza-wa 1998.

Hopfinger M., Nowe media w komunikacji społecznej w XX wieku, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002.

Hopfinger M., Kultura audiowizualna u progu XX wieku, Instytut Badań Literackich, Warszawa 1997.

Hopfinger M., W laboratorium sztuki XX wieku. O roli słowa i obrazu, PWN, Warszawa 1993.

Jenkins H., Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, tłum. M. Berna-towicz, M. Filiciak, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.

Kress G., Literacy in the New Media Age, Routledge, London 2003.

Kress G., van Leeuwen T., Reading images. The Grammar of Visual Design, Routledge, London 1996.

Manovich L., Język nowych mediów, tłum. P. Cypryański, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006.

Mirzoeff N., Podmiot kultury wizualnej, tłum. M. Bryl, „Artium Quaestiones” XVII, 2006.

Mirzoeff N., An Introduction to Visual Culture, Routledge, Taylor & Francis Group, London – New York 2003.

Mitchell W. J. T., Picture theory. Essays on Verbal and Visual Representation, The Uni-versity of Chicago Press, Chicago – London 1995.

Mitchell W. J. T., Pokazując widzenie. Krytyka kultury wizualnej, tłum. M. Bryl, „Ar-tium Quaestiones” XVII, 2006.

Mitchell W. J. T., What Do Pictures Want? The Lives and Loves of Images, University of Chicago Press, Chicago 2005.

Nycz R., O dzisiejszej sytuacji studiów literackich i niejakich z nich pożytkach, „Nauka”

3/2008.

Porębski M., Ikonosfera, PIW, Warszawa 1972.

Porębski M., Sztuka a informacja, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986.

Szkudlarek T., Media. Szkic z filozofii i pedagogiki dystansu, Impuls, Kraków 1999.

Virilio P., Maszyna widzenia, tłum. B. Kita, w: A. Gwóźdź (red.), Widzieć, myśleć, być, Universitas, Kraków 2001.

Zeidler-Janiszewska A., Visual Culture Studies czy antropologicznie zorientowana Bild- wissenschaft? O kierunkach zwrotu ikonicznego w naukach o kulturze, „Teksty Drugie” 4/2006.

Źródła internetowe

Bredekamp H., The Power of Imagery. From art history to Bildwissenschaft, Max Planck Multimedia, http://www.mpg.de/english/aboutTheSociety/aboutUs/scientific Awards/awardsOfMPS/MPResearchAward/mpfp2006/bredekamp_horst/index.

html (19.09.2010).

Hopfinger M., Kwestionariusz kultury wizualnej, http://www.kulturawizualna.pl/ar-chives/135 (1.10.2010).

Krajewski M., Kwestionariusz kultury wizualnej, http://www.kulturawizualna.pl/ar-chives/115 (1.10.2010).

Uniwersytet Rzeszowski Wydział Sztuki