ywnociowej
11. Dbao o rodowisko i dobrostan zwierzt a wyniki ekonomiczne w rolnictwie
12.2. Metodologia i dane
Aby przedstawi wpyw WPR na kluczowe kwestie dotyczce rozwoju sektora rolnego, wykorzystano dane z bada kwestionariuszowych. Ocena eks-percka zostaa przeprowadzona w okresie stycze-kwiecie 2012 r. Badanie od-byo si z udziaem przedstawicieli sektora rolnego w regionach Plovdiv, Pazar-dik i Haskowo. Dobór losowy dotyczy 91% uczestników. 64,4% responden-tów byo producentami rolnymi. Przedstawiciele firm rolniczych stanowili 30,8%. Odsetek sprzedawców i przedstawicieli gospodarstw rodzinnych wyniós
15,3%, a przetwórców surowców rolnych 8,5%. Z kolei odsetek ekspertów z instytucji krajowych, regionalnych i gminnych wynosi 20%. Przedstawiciele firm konsultingowych i handlowych stanowili 5,1%. Z ogóu uczestników bada-nia 15,3% byo kierownikami operacyjnymi, 18,6% byo kierownikami funkcjo-nalnymi, a 42,2% byo kierownikami wykonawczymi. Odsetek specjalistów–
ekspertów wynosi 23,7%.
Kwestionariusz zawiera trzy rodzaje pyta: utworzone uprzednio pytania zamknite (bez moliwoci wyboru), pytania dychotomiczne oraz pytania dajce moliwo zaprezentowania wasnej opinii. W kwestionariuszu istniaa moli-wo wyboru wicej ni jednej odpowiedzi na dane pytanie.
Kodowanie przedstawionych odpowiedzi na pytanie dokonywane byo za pomoc metody dychotomicznej. Kade pytanie stanowio oddzieln zmienn;
w konsekwencji badanie zawierao jedenacie zmiennych. W przypadku, gdy badany wybiera dany wariant odpowiedzi, zmiennej przyporzdkowywano kod
„1”, za w przeciwnym przypadku kod „0”; podobna sytuacja miaa miejsce od-nonie pozostaych zmiennych. W tym przypadku istniao jedenacie zmiennych o wartociach kodowych 1 lub 0. Wartoci kodowe zostay wybrane losowo, jednake dla kadej odpowiedzi powinny by one takie same.
Podczas przetwarzania danych empirycznych w podjtym badaniu dla kadej zmiennej nie stwierdzono braku kodów.
Podejcie statystyczne do przetwarzania danych i interpretacji zgroma-dzonych informacji empirycznych obejmowao przygotowanie tabel krzyo-wych, które pozwalaj na przeprowadzenie dwuwymiarowej (wspólnej) analizy porównawczej rozkadu czstoci jednej lub wicej badanych zmiennych.
W celu sformuowania szczegóowych wniosków odnonie istotnych sta-tystycznie zalenoci pomidzy zmiennymi (bd ich braku), wykorzystano nie-parametryczny test niezalenoci F2 Pearsona. Zalet testu jest moliwo jego zastosowania niezalenie od rodzaju rozkadu prawdopodobiestwa zmiennych.
Innymi sowy, nie wymaga on dodatkowego testowania zmiennej losowej w przypadku rozkadu normalnego lub innego, co moe rozszerzy zakres anali-zy [Todorowa, Ranczewa 2011].
W celu waciwego przeprowadzenia testu, w badaniu speniono nastpu-jce warunki:
x losowy dobór obserwacji,
x liczebno teoretyczna w kadej komórce wynosia co najmniej 5 (zgodnie z wymogiem w komórkach tabeli krzyowej powinno
wyst-powa mniej ni 20% liczebnoci teoretycznych mniejszych ni 5), x sumy w wierszach i kolumnach tabeli byy wiksze od 0.
W celu analizy i oceny najwaniejszych pozytywnych efektów, jakie WPR przynioso w odniesieniu do rozwoju gospodarstw rolnych, badanie doty-czyo nastpujcych elementów skadowych:
x patnoci bezporednich na jednostk powierzchni,
x zwikszonych moliwoci wprowadzania produktów na rynek, x innowacji i modernizacji gospodarstw,
x wsparcia dla modych rolników, x wsparcia rolnictwa niskotowarowego, x tworzenie organizacji producentów rolnych, x rozwój gospodarki obszarów wiejskich,
x tworzenie wartoci dodanej w produkcji rolnej i lenej, x wsparcie w tworzeniu i rozwoju mikroprzedsibiorstw;
x patnoci rolno-rodowiskowe,
x zwikszanie zdolnoci do konkurowania.
