Dzieje szpitalnictwa w Białej Podlaskiej sięgają XVI w., kiedy ufundo-wany został przez Radziwiłłów pierwszy szpital w mieście. Swoją siedzibę miał on w budynku dzisiejszego Liceum Ogólnokształcącego im. J.I. Kra-szewskiego. Niestety, dalsze jego losy są nieznane. Kolejne wydarzenia, zmie-rzające ku budowie profesjonalnej opieki medycznej w Białej Podlaskiej, mia-ły miejsce na początku XVIII w. W 1716 r. ówczesny właściciel dóbr bial-skich - Karol Stanisław Radziwiłł - sprowadził z Paryża Siostry Miłosierdzia (szarytki), którym oddał w opiekę sierociniec. Prowadziły go do końca 1884 r., kiedy władze rosyjskie usunęły siostry, sierociniec zamieniły na szpital i od-dały go pod zarząd Prawosławnego Komitetu Powiatowego.
W 1915 r., po opuszczeniu miasta przez Rosjan, do szpitala powróciły szarytki, a w 1919 r. przejął go Powiatowy Związek Samorządowy w Białej Podlaskiej. Przed wybuchem II wojny światowej placówka dysponowała 76 łóżkami, na czterech oddziałach: chirurgicznym (25), wewnętrznym (29), po-łożniczym (6) i zakaźnym (16). Zatrudnionych było 3 lekarzy, 6 pielęgniarek, położna oraz 17 osób personelu administracyjno-gospodarczego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego liczba leczonych pacjentów systematycz-nie rosła, z 398 w 1921 r., do 2017 w 1938 r. 1 Szpital pracował na miarę swo-ich możliwości. Jak napisał w monografii Białej Podlaskiej Henryk Mierzwiń-ski, był to poziom pracy zbliżony (…) do innych szpitali o analogicznym stopniu organizacyjnym2. Oczekiwania pacjentów były jednak większe, stąd funkcjonowanie placówki spotykało się z głosami krytyki na łamach lokalnej prasy.
W okresie okupacji niemieckiej Szpital św. Karola Boromeusza znalazł się w niezwykle trudnej sytuacji; już we wrześniu w placówce przebywało ponad 100 rannych żołnierzy3. Zaledwie kilka miesięcy później, w okresie od
1 B. Górny, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 177-178.
2 H. Mierzwiński, Biała Podlaska w latach 1918-1939, Biała Podlaska 2010, s. 671.
3 S. Jadczak, Biała Podlaska. Dzieje miasta i jego zabytki, Lublin 1993, s. 138.
01 do 21 stycznia 1940 r., liczba chorych wynosiła już 1 369 osób. Trudności potęgował brak personelu, leków, środków opatrunkowych4.
W momencie wyzwolenia Białej Podlaskiej spod okupacji (lipiec 1944 r.) szpital, tak jak inne instytucje, stanął przed zadaniem odbudowy oraz przy-wrócenia normalnych warunków pracy. Budynek szpitala znajdował się w opła-kanym stanie, potrzebował natychmiastowego remontu. Naprawy wymagał przede wszystkim dach. W pierwszym roku po zakończeniu okupacji hitle-rowskiej uzupełniono i przełożono dachówkę, a część dachu pokryto blachą.
Wstawiono też nowe ramy okienne oraz pomalowano wszystkie sale chorych.
W kolejnych latach systematycznie prowadzono remonty pomieszczeń szpi-talnych. Starano się również unowocześniać szpital. W 1946 r. kosztem 35 000 zł zmechanizowano pralnię, co pozwoliło na oszczędności w etatach gospodarczych. Do czasu modernizacji w pralni zatrudniano cztery praczki, po niej, zredukowano je do dwóch 5. Uporządkowano również otoczenie szpi-tala: naprawiono ogrodzenie, podjęto próby odtworzenia ogrodu, w którym zasadzono 160 drzewek owocowych.
