Félix García Moriyón zauważa analogię założeń programowych „Filozofii dla dzieci” z propozycją nauczania zawartą w programie szkoły zainicjowanej przez Lwa Tołstoja „Yasnaia Poliana”, która wpisuje się w anarchistyczną tradycję te-orii edukacyjnych. Przyznaje, że jego spojrzenie na anarchizm jest wolne od stereotypu, skutecznie wypromowanego przez Josepha Conrada w dziele The Secret Agent. Anarchiści są traktowani przez Garcíę Moriyóna jako aktywni działacze na rzecz demokracji i idei rewolucji francuskiej – wolności, równo-ści i braterstwa. Demokratyczne zaangażowanie wykorzystują jako najlepsze narzędzie do walki z despotyzmem politycznym i społecznym, a wolność jed-nostki uznają za wrodzoną i uprawniającą do życia we wspólnocie z innymi ludźmi. Powołując się na Michała Bakunina, García Moriyón twierdzi, że we-dle anarchistów władza powinna być rozdzielona w największym możliwym stopniu, a wolność i równość – iść w parze z indywidualizacją. García Moriyón powołuje się na inspiratora programu „Filozofia dla dzieci” Johna Deweya, który powiada, że demokracja to ciągły proces otwartej komunikacji pub-licznej, a produktem tak rozumianego ustroju jest możliwość rozwoju jego uczestników. Większość dobrze wyedukowanych i poinformowanych zarzą-dza, by zapobiec przejęciu kontroli nad życiem społecznym uprzywilejowanej mniejszości23. Podobnie Lipman zauważa, że nie należy z góry negować sensu istnienia instytucji, lecz wyraźnie przeciwstawiać się sytuacjom, gdy krępują lub zniewalają one człowieka. Ważne, by instytucje zarządzane były demokra-tycznie i każdy obywatel mógł mieć wpływ na ich funkcjonowanie24.
Uczeń powinien mieć wpływ (empowerment) na bieg wydarzeń, lecz uczyć się stopniowo swojej wolności – najpierw doświadczać jej w przestrzeni szkol-nej deliberacji, by z czasem wykazać się jej sprawnym wykorzystaniem w praw-dziwym życiu. Aktywny, dobrze wyedukowany obywatel myśli samodzielnie, natomiast źle wyedukowany będzie ignorował błędy systemu, często ich nie zauważał, a przede wszystkim będzie się podporządkowywał systemowi. Ig-norancja to kajdany zakładane przez despotyczne rządy. Indoktrynacja w szko-łach natomiast uczy bezmyślnego, odruchowego posłuszeństwa władzy, przez co mija się z demokratycznymi założeniami25.
23 F. García Moriyón, Filosofía para niños y anarquismo, www.filosofiaparaninios.orgilosofiaparaninios.org (15.09.2010).
24 M. Lipman, A. M. Sharp, F. S. Oscanyan,M. Lipman, A. M. Sharp, F. S. Oscanyan,Oscanyan, Filozofia w szkole, tłum. D. Kuczyńska-Szymala, CODN, Warszawa 1996, s. 206.
25 F. García Moriyón, Filosofía para niños...
Patrick Costello uważa, że niegdyś w indoktrynacji widziano jedynie nie-winne nauczanie doktryn, tymczasem wiążą się z nią nie tylko treści naucza-nia, ale także metoda nauczanaucza-nia, nastawienie nauczyciela lub wynik procesu kształcenia26. Prawdziwa istota indoktrynacji ujawniać się będzie, wedle Co-stello, w tym ostatnim aspekcie. Parafrazując formułę CoCo-stello, uczeń indok-trynowany to taki, który pod wpływem nauczania pewnych prawd katego-rycznie odrzuca ich wszelkie kontrprzykłady.
Zygmunt Bauman pisze, że „absolutna pewność równa się absolutnej nie-odpowiedzialności”27. W dzisiejszym świecie należy przyjąć postawę zdystan-sowaną wobec absolutności prawd, również na gruncie wiedzy, która potrze-buje pozwolenia na weryfikację i dalszy postęp.