12.3. Wyniki i dyskusja
Rozkad czstoci odpowiedzi badanych odnonie pozytywnych efektów oddziaywania WPR na rolnictwo, zosta przedstawiony w tabeli 1.
Tabela 1 Rozkad czstoci odpowiedzi ekspertów, dotyczcych pozytywnych efektów oddziaywania WPR
Zmienne
Odpowiedzi pozytywne Liczba % pozytywnych odpowiedzi
dla zmiennej
ródo: Obliczenia wasne na podstawie opinii ekspertów.
Z danych tabeli 1 wynika, e dla czstoci wzgldnych wystpuj dwie róne wartoci. Przy obliczaniu pierwszej wartoci procentowej, dana warto
jest porównywana do liczby pozytywnych odpowiedzi dla konkretnej badanej zmiennej, natomiast przy okrelaniu drugiej – do cakowitej liczby wiarygod-nych odpowiedzi (udzielowiarygod-nych przez respondentów badania).
Wiksza uyteczno praktyczna oraz wiksza ilo informacji powoduje wzrost wartoci procentowej wiarygodnych odpowiedzi, co pozwala na dokona-nie oceny rzeczywistej opinii respondentów, którzy udzielili wicej ni jednej odpowiedzi.
Zgodnie z ocen ankietowanych ekspertów, najwaniejsze korzyci py-nce z wejcia Bugarii do UE i jej uczestnictwa w WPR s zwizane z
patno-ciami bezporednimi na jednostk powierzchni, wikszymi moliwopatno-ciami marketingowymi, a take innowacjami i modernizacj gospodarstw rolnych.
Analiza porównawcza dwóch przeciwstawnych (hipotetycznych) kategorii odpowiedzi przedstawionych przez ekspertów wskazuje, e 58,5% responden-tów pozytywnie ocenio patnoci bezporednie. Zdaniem 44,6% respondenresponden-tów WPR stwarza lepsze moliwoci wprowadzania produktów na rynek, a take wspiera innowacje i modernizacje gospodarstw. Najmniejszy odsetek wanych odpowiedzi (6,2%) dotyczy korzyci wynikajcych z wczenia pastwa do struktur UE i uczestnictwa w WPR w odniesieniu do wartoci dodanej produkcji rolnej i lenej oraz wsparcia tworzenia i rozwoju mikroprzedsibiorstw.
Najwaniejsze wyniki analizy dotyczce gównych korzyci pyncych z uczestnictwa kraju w strukturach UE i WPR prezentuje tabela 2.
Tabela 2 Najwaniejsze wyniki oceny korzyci pyncych z WPR
Wyszczególnienie Zmienna nr 3
Ogóem
Liczebnoci teoretyczne 15,0 12,0 27,0
% dla zmiennej nr 1 44,4% 55,6%
% dla zmiennej nr 3 33,3% 51,7%
% ogóem 18,5% 23,1% 41,5%
Reszty standaryzowane -0,8 0,9
1 Odpowiedzi wiarygodne
ogóem 24 14 38
Liczebnoci teoretyczne 21,0 17,0 38,0
% dla zmiennej nr 1 63,2% 36,8%
% dla zmiennej nr 3 66,7% 48,3%
% ogóem 36,9% 21,5% 58,5%
Reszty standaryzowane 0,6 -0,7
Ogóem
Liczba 36 29 65
Liczebnoci
oczekiwane 36,0 29,0 65,0
% ogóem 55,4% 44,6% 100,0%
ródo: Obliczenia wasne na podstawie opinii ekspertów.
Tabela 2 odzwierciedla czstoci wystpowania zakodowanych wartoci dla obu zmiennych – patnoci bezporednie do jednostki powierzchni oraz inno-wacje i modernizacje gospodarstw. Wyniki wskazuj, e odpowiedzi twierdzcej w odniesieniu do obu tych zmiennych udzielio 21,5% sporód ekspertów.
