Iwona Maksymiuk
(Biała Podlaska)
50 lat Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej: historia i zbiory
Początki muzealnictwa w Białej Podlaskiej związane są z osobą dyre-ktora Gimnazjum Męskiego im. Józefa Ignacego Kraszewskiego w Białej Pod-laskiej Wacława Nartowskiego (1886–1969), który w 1924 r. w kierowanej przez siebie szkole powołał do życia pierwszą na naszym terenie placówkę muzealną. W powstałym muzeum zgromadzono wiele pamiątek historycznych, o czym można przeczytać w redagowanym przez młodzież gimnazjalną pi-śmie „Młodzież z Podlasia”: Muzeum ma na celu gromadzenie eksponatów, posiadających znaczenie historyczne, jak to: stare druki, sprzęty i ubiory, dzieła sztuki, oręż, przedmioty wykopaliskowe, słowem to wszystko, co świad-czy o historii i przeszłości gimnazjum, Białej i Podlasia. Oprócz tego muzeum zbiera fotografje pamiątkowych budowli, miejsc historycznych, stare monety, banknoty, wszelkiego rodzaju znaki pieniężne, przedwojenne i wojenne, pol-skie i państw obcych. Muzeum, którem z pietyzmem opiekuje się pan dyrektor rozwija się coraz lepiej, tak że początkowe pomieszczenie okazało się za cia-sne i musiano zbiory przenieść do większego lokalu. Społeczeństwo bialskie żywo interesuje się muzeum, dając temu dowód zrozumienia dla nowopow-stałej placówki kulturalnej, w której tak jak w soczewce skupiło się wszystko cokolwiek się tyczy przeszłości naszego miasta i Podlasia. Obecnie muzeum posiada dość znaczną ilość książek i druków z XV, XVI, XVII, i XVIII wieku (od 1494 roku). Bogato przedstawia się dział numizmatyczny, zawierający znaczną ilość monet, jak półgrosz świdnicki z roku 1542, monety z epoki Ka-zimierza Jagiellończyka, Zygmunta Starego, Jana KaKa-zimierza, Jana Sobies-kiego, Sasów, Stanisława Augusta, a i z czasów Kościuszkowskich, wolnego miasta Krakowa, Królestwa Kongresowego i wiele późniejszych i z doby współczesnej. Bogato przedstawia się dział monet zagranicznych, jak chińskie (jeny), japońskie, szwedzkie, austriackie od Marji Teresy, rosyjskie od Elżbie-ty i Katarzyny II, holenderskie (złoty dukat). Muzeum posiada zbiory pisanek, siekierki przedhistoryczne, szablę z 63. roku, kulę z czasów J. Sobieskiego. Na szczególne wyróżnienie zasługują guzy do dalmatyk i djadem (ozdoba kobie-ca) pochodzący z wykopaliska XI wieku. Znajduje się również dokument z pod-pisem Michała Korybuta Wiśniowieckiego.
Niestety, gromadzone z wielką pieczołowitością eksponaty w większo-ści nie przetrwały czasów II wojny światowej, ulegając zniszczeniu lub roz-proszeniu. Nieliczne ocalałe starodruki znajdują się obecnie w bibliotece I Li-ceum Ogólnokształcącego im. Józefa Ignacego Kraszewskiego w Białej Pod-laskiej, natomiast gromadzone w muzeum zabytki archeologiczne przecho-wywane są w zbiorach bialskiego muzeum.
Wśród społeczeństwa Białej Podlaskiej pozostała jednak świadomość potrzeby zorganizowania w mieście placówki muzealnej. Dowodzą tego uro-czystości III Zjazdu Wychowanków Szkół Bialskich w 1957 r., podczas któ-rych czynne było stoisko „Ze zbiorów muzeum podlaskiego’’. Zawierało ono eksponaty z dawnego muzeum W. Nartowskiego: (…) z drobnej części zbio-rów, którą udało się zachować i uchronić od zniszczenia są tu niektóre ekspo-naty: gablota z monetami polskimi od XVI wieku, druga gablota z medalami, kilka dokumentów z XVI i XVII wieku, kieł mamuta, siekierka z kamienia gła-dzonego, nóż krzemienny, broń z XVII wieku i inne. W czasie zjazdu podjęta też została uchwała, której celem było uaktywnienie prac zapoczątkowanych w okresie przedwojennym, a zmierzających do utworzenia w Białej Podlas-kiej Muzeum Regionalnego przy I Liceum Ogólnokształcącym im. Józefa Ig-nacego Kraszewskiego oraz podjęcia inicjatywy zachowania pamiątek histo-rycznych miasta i regionu.