W przypadku określania wartości „absolutnymi”, zauważa Barbara Koto-wa, pojawia się nawet pewna zachęta do ich odrzucenia. Źródeł tej tendencji można poszukiwać w licznych historycznych przykładach niegodnego i brze-miennego w negatywne skutki posługiwania się tym epitetem.
Na jakich wartościach mają się więc opierać twórcy programów nauczania filozoficzno-etycznego? Gdzie poszukiwać legitymizacji dla wartości, na prze-kazywanie których w toku edukacji jesteśmy (w sensie pozytywnym) skazani?
Barbara Kotowa odnajduje odpowiedzi na te pytania w twórczości Richarda Rorty’ego oraz w teorii „(ograniczonego) relatywizmu kulturowego”28. Zgodnie z tym stanowiskiem, powinniśmy przekazywać „wartości uniwersalne”, które
„w powszechnym mniemaniu uchodzą za autentyczne”29. Uzasadnieniem tak rozumianych wartości jest „tradycja kulturowa”, która z pokorą stawia je na pozycji „wartości ostatecznych”. Formułuje tym samym założenie, że dzisiejsze społeczeństwo nie ma absolutnej pewności co do swej nieomylności, lecz trak-tuje wartości jako uniwersalne, wspierając się tradycją, która je takimi określi-ła. Podejście to uwzględnia wszelkie cywilizacyjne doświadczenia, ma jednak na względzie także poznanie, które leży poza jego zasięgiem. Wykazuje więc pokorę wobec tego, co dotąd uchodziło za całokształt wiedzy o rzeczywistości i ma świadomość tego, co dopiero w przyszłości czeka na odkrycie.
Żaden program zajęć filozoficzno-etycznych podczas kształcenia nie jest w stanie całkowicie wyrzec się poparcia pewnych wartości. Inaczej w szkole zapanowałaby anarchia. Jednak gdy – za Félixem Garcíą Moriyónem – spoj-rzymy na anarchię bardziej przychylnie, to powyższe stwierdzenie straci sens.
Wszakże García Moriyón, znajdując analogię między „Filozofią dla dzieci” i te-oriami edukacyjnymi szkół anarchistycznych, ujawnia, że choć wyrzekają się
26 P. Costello, Indoktrynacja a filozofia dla dzieci, „Edukacja Filozoficzna” 5/1988, s. 287.
27 Z. Bauman, cyt. za: B. Kotowa, Edukacja a wartości „uniwersalne”, „Zeszyty Filozoficzne”
14-15/2009, ss. 14-19.
28 Ibidem.
29 Ibidem.
wszelkiej indoktrynacji, to opowiadają się za określonymi systemami warto-ści, tożsamymi z tymi, które sprzyjają rozwojowi współczesnych demokracji.
Niezależnie od tego, w jakim stopniu „Filozofia dla dzieci” zbliża się do anar-chistycznych założeń edukacyjnych, promuje określone wartości i postawy zdecydowanie zwrócone w stronę postulatów lewicowych.
Wolność, równość, braterstwo, wspólnotowość, tolerancja, sprawiedli-wość społeczna to nie tylko wartości sprzyjające rozwojowi demokracji, ro-zumianej jako określony system polityczny, to także promocja pokojowego nastawienia i wyzbycia się przemocy względem drugiego – równouprawnio-nego, równie wolnego człowieka, co Ja.
Podsumowanie
Być na bieżąco to znaczy znać specyfikę dzisiejszego świata i wykazywać za-interesowanie jutrem. Rzecz w tym, by uczestniczyć w życiu publicznym i na drodze praktyk deliberacyjnych budować bardziej sprawiedliwą rzeczywi-stość. Program „Filozofia dla dzieci” kształtuje zachowania, które pomagają tworzyć postawy aktywnych obywateli jako uczestników otwartego społe-czeństwa. Promuje nawyk wsłuchiwania się w inne racje, także te, z którymi się nie zgadzamy, i podejmowania próby ich zrozumienia. Podczas zajęć za-prasza do uczestnictwa w demokratycznych strukturach, do czynnego udziału we wspólnocie dociekającej. Uczy korzystania z cennych spostrzeżeń wnie-sionych przez innych i kooperacji przy realizowaniu wspólnych celów. Wyrze-kając się indoktrynacji, gwarantuje pluralizm w zakresie światopoglądowym i rozpatrywanie alternatyw myślowych. Jednakże w ramach dociekań jasno promuje określone wartości: wolność, równość i tolerancję. Dokonuje tego w duchu „(ograniczonego) relatywizmu kulturowego”, deklarując, że są one tylko uznane za najlepsze przez tradycję kulturową aktualnego społeczeństwa i w związku z tym warte przekazywania, lecz to nie czyni ich absolutnymi.