Jak wynika z dostpnych danych, tabela 2 nie zawiera reszt standaryzowa-nych o wartociach przekraczajcych 1,65, co skania do stwierdzenia o braku za-lenoci midzy dwoma badanymi zmiennymi. Ujemna warto reszt standaryzo-wanych wskazuje na to, e liczebnoci teoretyczne wiarygodnych odpowiedzi s
wysze od liczebnoci odpowiedzi faktycznie zaobserwowanych (empirycznych).
Podstawowe znaczenie dla analizy zawartej w tabeli ma zbadanie, czy dwie zmienne – patnoci bezporednie od jednostki powierzchni oraz innowa-cje i modernizainnowa-cje gospodarstw – s ze sob powizane.
Obliczona warto ststystyki F2 wynosi 2,237. Aby przeprowadzi test F2, dokonalimy porównania obliczonej wartoci tej statystyki z wartociami krytycznymi rozkadu F2, przy stopniu swobody: df= (r-1) (c-1), gdzie: r – licz-ba rzdów w tabeli krzyowej, za c – liczlicz-ba kolumn. Warto krytyczna dla 5%
poziomu istotnoci wynosia 3,84. Ze wzgldu na fakt, e warto obliczonej statystyki nie przekraczaa wartoci krytycznej, nie ma powodu dla odrzucenia hipotezy zerowej, co oznacza, e analizowane zmienne s niezalene. Zaob-serwowany poziom istotnoci (warto p) jest równy 0,135, co oznacza, e przekracza poziom istotnoci D=0,05, co z kolei potwierdza uprzednio
sformu-owany wniosek.
W przypadku tablicy wielodzielczej badanie hipotezy o zwizku (niezale-noci) pomidzy zmiennymi: patnoci bezporednie na jednostk powierzchni oraz lepsze moliwoci wprowadzenia produktów na rynek, a take pomidzy zmiennymi: lepsze moliwoci wprowadzenia produktów na rynek oraz innowa-cje i modernizainnowa-cje gospodarstw, wskazuje na to, i w powyszych przypadkach hipoteza zerowa o niezalenoci zmiennych musi zosta zaakceptowana.
Dla pierwszego zestawu zmiennych – patnoci bezporednie na jednostk
powierzchni oraz wiksze moliwoci wprowadzania produktów na rynek, obli-czona warto statystyki F2 wynosia 1,073, za zaobserwowany poziom
istotno-ci, o wartoci 0,324, przekracza poziom istotnoci D=0,05. Dla drugiego zesta-wu zmiennych – wiksze moliwoci wprowadzania produktów na rynek oraz moliwoci innowacji i modernizacji gospodarstw, warto statystyki wynosia 0,001, podczas gdy zaobserwowany poziom istotnoci – 0,975, przekracza do-puszczalny poziom istotnoci statystycznej D=0,05.
W przeprowadzonym badaniu oczekiwano uzyskania informacji o opi-niach ekspertów dotyczcych problemów zwizanych ze stosowaniem WPR.
Kwestionariusz obejmowa wikszo najwaniejszych problemów, takich jak:
x niewielki poziom patnoci bezporednich na jednostk powierzchni, x niewielki poziom krajowych patnoci bezporednich,
x niski poziom ochrony krajowego rynku produktów rolnych, x wsparcie dla modych rolników,
x trudny dostp do programów europejskich, x brak zdolnoci administracyjnych,
x wymogi i normy UE dotyczce higieny,
x kryzys ekonomiczny (niekorzystne warunki ekonomiczne), x wysokie ceny pasz, paliw, nawozów, rodków ochrony rolin itp., x brak firm przetwórczych,
x niewystarczajca sia robocza, x trudny dostp do kredytów.
Rozkad czstoci pozytywnych odpowiedzi badanych, dotyczcych naj-waniejszych problemów z wdroeniem WPR, przedstawiono w tabeli 3:
Tabela 3. Rozkad czstoci pozytywnych odpowiedzi ekspertów, dotyczcych najwaniejszych problemów z wdroeniem WPR
Zmienne Odpowiedzi pozytywne
ródo: Obliczenia wasne na podstawie opinii ekspertów.