Do powołania muzeum przyczyniła się wspólna inicjatywa władz miej-skich oraz lokalnych działaczy społecznych i regionalistów, m. in. Ireny Po-wiłańskiej, Henryki Szudejko, Jerzego Sroki, Piotra Białousa, Tadeusza Kwa-śniewskiego, W. Chlebickiego. Otwarte 26 października 1966 r. muzeum otrzy-mało pomieszczenia w nieistniejącej już kamienicy przy ul. Pocztowej 4.
Miejsce to było jego siedzibą do końca 1982 r., kiedy zgodnie z decyzją władz miejskich ulokowano muzeum w wieży bramnej zespołu pałacowego Radziwiłłów (obecnie ul. Warszawska 12). Instytucja ta z początkiem 1983 r.
przeprowadziła się na parter, po czym przystąpiono do remontu całego budyn-ku, który trwał do końca 1987 r.
W 1973 r. w budynku dawnego więzienia gestapo, przy obecnej ul. Ło-maskiej 21, zorganizowano stałą ekspozycję „Martyrologia mieszkańców po-wiatu w latach 1939-1944”. Zmodernizowana została ona w 1991 r., po czym nadano jej tytuł „Walka i męczeństwo ludności Podlasia w latach 1939-1947’’.
W 1985 r. w części tego budynku ulokowano Oddział Martyrologiczno-Historyczny Muzeum Południowego Podlasia. W latach 1976-1989 bialskie muzeum posiadało oddział w Łosicach (ul. Siedlecka 7). Udostępniana była w nim stała ekspozycja pn. „Historia Łosic i regionu’’, autorstwa Ryszarda Choje-ckiego. Organizowano tam również wystawy czasowe.
Muzeum Południowego Podlasia, oprócz wymienionych wyżej budy-nków, posiada obecnie również inne obiekty, położone na terenie parku, tj.
wieżyczkę wschodnią z cennymi sgraffitami, dawną kaplicę pałacową oraz
przekazane niedawno przez prezydenta Białej Podlaskiej Dariusza Stefaniuka sale wystawowe w oficynie zachodniej.
Zmianom ulegała także nazwa bialskiego muzeum. W 1975 r., wraz awansem miasta do rangi stolicy województwa bialskopodlaskiego, Muzeum Regionalne przemianowane zostało na Muzeum Okręgowe. W 1998 r. otrzy-mało nazwę Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej … i w tym też roku wpisane zostało do Państwowego Rejestru Muzeów Ministerstwa Kul-
tury. Pierwszy statut oraz nazwę otrzymało muzeum na podstawie Uchwały Nr 89/465/68 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej z dnia 10 paź-dziernika 1968 r. W latach późniejszych nadawano dla muzeum kolejne statu-ty, które kształtowały i określały zmieniający się zakres jego działania, cha-rakter zbiorów, cele oraz misję.
Pierwszym kierownikiem Muzeum Regionalnego została Anna Ciesiel-czuk. Wraz ze zmianą statusu i nazwy placówki na Muzeum Okręgowe, co miało miejsce w 1975 r., na jego czele stanął Kazimierz Popiołek. W 1978 r. funkcję tę objął Celestyn Wrębiak, a od czasu jego przejścia na emeryturę (w 2006 r.) dy-rektorem pozostaje Małgorzata Nikolska.
Na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat znacznie powiększyły się zbiory bialskiego muzeum. W 1975 r. posiadało zaledwie 2116 obiektów, w roku 1982 było ich już 17 000. Pod koniec lat 90-tych liczba eksponatów przekroczyła 40 000; obecnie w księgach inwentarzowych figuruje ponad 164.000 mu-zealiów. Muzeum posiada zbiory z wielu dziedzin, w tym głównie związane z historią i kulturą miasta oraz regionu bialskopodlaskiego. I tak:
Zbiory archeologiczne, to obiekty reprezentujące wszystkie kultury i okresy archeologiczne występujące na obszarze obecnego Południowego Podlasia, od schyłkowego paleolitu, do czasów związanych z powstaniem miast i wsi hi-storycznych (XIV–XVII w.). Najciekawsze muzealia w tym dziale pozyskane były w wyniku wielosezonowych badań wykopaliskowych.
Fragment ekspozycji „Technika w zabawkach” (1992 r.)
Dział Archeologii, fragment ekspozycji „Słowianie” (2004 r.)
Dział Etnografii, fragm. ekspozycji „Sztuka ludowa południowego Podlasia”(1992 r.)
Dział Sztuki, fragment ekspozycji „Konia z rzędem” (2004 r.)
