Wpyw kwot mlecznych na konkurencyjno

Rynek jest „narzdziem” alokacji rzadkich zasobów, a ekonomia bada jak spoeczestwa uywaj zasobów do wytworzenia wartociowych dóbr i rozdzie-lenia ich midzy poszczególne jednostki [Samuelson 2004]. Przytoczona defini-cja wskazuje na fundamentaln cech gospodarki, któr jest niedobór zasobów i wynikajce z tego dwie konsekwencje. Pierwsz jest silna konkurencja o zaso-by, a o zwycizcach rywalizacji mówi si, e byli konkurencyjni. Drug konse-kwencj jest umiejtne gospodarowanie nimi, aby dana gospodarka czy te sys-tem spoeczny zrobiy z nich jak najwikszy uytek. W tym miejscu pojawia si

kolejna kluczowa kategoria w ekonomii, któr jest efektywno. Midzy efek-tywnoci i konkurencyjnoci zachodzi zaleno przyczynowo-skutkowa.

Konkurencja (competition) jest podstawowym elementem gospodarki rynkowej. W ekonomii klasycznej konkurencja bya uwaana za gówn si po-rzdkujc gospodark poprzez zapewnienie alokacyjnej efektywnoci wyko-rzystania rzadkich zasobów (koncepcja „niewidzialnej rki rynku”). Konkuren-cja w ekonomii jest tak podstawow kategori jak siy grawitacji w fizyce. Na-tenie konkurencji w sektorze nie jest kwesti zbiegu okolicznoci, ale wynika przede wszystkim ze struktury ekonomicznej i wychodzi daleko poza zachowa-nia obecnych konkurentów. Natenie konkurencji wedug M. Portera zaley od piciu podstawowych si konkurencyjnych (five competitive forces): wzajemnej rywalizacji midzy podmiotami sektora, siy przetargowej dostawców, siy prze-targowej nabywców, zagroenia ze strony substytutów oraz gro by wejcia

no-wych podmiotów (rysunek 5). Koncepcja si konkurencyjnych wyra nie pokazu-je, e konkurencja rynkowa wykracza znacznie poza uczestników rywalizacji.

Konkurentami przedsibiorstw s take dostawcy, nabywcy, produkty substytu-cyjne oraz ewentualni nowo wchodzcy do sektora. Warunki ramowe i nate-nie determinuje take polityka administracji wobec sektora, której dobrym przy-kadem moe by system regulacji rynku w niektórych branach gospodarki

ywnociowej. Wypadkowa wymienionych piciu si determinuje potencja

konkurencyjny sektora, który moe by mierzony na przykad dugofalow sto-p zysku [Porter 2006]. Kompleksowa ocena wpywu wszystkich si konkurencji umoliwia wielowymiarow ocen konkurencyjnoci.

Rysunek 5. Siy natenia konkurencji w sektorze mleczarskim

ródo: Opracowanie na podstawie [Porter 2006].

Administracyjne limitowanie poday oraz inne instrumenty regulacji ryn-kowych mog wpywa na oddziaywanie poszczególnych si konkurencji.

Kwoty mleczne przede wszystkim utrudniaj wejcie na rynek nowym podmio-tom gospodarczym. Gospodarstwa rolne, które chciayby obecnie rozpocz

produkcj mleka, musz uzyska kwot mleczn, a to wie si ze znacznym

„wysikiem” inwestycyjnym i organizacyjnym. Analogiczna sytuacja dotyczy gospodarstw, które chciayby zwikszy skal produkcji (scale effect), co za-zwyczaj ma pozytywny wpyw na koszty marginalne i dochodowo produkcji.

Podobnie jest z firmami mleczarskimi, które chciayby wej na dany rynek.

Przedsibiorstwa te musz jednak zachci rolników wyszymi cenami, aby do-starczali mleko, gdy w przeciwnym wypadku nie bd miay surowca do prze-twórstwa. Limitowana poda mleka wyra nie zaostrza zatem konkurencj w ob-rbie przemysu mleczarskiego, który ma struktur konkurencji monopolistycz-nej. Dla porównania w cukrownictwie, gdzie take s kwoty produkcyjne, struk-tura rynku to oligopol, co zupenie inaczej okrela konkurencj w brany. Zja-wisko to nabiera szczególnego znaczenia, jeeli sektor mleczarski dysponuje nadwykami mocy przetwórczych. Nadwyki zdolnoci produkcyjnych s ty-powe w gospodarce rynkowej, aby elastycznie reagowa na zmiany popytu.

Zbyt due nadwyki powoduj jednak nieefektywno, w konsekwencji wzrost kosztów i pogorszenie sytuacji ekonomicznej. W polskim mleczarstwie moce przetwórcze s wykorzystywane w ok. 80%, gdy wiele zakadów zostao wy-czonych z redukcji, ale pozostae znacznie zwikszyy swój potencja produk-cyjny [Nitecka 2003].

Kwoty mleczne mog zwiksza si przetargow rolników w relacjach z przemysem mleczarskim, gdy stanowi one prawo wasnoci rolnika. Prak-tyka gospodarcza dostarcza licznych przykadów, e rolnicy decydowali si na zmian mleczarni, jeeli tylko uzyskiwali lepsze warunki wspópracy (gównie cenowe). W krajowym sektorze mleczarskim wystpuje silna konkurencja o su-rowiec, gdy wystpuj rezerwy zdolnoci przetwórczych. Strata kilku duych dostawców moe negatywnie wpyn na sytuacj ekonomiczn danej mleczar-ni, poniewa bdzie ona pod presj zwikszenia cen skupu oraz wzrosn koszty pozasurowcowe [Szajner 2009].