Miałoby się to przyczynić do rozwinięcia kompetencji demokratycznych u młodego człowieka, zrodzić zainteresowanie tematami społeczno-politycz-nymi, nawyk partycypacji i zaangażowania obywatelskiego czy postawę to-lerancyjną wobec pluralistycznych poglądów członków współczesnych spo-łeczeństw. Uposażyłoby młodego człowieka w priorytetowe poszanowanie wolności drugiego, jednocześnie pouczając o wadze odpowiedzialności nad własną.
W ten sposób program opowiada się za wypracowaniem pewnych nawy-ków, a zarazem to właśnie z nawyków próbuje ucznia wybudzać. Daje mu za-tem narzędzie do przezwyciężenia odruchów – świadomość. Dzięki niej każdy rytuał staje się własnym udziałem ucznia, sprowokowanym przy zaangażowa-niu jego własnej woli.
Literatura
Arendt H., Kryzys edukacji, w: eadem, Między czasem minionym a przyszłym: osiem ćwiczeń z myśli politycznej, tłum. M. Godyń, W. Madej, Aletheia, Warszawa 1994.
Brujin J., Jak się w Europie naucza dzieci filozofii, „Edukacja Filozoficzna” 15/1993.
Cam P., Philosophy and Freedom, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), Children Philosophize Worldwide. Theoretical and practical concepts, Peter Lang Interna-tionaler Verlag der Wisenschaften, Frankfurt am Main 2009.
Camhy D. G., Janusz Korczak: Childhood and Children’s Rigts, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), Children Philosophize Worldwide. Theoretical and practical con-cepts, Peter Lang Internationaler Verlag der Wisenschaften, Frankfurt am Main 2009.
Cern K. M., Nowak E., Ethos w życiu publicznym, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2008.
Costello P., Indoktrynacja a filozofia dla dzieci, „Edukacja Filozoficzna” 5/1988.
García Moriyón F., Filosofía para niños y anarquismo, www.filosofiaparaninios.orgilosofiaparaninios.org (15.09.2010)
Glaser J., Educating for Citizenship and Social Justice, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. We-ber (red.), Children Philosophize Worldwide. Theoretical and practical concepts, Peter Lang Internationaler Verlag der Wisenschaften, Frankfurt am Main 2009.
Hannam P., From Inter-cultural to Inter-relational Understanding: Philosophy for Chil-dren and the Acceptance of Difference, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), Children Philosophize Worldwide. Theoretical and practical concepts, Peter Lang Internationaler Verlag der Wisenschaften, Frankfurt am Main 2009.
Juchacz P., Deliberacja, demokracja, partycypacja: szkice z teorii demokracji ateńskiej i współczesnej, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań 2006.
Kennedy D., Another Word Is Possibile: Schooling, Multitude, and Philosophy for Chil-dren, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), Children Philosophize Worldwide.
Theoretical and practical concepts, Peter Lang Internationaler Verlag der Wisen-schaften, Frankfurt am Main 2009.
Kotowa B., Edukacja a wartości „uniwersalne”, „Zeszyty Filozoficzne” 14-15/2009.
Lipman M., Sharp A. M., Oscanyan F. S.,Oscanyan F. S., Filozofia w szkole, tłum. D. Kuczyńska-Szymala, CODN, Warszawa 1996.
Lipman M., Philosophical Practice and Education Reform, w: idem, Philosophy goes to school, Temple University Press, Philadelphia 1988.
Lipman M., Thinking in Education, Cambridge University Press, Cambridge 2003.
Martin M. W., Broniąc wartości: profesjonalizm w nauczaniu etyki, „Edukacja Filozo-ficzna” 25/1988.