We wrześniu 1944 r. w bialskim szpitalu zatrudnionych było 40 osób, w tym zaledwie czterech lekarzy: Edward Bazylczuk (pełniący obowiązki dy-rektora), Franciszek Mroczkowski, Tadeusz Hans, Zbigniew Jaraczewski.
4 J. Flisiński, H. Mierzwiński, Biała Podlaska w latach 1939-1944, Biała Podlaska 2012, s. 390-391.
5 Archiwum Państwowe w Lublinie, Oddz. w Radzyniu Podlaskim (dalej: APL OR), Powiatowa Rada Narodowa w Białej Podlaskiej (dalej: PRN w Białej Podl.), Protoko-ły Szpitala św. Karola Boromeusza, sygn. 123, k. 18.
Szpital im. św. Karola Boromeusza w Białej Podlaskiej (fot. ok 1947 r.)
Personel pielęgniarski stanowiły m.in. siostry miłosierdzia: J. Zabiełło, Fran-ciszka Caruk, Maria Pertkiewicz, Stanisława Bratkowska, Maria Sulewska, Julia Malepsza. Ponadto zatrudniona była akuszerka – Józefa Kołodziejowa, laborantka – Janina Sobocińska, sanitariuszka – Natalia Chwedczuk. Pozosta-łe osoby stanowiły personel administracyjno-gospodarczy6. 20 stycznia 1945 r.
nastąpiła zmiana na stanowisku dyrektora, które objął doktor Franciszek Mroczkowski. W kolejnych latach z wielkim trudem powiększano liczbę per-sonelu medycznego; jedną z przeszkód były niskie wynagrodzenia. Pod ko-niec 1948 r. w szpitalu pracowało 6 lekarzy, 13 pielęgniarek, 3 akuszerki, 22 pracowników administracji oraz 28 osób personelu gospodarczego7.
W pierwszych latach powojennych szpital borykał się z zaopatrzeniem w niezbędne dla jego właściwego funkcjonowania rzeczy - brakowało mebli, materacy, poduszek, kołder, pościeli, naczyń. Nie rzadkie były sytuacje, kiedy chorzy przychodzili do szpitala z własna pościelą. Część brakujących rzeczy udało się uzupełnić dzięki darom złożonym przez PCK, szkoły oraz organiza-cje społeczne. Większość wydatków trzeba było jednak pokrywać z dość skromnego budżetu własnego. Wraz z normalizowaniem się sytuacji każdy chory po przybyciu do szpitala otrzymywał dwie zmiany bielizny oraz dwa koce. Dużym problemem było pozyskiwanie lekarstw. Te z przydziału, a tak-że z darów UNRRY, nie zaspokajały wszystkich potrzeb. Kierownictwo szpi-tala zmuszone było kupować lekarstwa na tzw. wolnym rynku. Często stoso-waną praktyką był także zakup lekarstw przez pacjentów8.
Zgodnie z zaleceniami władz zwierzchnich Prezydium Powiatowej Ra-dy Narodowej każdego roku ustalało opłaty za leczenie w Szpitalu św. Karola Boromeusza. Wysokość dziennej stawki była zróżnicowana, w zależności od oddziału na którym prowadzone było leczenie. Opłaty pobierano również za czynności ambulatoryjne. Stanowiły one dodatkowe źródło dochodu, mimo tego, że nie wszyscy regulowali swoje płatności systematycznie. Problem ten dotyczył niektórych gmin, wojska, zarówno polskiego jak i Armii Czerwonej, kolejarzy oraz Milicji Obywatelskiej9.
Trudną sytuację finansową próbował szpital ratować pobieraniem do-browolnych opłat za operacje. Uzyskane w ten sposób środki przeznaczane były na bieżące wydatki. Nadzieję na poprawę sytuacji finansowej upatrywa-no m.in. w przydzieleniu dla szpitala gospodarstwa, które mogłoby generować
6Tamże, k. 1.
7 Archiwum Państwowe w Lublinie, Komitet Powiatowy Polskiej Partii Robotniczej w Białej Podlaskiej, Sprawozdania z działalności Powiatowej, Miejskiej i Gminnych Rad Narodowych, sygn., 58, k. 19.