Dział Historii, fragment ekspozycji „Nowogródzka Brygada Kawalerii (2000 r.)
Zbiory etnograficzne, to eksponaty z dziedziny sztuki ludowej i kultury ma-terialnej regionu. Zgromadzone zostały bogate zbiory tkactwa, strojów ludo-wych, rzeźby, plastyki obrzędowej oraz kultury materialnej - związanej z rol-nictwem, hodowlą, kowalstwem i garncarstwem. Ozdobą kolekcji jest spuści-zna twórcza artysty ludowego, malarza ogrodów, Bazylego Albiczuka.
Kolekcje historyczne muzeum, to głównie archiwalia, fotografie i dokumenty związane z historią miasta i regionu. Oprócz tego dział historii posiada zbiory militariów, odznak i odznaczeń wojskowych, a także zabytki techniki. W dziale historii funkcjonuje archiwum muzealne.
Dział artystyczny gromadzi eksponaty z różnorodnych dziedzin sztuki dawnej
i współczesnej, w tym ikonografię związaną z miastem i regionem. Posiada bogate zbiory malarstwa dawnego i współczesnego, rzemiosła artystycznego oraz największą w Polsce kolekcję ikon rosyjskich, pozyskaną niemal w ca-łości dzięki przekazom z Urzędu Celnego. W latach 1975–1998 muzeum było organizatorem Ogólnopolskich Plenerów Malarskich w Janowie Podlaskim, w efe-kcie których pozyskano dużą, bo liczącą ponad 400 obiektów, kolekcję ma-larstwa współczesnego.
Gabinet numizmatyczny gromadzi numizmaty (pieniądz na ziemiach polskich w X-XX w.), medalierstwo dawne i współczesne oraz zabytki falertstyczne.
50 lat muzeum to również bogata historia działalności wystawienniczej.
W latach 1969–2015 pracownicy bialskiego muzeum zorganizowali 637 różnorodnych ekspozycji, w tym wystawy stałe, czasowe i objazdowe. Pierw-sze ekspozycje muzealne dotyczyły głównie tradycji regionalnych oraz tema-tyki historycznej, a prezentowane były w sali wystawowej na piętrze budyn-ku przy Pocztowej 4. Poważniejsze i dużo większe wystawy organizowano w salonie wystawienniczym Wojewódzkiego Domu Kultury, przy ówczesnej ul. Dzierżyńskiego 12 (obecna siedziba muzeum). Przez pewien czas miej-scem ekspozycyjnym była też kaplica (eksponowano w niej ikony, a następ-nie ludową rzeźbę sakralną) oraz wieżyczka w zespole pałacowym bialskich Radziwiłłów. W latach 1975-1978 prezentowano tam wystawę poświęconą historii zespołu pałacowego Radziwiłłów.
Zbiory własne bialskie muzeum prezentowało w wielu innych polskich placówkach muzealnych i wystawienniczych, m.in. w Muzeum Narodowym w Gdańsku, Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu, Muzeum im. L. Wy-czółkowskiego w Bydgoszczy, a także na ekspozycjach zagranicznych (we Francji, Niemczech, na Litwie i Białorusi). Do najczęściej wypożyczanych obiektów należały kolekcje ikon. Liczne druki ulotne, plakaty, zaproszenia, foldery i wydawnictwa, to doskonałe świadectwo działalności wystawienni-czej bialskiego muzeum.
Obecnie Muzeum Południowego Podlasia prezentuje trzy stałe ekspozy-cje. Pierwsza z nich, to prezentacja malarstwa polskiego „Konie, jeźdźcy, za-przęgi w malarstwie polskim XIX–XX wieku”, wzbogacona w ostatnich latach cennymi dziełami (W. Łoś „Sanie przed bramą’’, A. W. Kowalski „Powrót kwestarza’’, W. Szerner-ojciec „Czwórka krakowska’’), zakupionymi dzięki dotacjom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na piętrze wieży eksponowana jest kolekcja ikon rosyjskich. Wystawa nosi tytuł „Ikona święta tajemnica’’ i jest prezentacją wybranych obiektów z bogatej, bo liczącej ponad 1600 obiektów, kolekcji. W 2014 r. utworzona została pierwsza stała ekspo-zycja historyczna, ukazująca dzieje miasta na przestrzeni wieków (pt. „Biała Podlaska. Obrazy z historii miasta”). W Oddziale Historycznym „na Woli”
czynna jest stała ekspozycja pt. „Walka i męczeństwo ludności Podlasia w latach 1939-1947’’.