Pobojewska A., Warsztaty z dociekań filozoficznych, „Edukacja Filozoficzna” 25/1998.
Podrez E., Moralne uzasadnienie tolerancji: studium z etyki personalistycznej, Wy-dawnictwo Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1999.
Sharp A. M., Let’s go visiting: Learning Judgment – Making In a classroom Community of Inquiry, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), Children Philosophize World-wide. Theoretical and practical concepts, Peter Lang Internationaler Verlag der Wisenschaften, Frankfurt am Main 2009.
Sharp A. M., The community of Inquiry as Ritual Participation, w: E. Marsal, T. Do-bashi, B. Weber (red.), Children Philosophize Worldwide. Theoretical and practi-cal concepts, Peter Lang Internationaler Verlag der Wisenschaften, Frankfurt am Main 2009.
Witkowski L., Edukacja wobec sporów o (po)nowoczesność, Instytut Badań Edukacyj-nych, Warszawa 1997.
Zielewska B., Dialog we współczesnej edukacji filozoficznej, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002.
Małgorzata Dyrlica – adiunkt na Wydziale Pedagogiczno-Artystycznym UAM w Ka-liszu, magister sztuki w zakresie fortepianu i teologii w zakresie filozofii, doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o komunikacji i poznaniu, autorka prac z takich obszarów, jak kulturoznawstwo i filozofia muzyki.
Agata Fierek-Dziurla – mgr filozofii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Pozna-niu, specjalność życie publiczne; edukacja filozoficzna. Stypendystka Programu Life Long Learning Erasmus Universidad de València, Hiszpania. Aktualnie specjalista cen-trum współpracy gospodarczej jednej z wielkopolskich firm. Artykuł zawarty w ni-niejszym tomie jest fragmentem pracy „Filozofia dla dzieci”: podstawowe założenia i implikacje.
Bartosz Gałązka – ur. w 1980 r. w Kołobrzegu. Absolwent Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (dyplom z fi-lozofii w 2000 r.). W 2005 r. uzyskał stopień doktora na podstawie rozprawy Medycy-na hipokratejska a filozofia PlatoMedycy-na. W latach 2005-2010 był adiunktem w Zakładzie Estetyki Instytutu Filozofii UAM w Poznaniu. Interesuje się historią filozofii, filozoficz-nym poradnictwem oraz metodyką nauczania filozofii i etyki.
Piotr Koprowski – doktor nauk humanistycznych, historyk idei, pracownik naukowo- -dydaktyczny w Instytucie Historii na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskie-go. Opublikował m.in. W kręgu romantyzmu. Kształtowanie się struktur światopo-glądowych Iwana Turgieniewa (Gdańsk 2008); Pozytywista, ale jaki? Światopogląd Iwana Turgieniewa w latach 1848-1883 (Gdańsk 2009).
Sławomir Krzyśka – urodził się w Gnieźnie. Studiował matematykę na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Tu też się doktoryzował w 1996 r. Od 1988 r. jest pracownikiem UAM. Należy do Polskiego Towarzystwa Matematycznego (1989), Pol-skiego Towarzystwa Filozoficznego (2010) i WielkopolPol-skiego Towarzystwa Przyjaciół Książki (2004) oraz jest sympatykiem Związku Literatów Polskich. Obecnie pracuje w Instytucie Filozofii. Opublikował wiele prac z zakresu nie tylko matematyki, ale tak-że nauk humanistycznych. Wydał dwa tomiki aforyzmów pt. Aby mogło być… (2002) i Życie to nie bajka (2005) oraz tomiki poezji pt. Wiersze (2010) i … (2011) oraz Wier-sze dla dzieci (2006). W wolnym czasie zajmuje się fotografią przyrody, krajobrazu.
Roman Kubicki – profesor w Instytucie Filozofii Uniwersytetu im. Adama Mickiewi-cza w Poznaniu oraz na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu; od 2004 r. członek Kapituły Nagrody Artystycznej miasta Poznania, od 2011 r. jest przewodniczącym tej Kapituły; autor m.in. książek: Pierścienie Gygesa; Ani być, ani mieć?; Zmierzch sztuki.
Narodziny ponowoczesnej jednostki?
