Pluralizm światopoglądowy, wolność, tolerancja

Trudno byłoby uniknąć podczas kształcenia filozoficzno-etycznego promowa-nia pewnych wartości. W rzeczywistości program „Filozofia dla dzieci” jasno opowiada się za przyjęciem konkretnych stanowisk: równości uczestnictwa, pluralizmu światopoglądowego, integracji, tolerancji i wolności. Wspólnota dociekająca, zaproponowana przez Matthew Lipmana, poprzez dialog i kult mnogości, wielości i inności poglądów realizuje tak naprawdę postulaty

„kwitnącej demokracji społeczeństwa multikulturowego”¹¹.

Ann Margaret Sharp zauważa, że wspólnota ta daje dzieciom najlepszą z możliwych praktykę – witalną formę życia pluralistycznego, multikulturo-wego, o naturze demokratycznej. Pomaga dokonywać rozsądniejszych ocen, kiedy należy odnieść się do ludzi należących do innych kultur, religii, narodo-wości. Powołując się na H. Arendt, Sharp proponuje, by formułowanie sądów było poprzedzone wyjściem poza własną perspektywę, wyjściem ku innym ludziom (going visiting), różnym od nas samych, reprezentującym inne punk-ty widzenia. Ważne jest pogłębione słuchanie ich opowieści i podjęcie próby zrozumienia spojrzenia na świat, które wynika z przebywania w innym jego zakątku¹². Nie można jednak na tym poprzestać. Człowiek musi stworzyć opo-wieść o tym, czego się dowiedział, przetworzyć całą wiedzę o innym człowie-ku. Im więcej różnych sądów będziemy w stanie sobie wyobrazić, tym większa wartość naszych opinii.

Hannah Arendt opowiada się za tworzeniem miejsc w przestrzeni publicz-nej, gdzie ludzie będą mogli wyjść ku sobie i prowadzić aktywną deliberację.

Wypracowanie obiektywnych sądów jest możliwie tylko we wspólnocie, na drodze dialogu z innymi ludźmi. Rzecz w tym, by je poznać i o ten szeroki hory-zont wzbogacić własną opinię, a nie przyjmować cudze poglądy bezkrytycznie (distancing and bridgening)¹³. Wyrokowanie jest najważniejszą aktywnością w społeczeństwie demokratycznym, to nasz obywatelski, publiczny obowią-zek, a jednocześnie siła napędowa zmiany. Zastosowanie metody dociekań w edukacji to zbliżenie do idei „odnawiania zastanego świata”.

Dialog i wspólnota dociekająca proponują uczenie się od siebie nawzajem.

Partycypować we wspólnocie dociekającej to przynależeć do społecznej gru-py ludzi, którzy wyrażają wolę, by wspólnie dociekać spraw będących w kręgu ich zainteresowań. Dokonują tego kolaboratywnie, bez współzawodnictwa, w duchu sprzyjającym rozwojowi ich umiejętności krytycznego, twórczego

11 D. Kennedy,D. Kennedy, Another World Is Possibile: Schooling, Multitude, and Philosophy for Chil-dren, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), Children Philosophize Worldwide…, ss. 47-61.

12 A. M. Sharp,A. M. Sharp, Let’s go visiting: Learning Judgment – Making In a Classroom Community of Inquiry, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), Children Philosophize Worldwide…, ss.

323-335.

13 Ibidem, s. 334.Ibidem, s. 334.

i moralnego myślenia oraz właściwego dokonywania ocen. Przeświadczenie, że wspólnota potrzebuje do rozwoju uczestnictwa każdego członka i że każdy wnosi coś wartościowego, rodzi lojalność i solidarność pomiędzy nimi. Prze-bywaniu we wspólnocie towarzyszy nastawienie „bycia dla siebie nawzajem”, wolne od wszelkiej hierarchii, gdzie władza jest sprawiedliwie rozdzielona¹⁴.

Władza, którą każdy dzieli, jest nieskrępowana przez niczyją inną władzę i choć członkowie grupy dzielą ją pomiędzy siebie, nikomu jej nie ubywa. Do-tyczy to zarówno procesu myślenia, uczestnictwa w dociekaniach i zachowa-nia zgodnie z poglądami. Australijski badacz metody Lipmana, Philip Cam, twierdzi, że jeśli mielibyśmy określić ideał, który przyświeca całemu progra-mowi, to byłaby nim właśnie wolność¹⁵. Dociekania mogą dotyczyć różnych zjawisk, jednak zawsze towarzyszy im wolność, będąca nie bezpośrednim ce-lem, ale nasuwającym się w trakcie refleksji wnioskiem. Wartość ta przejawia się zarówno w postawie bohaterów powieści, uczniów i nauczyciela prowa-dzących dialog, jak i w nastawieniu naukowym twórców tego programu. Za-łożenia programu są dość elastyczne i otwarte na polemikę, o czym świadczy różnorodność jego ujęć na całym świecie.