Mniejsza poda mleka (tuszczu i biaka mlecznego) to take wzmacnia-nie pozycji rynkowej produktów substytucyjnych (np. tuszczów rolinnych i biaka zwierzcego). Wysokie ceny masa, bdce czciowo wynikiem admi-nistracyjnego limitowania poday, pogarszaj jego konkurencyjno cenow

w porównaniu do utwardzonych tuszczów rolinnych, a konkurencja na rynku tuszczów jest bardzo silna.

13.5. Podsumowanie

System kwot mlecznych, podobnie jak kwot produkcyjnych na innych rynkach ywnociowych w UE, jest bardzo siln ingerencj w prawa rynkowe.

Decyzja Komisji Europejskiej o stopniowej likwidacji kwot mlecznych w 2015 r.

jest krokiem w dobrym kierunku, gdy liberalizacja rynku bdzie miaa pozy-tywny wpyw na efektywno i konkurencyjno mleczarstwa. Przede wszyst-kim bdzie stymulatorem przemian strukturalnych w krajach charakteryzujcych

si rozdrobnion struktur gospodarstwa. Wzrost koncentracji produkcji pozwoli czerpa wiksze korzyci z efektów skali i moliwe bdzie peniejsze wykorzy-stanie potencjau sektora.

Doskonale konkurencyjny rynek jest najbardziej efektywnym sposobem alokacji zasobów. Konkurencja doskonaa, podobnie jak prónia doskonaa w fizyce, jest stanem czysto teoretycznym, który suy jedynie do zobrazowania pewnych zjawisk rynkowych. Dowiadczenia ostatnich lat wyra nie pokazay,

e administracyjne limitowanie poday moe by rozwizaniem skutecznym tylko w krótkim okresie i wymaga stosowania szerszego instrumentarium regu-lacji rynkowych. W konsekwencji cay mechanizm rynkowy staje si wówczas nieefektywny i mao skuteczny oraz generuje zbdne koszty. Zniesie kwot mlecznych stworzy zupenie nowe uwarunkowania rynkowe i do momentu wy-tworzenia si nowych równowag rynkowych mog wystpi pewne zjawiska

„szokowe”. W dugiej perspektywie likwidacja kwot mlecznych spowoduje zmniejszenie natenia niektórych si konkurencji oddziaujcych na sektor, a tym samym moe wzmocni jego pozycj konkurencyjn.

Literatura

1. Baer-Nawrocka A., Kiryluk-Dryjska E. (2010), Konsekwencje znie-sienia kwot mlecznych dla polskiego rolnictwa z uwzgldnieniem zrónicowania regionalnego, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej nr 2 (232), IERiG-PIB, Warszawa.

2. Commission of the European Communities (2002), Report on milk quotas, SEC, 789, Brussels.

3. Dillen M., Tollens E. (1989), Milk quotas, their effects on agriculture in European Community, t. 1, University Leuven.

4. Hecksher E., Ohlin B. (1933), Interregional and International Trade, Harvard University Press, Cambridge, MA.

5. Jeske E.V. (2005), The dairy sector of Poland: A country study,

„Babcock Institute Discussion Paper”, nr 3, The Babcock Institute for International Dairy Research and Development, Madison.

6. Jongeneel R. (2011), Evaluation of CAP measures applied to the dairy sector (final deliverable), Brussels.

7. Kulawik J., Józwiak W. (2007), Analiza efektywnoci gospodarowania i funkcjonowania przedsibiorstw rolniczych powstaych na bazie majtku skarbu pastwa, IERiG-PIB, Warszawa.

8. Malak-Rawlikowska A., (2006), Kwotowanie produkcji mleka i jego skutki na przykadzie wybranych krajów Unii Europejskiej, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 93, z. 1.

9. Nitecka E. (2003) Polskie mleczarstwo. Raport o stanie brany i perspekty-wach jej rozwoju w poszerzonej Unii Europejskiej, praca zbiorowa, ZPPM, Warszawa.

10. Porter M.E. (2006), Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, MT Biznes, Warszawa.

11. Requillart V. (2008), Economic analysis of the effects of the expiry of the EU milk quota system. Final Report. Institut d'économie industrielle.

Raport finansowany przez Komisj Europejsk, Kontrakt: 30-C3-0144181/00-30, Brussels.

12. Samuelson P.A., Nordhaus W.D. (2004), Ekonomia, PWN, Warzawa.

13. Seremak-Bulge J. (2005), Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego funkcjonowania w latach 1990-2005, praca zbiorowa, Program Wielo-letni, Raport nr 21, IERiG-PIB, Warszawa.

14. Skawiska E. (2004), Konkurencyjno przedsibiorstw inne podejcie, PWN, Warszawa-Pozna.

15. Szajner P. (2010), Sektor mleczarski w Polsce – problemy i perspekty-wy, Przemys Spoywczy nr 7-8, Warszawa.

16. Szajner P. (2009), Perspektywy eksportu polskich produktów mleczar-skich w zmieniajcych si uwarunkowaniach, Studia i Monografie nr 146, IERiG-PIB, Warszawa.

Prof. Georgi Bogojew, dr Teodora Stojewa Uniwersytet Rolniczy w Plovdiv, Bugaria