Od 2006 r. bialskie muzeum uczestniczy w międzynarodowej akcji ph.
„Noc muzeów”. W tym czasie placówka czynna jest do późnych godzin noc-nych, a wstęp dla odwiedzających jest bezpłatny. Imprezy te mają charakter in-terdyscyplinarny, zwykle określone wspólnym hasłem, np. sarmacka noc mu-zeów, japońska noc muzeów itp.), a ich bogaty program obejmuje wernisaże wystaw, koncerty, odczyty, pokazy, a także imprezy plenerowe – targi sztuki, widowiska, performance, pikniki historyczne i archeologiczne.
Działalnością edukacyjną zajmuje się w muzeum dział naukowo-oświa-towy. Prowadzi on lekcje muzealne, pogłębiające wiedzę o tradycjach, historii i sztuce. Popularnością cieszą się warsztaty plastyczne, organizowane zarówno w muzeum, jak też w szkołach i przedszkolach. Edukacja historyczna, to cykle wykładów i prelekcji o dziejach miasta i regionu, prowadzonych głównie dla młodzieży i dorosłych, ale także dla seniorów. Od wielu lat muzeum organizuje konkursy historyczne pod hasłem „Mój region”, kierowane do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych. Realizowane są one w oparciu o dostępne wy-dawnictwa, a także wiedzę przekazaną podczas edukacyjnych tematycznych wycieczek. Pomagają one zdobywać i utrwalać wiedzę na temat sztuki i za-bytków Południowego Podlasia. Kształtowaniu estetyki i wiedzy o sztuce służą tematyczne konkursy plastyczne i fotograficzne, w tym organizowany corocznie konkurs "Moja przygoda w muzeum’’ oraz „Letnie spotkania ze sztuką”.
Jubileusz 50-lecia Muzeum Południowego Podlasia obchodziło 29 września 2016 r., w dniu święta patrona miasta. Uroczystości rozpoczęły się mszą św. w parafii pw. św. Michała Archanioła. Następnie odbyła się uro-czysta sesja Rady Miasta, podczas której prof. Stanisław Baj, przewodniczący Rady Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej, otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Biała Podlaska. Podczas sesji dyrektor mu-zeum Małgorzata Nikolska przedstawiła historię bialskiego mumu-zeum. Następ-nie z udziałem władz miejskich, samorządowych, kościelnych oraz zaproszo-nych gości dokonano uroczystego otwarcia nowych sal muzealzaproszo-nych (w
oficy-Jubileusz muzeum. Od lewej: przedst. MKiDN, Stanisław Baj, Małgorzata Nikolska
nie zachodniej zespołu pałacowego Radziwiłłów). W tym czasie miał miejsce wernisaż wystawy jubileuszowej „50/50 – pięćdziesiąt eksponatów na pięć-dziesięciolecie Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej’’. W dal-szej części uroczystości, które odbywały się w siedzibie muzeum „pod wie-żą”, zasłużeni pracownicy muzeum - Małgorzata Nikolska, Ryszarda Tkaczuk,
Ewa Wrzosek, Antoni Jodłow-ski, Mirosław Barczyński, Mie-czysław Bienia, Grażyna Lew-czuk - odebrali przyznane im przez Ministra Kultury i Dzie-dzictwa Narodowego odznaki honorowe „Zasłużony dla Kul-tury Polskiej”. Wręczono rów-nież brązowy medal „Zasłu-żony kulturze Gloria Artis”.
Wszyscy pracownicy muzeum otrzymali listy gratulacyjne, wrę-czone przez Prezydenta Miasta Białej Podlaskiej Dariusza Ste-faniuka. Uroczystość zakończone zostały wniesieniem jubileuszowego tortu oraz uroczystym toastem. Na zakończenie zgromadzeni goście wysłuchali koncertu „W krainie jazzu”, w wykonaniu Jazz Trio i gości, oraz obejrzeli specjalnie na tę uroczystość przygotowany film pt. „Muzeum w Białej Podlaskiej – historia i zbiory” (wg. scenariusza Iwony Maksymiuk).
Bibliografia
1. Archiwum Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej 2. Fotografie ze zbiorów Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlas- kiej oraz Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białej Podlaskiej
3. „Młodzież z Podlasia”, R 1928, nr 4, s.19-20
4. Wrębiak Celestyn, Kondraciuk Teresa, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej,
Biała Podlaska 1975
5. 40 lat Muzeum w Białej Podlaskiej. Skarby i Kolekcje, Biała Podlaska 2006
6. III Zjazd Absolwentów Szkół Bialskich: przemówienia, fotografie, spra- wozdania, Biała Podlaska 1959