Beata Zielewska przywołuje spór na polu współczesnej teorii edukacji filo-zoficzno-etycznej¹⁶, w którym liberałowie i konserwatyści próbują rozsądzić, czemu powinno służyć wychowanie – wolności czy prawdzie? Według libera-łów prawda jest wytworem wolności, a według konserwatystów – odwrot-nie, wolność ma swoje korzenie w prawdzie. Liberałowie opowiadają się za tolerancją, różnorodnością, otwartością, krytycznym myśleniem, sprawiedli-wością, solidarnością i samorealizacją jednostki. Nietrudno więc zauważyć, że założenia programu powstały w oparciu o szkołę liberałów, gdzie nadrzędnym celem jest kształcenie jednostek samodzielnie myślących i niezależnie podej-mujących decyzje.

Trudno byłoby spełnić ten postulat bez przyjęcia przez członków wspól-noty postawy tolerancyjnej względem siebie nawzajem. We współczesnym świecie, w którym przenikają się różne kultury, tolerancja jest potrzebna jak nigdy wcześniej. Różnice kulturowe muszą być pielęgnowane, a inność po-winna być rozumiana¹⁷. Patricia Hannam twierdzi, że różnice pomiędzy ludź-mi nie powinny być definiowane tylko przez pryzmat kultury ich

pochodze-14 A. M. Sharp,A. M. Sharp, The Community of Inquiry as Ritual Participation, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), Children Philosophize Worldwide…, ss. 301-306.

15 P. Cam,P. Cam, Philosophy and Freedom, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), Children Philosophize Worldwide…, ss. 127-132.

16 B. Zielewska, Dialog we współczesnej edukacji filozoficznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002, s. 147.

17 P. Hannam,P. Hannam, From Inter-cultural to Inter-relational Understanding: Philosophy for Chil-dren and the Acceptance of Difference, w: E. Marsal, T. Dobashi, B. Weber (red.), ChilChil-dren Philosophize Worldwide…, ss. 141-151.

nia, ponieważ w jednym kręgu cywilizacyjnym mamy do czynienia również z różnicami światopoglądowymi. Hannah Arendt nakreśliła istotę odwieczne-go paradoksu. To, że chcemy zachować swoją indywidualność, a jednocześnie czujemy silną potrzebę identyfikacji z jakąś wspólnotą, jest tym samym, co zgoda z twierdzeniem, że wszyscy jesteśmy do siebie podobni i dopiero w ze-tknięciu z innymi (tak podobnymi) możemy ujawnić swoją odmienność¹⁸.

Tolerancja to niewątpliwie zjawisko moralnie pożądane. Poszanowanie wol-ności i godwol-ności innych osób ma miejsce we wspólnocie dociekającej poprzez dialog, który skłania do otwartości i postawy poszukującej. Poprzez edukację filozoficzną czy etyczną staramy się poznawać różnice w myśleniu i próbować zrozumieć odmienne stanowiska, a przede wszystkim dążymy do podtrzymy-wania różnorodności.

Wydaje się, że spotkanie w sposób źródłowy odwołuje się do tolerancji, a nawet

»wywołuje« tolerancję, zarówno jako warunek spotkania oraz element tego spot-kania, jak również efekt spotkania¹⁹.

W tym ujęciu tolerancja objawia się jako warunek, metoda i cel dyskusji, wzbogacające staje się tu nie tylko porozumienie, ale doświadczenie inności

„Drugiego”.

Z perspektywy strategii afirmującej walory podtrzymywania różnicy w interakcji kulturowej dialog kończy się, gdy dochodzi do likwidacji odmienności, gdyż to kontakt z innością ma być życiodajny, kulturowo wzbogacający²⁰.

Patricia Hannam postuluje wzbicie się ponad tolerancję, by docenić in-ność i zrozumieć podobieństwa i różnice między ludźmi. W podobny sposób do prowadzenia otwartej rozmowy, w której uczniom pozwala się na dowol-ność, spontaniczność i kreatywdowol-ność, zachęca Ekkehart Martens²¹. Nauczyciel i uczeń powinni manifestować demokratyczne wartości – otwarte myślenie i tolerancję wobec cudzych postaw, a także wykazywać intelektualną poko-rę²². Rozległość horyzontów przejawia się w tym, że w dyskursie uwzględnia się różne postawy i poglądy, nawet te, z którymi się nie zgadzamy. Różnorod-ność wzbogaca bowiem polemikę. Tolerancja wobec odmiennych poglądów innych osób oznacza rezygnację z przemocy względem negatywnie przez nas ocenianych ich przekonań, z wyjątkiem przypadków, które wiążą się z czynie-niem krzywdy drugiemu człowiekowi.

18 A. M. Sharp,A. M. Sharp, Let’s go visiting…, ss. 323-336.

19 E. Podrez, Moralne uzasadnienie tolerancji: studium z etyki personalistycznej, Wydawni-ctwo Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1999, s. 109.

20 L. Witkowski, Edukacja wobec sporów o (po)nowoczesność, Instytut Badań Edukacyj-nych, Warszawa 1997, s. 62.

21 J. Brujin, Jak się w Europie naucza dzieci filozofii, „Edukacja Filozoficzna” 15/1993, ss.

134-135.

22 M. W. Martin, Broniąc wartości: profesjonalizm w nauczaniu etyki, „Edukacja Filozoficz-na” 25/1988, ss. 141-147.