Wyniki badania wiadcz o tym, e dla respondentów najwaniejsze pro-blemy zwizane z wdraaniem WPR stanowiy: kryzys ekonomiczny (nieko-rzystne warunki ekonomiczne) – 53,8% sporód badanych oraz niski poziom ochrony krajowego rynku produktów rolnych – 52,3% badanych. Nie przypisy-wali oni znaczenia nastpujcym zmiennym: wsparcie modych rolników (7,7%
wanych odpowiedzi), niewystarczajca sia robocza (10,8%) oraz trudny dostp do kredytów (12,3%).
W tablicy wielodzielczej poniej odzwierciedlony jest czny rozkad czstoci wystpowania zmiennych o najwyszych wartociach pozytywnych odpowiedzi (tabela 4).
Wyniki zawarte w tabeli 4 sugeruj, e dla 27,7% respondentów najwa-niejszymi problemami zwizanymi z wdraaniem WPR byy: kryzys ekono-miczny (niekorzystne warunki ekonomiczne) oraz niski poziom ochrony
krajo-wego rynku produktów rolnych. Z drugiej strony, stosunkowo duy odsetek re-spondentów (21,5%) uwaa, e oba czynniki nie maj wikszego znaczenia.
Test F2 wskazuje na to, e analizowane zmienne byy niezalene. Warto
tej statystyki wyniosa 0,023, za zaobserwowany poziom istotnoci (warto p) wynosi 0,878 i tym samym przekracza warto D=0,05.
Tabela 4. Ocena problemów zwizanych z wdraaniem WPR
Wyszczególnienie Zmienna nr 8
Ogóem
0 1
Zmienna nr 3
0 Ogóem 14 17 31
% dla zmiennej nr 3 45,2% 54,8%
% dla zmiennej nr 8 46,7% 48,6%
% ogóu 21,5% 26,2% 47,7%
1 Ogóem 16 18 34
% dla zmiennej nr 3 47,1% 52,9%
% dla zmiennej nr 8 53,3,0% 51,4%
% ogóu 24,6% 27,7% 52,3%
Ogóem Liczba 30 35 65
% ogóu 46,2% 53,8% 100%
ródo: Obliczenia wasne na podstawie stanowiska ekspertów.
12.4. Wnioski
Przeprowadzenie oceny eksperckiej z wykorzystaniem narzdzi staty-stycznych daje moliwo oceny rzeczywistych efektów w zakresie korzyci i problemów zwizanych z rozwojem gospodarstw rolnych w warunkach WPR.
Ocena opinii ekspertów wskazuje na to, e najwaniejsze korzyci dla go-spodarstw rolnych, pynce z wdroenia WPR, s zwizane z patnociami bez-porednimi na jednostk powierzchni, wikszymi moliwociami wprowadzenia produktów na rynek, a take innowacjami i modernizacj gospodarstw. Zaob-serwowany poziom istotnoci (warto p) wynosi 0,135 i tym samym przekra-cza poziom istotnoci D=0,05, co potwierdza sformuowane wczeniej wnioski.
Analiza ekspercka wskazuje, e najwaniejszymi problemami wynikaj-cymi z wdroenia WPR byy: kryzys ekonomiczny (niekorzystne warunki eko-nomiczne) – dla 53,8% uczestników badania oraz niski poziom ochrony krajowe-go rynku produktów rolnych (dla 52,3% z nich). Z kolei nastpujce zmienne nie miay wikszego znaczenia: wsparcie dla modych rolników (7,7% odpowiedzi), niewystarczajca sia robocza (10,8%) oraz trudny dostp do kredytów (12,3%).
Literatura
1. Bencheva N. (2012), State, problems and development of the agricultural sector in Bulgaria under the CAP, Agricultural sciences, t. 4, nr 9, s. 7-17.
2. Bashev H. (2012), Assessment of impacts of EU CAP implementation on Bulgarian farms, Economics and management of agriculture nr 57, 1, s. 14-29.
3. Koteva N., Mladenova M., Risina M., Bachev H. (2008), Problems and outlooks for the development of agricultural farms under the condition of CAP of EU, Economics and management of agriculture nr 53, 3, s. 17-25.
4. Todorova S., Rancheva E. (2011), Expert evaluation of the priorities and problems in the activity of the producer organizations, Agricultural Eco-nomics and Management, t. 6, s. 14-22.
Dr Piotr Szajner
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – PIB, Warszawa, Polska