Elżbieta M. Kur – doktor nauk humanistycznych, absolwentka Katolickiego Uniwer-sytetu Lubelskiego, historyk literatury, adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej i Lingwi-styki Stosowanej Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Jej zain-teresowania naukowe to: historia literatury pozytywizmu, dydaktyka polonistyczna, związki literatury i sztuk pięknych oraz metodologia historii sztuki.
Danuta Michałowska – doktor. Do 2000 r. asystent na Wydziale Studiów Edukacyj-nych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, a od 2001 r. – adiunkt na Wydziale Nauk Społecznych w Instytucie Filozofii UAM w Poznaniu. Ma wykształcenie pedagogiczne, psychologiczne, terapeutyczne oraz muzyczne. Jej zainteresowania naukowo-badawcze to: edukacja i psychologia twórczości, komunikacja społeczna;
drama i psychodrama w rozwoju edukacyjnym dzieci i młodzieży oraz w terapii; edu-kacja artystyczna – eduedu-kacja teatralna i muzyczna; eduedu-kacja etyczna i filozoficzna, problemy dydaktyki etyki i filozofii, metody i formy kształcenia etycznego i filozoficz-nego; problemy kształcenia nauczycieli. Jest autorką książki Drama w edukacji (Po-znań 2008).
Mirosława Moszkowicz – adiunkt na Wydziale Sztuki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Zajmuje się edukacją artystyczną w kontekście sztuki współczesnej.
Natalia Mrozkowiak-Nastrożna – doktor. Mieszka w Bydgoszczy. Pracuje w Zakła-dzie Edukacji Artystycznej Instytutu Artystycznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Publikowała m.in. w serii „Edukacja Artystyczna” (Wydawnictwo UMK) oraz półroczniku „Sztuka i Filozofia” (Wydawnictwo UW). Obszar jej zainteresowań to: estetyka, współczesna filozofia sztuki, pogranicza sztuki i literatury.
Barbara Nowak – prof. zw. dr hab., muzyk pedagog, dyrygent, absolwentka Państwo-wej Wyższej Szkoły Muzycznej w Poznaniu; doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Profesor w Akademii Muzycznej w Poznaniu oraz prodziekan Wydziału Dyrygentury Chóralnej, Eduka-cji Muzycznej i Muzyki Kościelnej. Profesor na UAM i kierownik Zakładu EdukaEduka-cji Artystycznej.
Justyna Ryczek – ukończyła filozofię na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Po-znaniu (1997), gdzie obroniła również pracę doktorską (2003). Pracuje ma Uniwer-sytecie Artystycznym w Poznaniu (wcześniej Akademia Sztuk Pięknych). Interesuje się sztuką współczesną, szczególnie jej obecnością w przestrzeni publicznej oraz powiązaniami z innymi dziedzinami, w tym: kulturą popularną, techniką, życiem co-dziennym, nowymi mediami. Zajmuje się krytyką artystyczną. Autorka książki Piękno w kulturze ponowoczesnej (Kraków 2006).
Anna Steliga – doktor. Adiunkt i prodziekan do spraw nauki i studenckich Wydzia-łu Sztuki Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz kierownik ZespoWydzia-łu Dydaktycznego Teorii Sztuki na tym wydziale. Autorka artykułów poruszających tematy z psychopedago-giki, pedagogiki specjalnej, pogranicza psychologii i sztuki oraz tekstów o sztuce. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problematyki nauczania plastyki w szkołach, kreatywności nauczycieli, aktywności twórczej dzieci i młodzieży, sztuki kobiet oraz terapii osób specjalnej troski (m.in. niepełnosprawnych psychicznie, głu-choniemych czy z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej), a także przyszłości edukacji artystycznej i jej absolwentów w związku z reformą szkolnictwa wyższego.
Lidia Suchanek – profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, dok-tor habilitowany sztuki, absolwentka Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (obecnie Uniwersytet Artystyczny) w Poznaniu. Uprawia własną twórczość artystycz-ną oraz zajmuje się problematyką związaartystycz-ną z edukacją przez sztukę. Pracuje w Zakła-dzie Edukacji Artystycznej na Wydziale Studiów Edukacyjnych UAM.