8 APL OR, PRN w Białej Podl., Protokoły Szpitala św. Karola Boromeusza, sygn.
123, k. 15, 19.
9 W 1946 r. zaległości w płaceniu za leczenie wynosiły: wojsko 56 000 zł, milicja 59 000 zł.
Tab. 1 Stawki opłat za leczenie w Szpitalu św. Karola Boromeusza w latach
Badanie ambulatoryjne 100 zł 200 zł
Rentgen żołądka 450 zł 600 zł
Źródło: APL OR, Powiatowa Rada Narodowa w Białej Podlaskiej, Protokoły Szpitala św. Karola Boromeusza, sygn. 123, k. 16; Protokoły z posiedzeń PRN 1947, sygn. 40 k. 44.
potencjalny dochód, a poza tym płody trafiałaby także do szpitalnej kuchni.
Szpital posiadał wcześniej swój majątek w Mokranach, jednak w wyniku re-formy rolnej został on rozparcelowany. W 1946 r. Rada Szpitala postanowiła za pośrednictwem PRN w Białej Podlaskiej wystąpić do Ministerstwa Rolnic-twa i Reform Rolnych o przydzielenie bialskiemu szpitalowi ziemi, z zamia-rem urządzenia gospodarstwa dochodowego10. Stanowić go miała część roz-parcelowanego majątku w Woskrzenicach.
Wyżywienie w szpitalu było bardzo skromne. Chorzy zazwyczaj otrzy-mywali na śniadanie chleb z masłem oraz słodzoną kawę z mlekiem, na obiad, składający się z dwóch dań, była zupa, kasza jęczmienna ze słoniną, mięso (cztery razy w tygodniu). Kolację stanowiła herbata, z chlebem lub plackami ziemniaczanymi11. Chorym starano się dostarczyć co najmniej 2000 kalorii dziennie. Dla obniżenia kosztów produkty kupowano na wolnym rynku, np.
10 APL OR, PRN w Białej Podl., Protokoły Szpitala św. Karola Boromeusza, sygn.
123, k. 15.
11Tamże, k. 6.
mięso bezpośrednio od gospodarzy (było wówczas tańsze o 25% od ceny ryn-kowej).
Przed wybuchem wojny oprócz Szpitala św. Karola Boromeusza funk-cjonował w Białej Podlaskiej również Szpital Żydowski. Ufundowany on zo-stał w 1905 r. przez Szmula Piżyca, dla niesienia pomocy lekarskiej dla lud-ności żydowskiej z terenu miasta i okolic. Przed wybuchem wojny dyspono-wał 20 łóżkami: 12 na oddziale wewnętrznym, 4 położniczym i 4 na innych oddziałach12. W czasie okupacji, po utworzeniu przez Niemców getta, został on zamieniony na zakaźny. Władze okupacyjne nie dbały o budynek, który stopniowo popadał w ruinę. Jak wynika ze szczątkowo zachowanej dokumen-tacji warunki w szpitalu w pierwszych miesiącach powojennych odbiegały od tych, w jakich powinno przebiegać leczenie chorych. Najbardziej doskwierał brak prądu. Szpital mieścił się w budynku jednopiętrowym, dysponował 10 salami dla chorych, które mogły pomieścić 50 łóżek. Ponadto znajdował się w nim gabinet lekarski, sala opatrunkowa, kuchnia, łazienka z 8 natryskami i dezynfekator. Przejęciem tego obiektu zainteresowane były władze powia-towe. Do sierpnia 1944 r. znajdował się on pod opieką PCK, gdyż w ten spo-sób można było w znacznym stopniu poprawić sytuację w lecznictwie za-mkniętym. W 1944 r. wykonano niezbędny remont (za kwotę 800 tys. zł.), w efekcie czego wszystkie sale nadawały się do użytkowania. W kwietniu na-stępnego roku Starostwo Powiatowe w Białej Podlaskiej oficjalnie przejęło pożydowski szpital (ul. Janowska 29)13. W tym czasie zatrudnionych w nim było dwóch lekarzy - Stanisław Paszkiewicz i Józef Wawrzyniuk, oraz dwie pielęgniarki - Gabriela Denkiewicz i Janina Wiśniewska14. Od połowy 1946 r.
szpitalem zakaźnym kierował doktor Henryk Safjan. To z jego inicjatywy Ra-da Szpitalna naRa-dała placówce nową nazwę Szpital Gruźliczo-Zakaźny im. Św.
Stanisława Kostki15. W tym samym czasie przeciętne obłożenie szpitala wy-nosiło 40 osób, a śmiertelność wynosiła 7%. Wynik ten, uwzględniając panu-jące w kraju warunki, władze szpitala uznawały jako zadowalający16.
Pod koniec 1946 r. pojawiły się pierwsze głosy, aby szpital zakaźny przyłączyć do Szpitala św. Karola Boromeusza. Chodziło głównie o oszczęd-ności. Nie wszyscy byli jednak z tego pomysłu zadowoleni. Przeciwny był doktor Safjan, który zaznaczał, że po połączeniu oddział zakaźny stałby się upośledzony wobec oddziałów takich jak chirurgiczny lub ginekologiczny,
12 B. Górny, dz. cyt., s. 178.
13 APL OR, PRN w Białej Podl., Protokoły Szpitala św. Karola Boromeusza, sygn.
123, k. 7.
14 APL OR, Starostwo Powiatowe w Białej Podlaskiej. Personel sanitarny, lekarze, położne, pielęgniarki i maszynistki, sygn. 452, b.p.
15 APL OR, PRN w Białej Podl., Protokoły Szpitala św. Karola Boromeusza, sygn.
123, k. 16.
16Tamże, k. 21.
powo leczniczych, gdyż leczenie chorób zakaźnych rządzi się swoimi prawami, a kierujący szpitalem chirurg, zwracałby w minimalnym stopniu uwagę na od-dział zakaźny17. Górę wzięły jednak względy ekonomiczne, stąd w styczniu 1947 r. decyzją Wydziału Powiatowego nastąpiło formalne przyłączenie Szpi-tala Gruźliczo-Zakaźnego św. Stanisława Kostki do SzpiSzpi-tala Powiatowego św. Karola Boromeusza. Od tego momentu budynek przy ul. Janowskiej był wyłącznie oddziałem zakaźnym.
W 1948 r. bialski szpital dysponował 142 łóżkami. W poszczególnych oddziałach przedstawiało się to następująco: wewnętrzny 50 łóżek, chirur-giczny 30, ginekologiczno-położniczy 18, zakaźny 13, gruźliczy12, dziecięcy 11, noworodków 8. Przeciętne dzienne obłożenie wynosiło wówczas 98 cho-rych. W ciągu roku leczyło się 3009 osób, w tym 936 mężczyzn, 1617 kobiet, 456 dzieci18.
Od momentu zakończenia wojny rozważane były plany rozbudowy szpitala. Jeszcze w okresie okupacji niemieckiej rozpoczęta została budowa nowego pawilonu, jednakże prac tych nie ukończono. Udało się wówczas po-stawić parterowy budynek, częściowo podpiwniczony, prowizorycznie pokry-ty papą. W sytuacji kiedy stary szpital, mieszczący się w poklasztornych za-budowaniach, ulegał coraz większemu zużyciu, w obliczu rosnących potrzeb powrócono do pomysłu kontynuowania budowy. Inwestycja ta znalazła się w planie trzyletnim dla powiatu bialskiego, a ogólny jej koszt oszacowano na 15,4 mln zł19. Niestety, nie udało się jej zrealizować w zaplanowanym termi-nie. Ostatecznie budowa nowego pawilonu szpitalnego ukończona została w 1952 r.
17Tamże, k. 24.
18 APL OR, Starostwo Powiatowe w Białej Podlaskiej, Zakłady lecznicze, przychod- nie, ośrodki zdrowia, rejony lekarskie, sygn. 465, b.p.
19 P. Tarkowski, Biała Podlaska w latach 1944-1989, Biała Podlaska 2011, s. 94-95.