WIEKU MŁODSZEGO
2. Młodszy wiek szkolny
Okres ten, nazywany również okresem późnego dzieciństwa, obejmuje lata od 7. do 11-12. roku życia. Jest to kilkuletni czas przechodzenia od dzieciństwa do wczesnej adolescencji. W tym to okresie miejscem, środowiskiem zdobywania nowych umiejętności dziecka, w tym również religijnych (jest to czas I spowiedzi św., I Komunii Świętej) staje się szkoła. Podejmując działalność celową i zorganizowaną, dziecko rozwija w sobie poczucie skuteczności, wynikające bezpośrednio z poczucia kompetencji, które daje zdo-bywana wiedza. W tych początkowych „pierwszych czterech kla-sach nauki szkolnej motywacja zewnętrzna (motywacja społeczna) posiada dominujące znaczenie, ponieważ skupia w sobie
podstawo-280 M. Tatala. Rozwój uczuć religijnych dzieci przedszkolnych. Lublin 2000 s. 55.
we potrzeby dziecka, wynikające z zajmowanego przez nie miejsca w systemie stosunków społecznych. Wyraża się ona w dążeniu do uzyskania pochwały nauczyciela, rodziców czy zdobycia uznania wśród kolegów i dobrej pozycji w klasie”281.
Szkoła jest ważnym środowiskiem dla dziecka w tym okresie, ale wyjątkową rolę do spełnienia ma znowu dom rodzinny. Od at-mosfery rodzinnej, domowej (wzajemnej komunikacji, akceptacji, miłości, wsparcia, poczucia bezpieczeństwa) zależy dalszy prawid-łowy rozwój dziecka na płaszczyźnie zarówno emocjonalnej, jak i religijnej, intelektualnej, czy społecznej.
2.1. Rozwój poznawczy
Istotne znaczenie dla rozwoju procesów poznawczych dziecka ma uwaga. Umożliwia ona nie tylko zdobywanie informacji ale również ich przetwarzanie i zapamiętywanie. W omawianym okre-sie obserwujemy postęp w funkcjonowaniu uwagi dziecka. Wyni-ka to zarówno z dojrzewania centralnego układu nerwowego, jak i z samego faktu uczenia się. Uwaga mimowolna nabiera charakteru kognitywnego. „W toku stosowania różnych metod i sposobów ak-tywizowania uwagi dzieci tworzy się u nich i umacnia nawyk uwa-żania, który staje się cechą charakteru. Rozwija się on gdy: podany materiał jest zrozumiały; ma wyraźną formę i jest dobrze zgrupowa-ny; gdy obserwacja oparta jest na konkretnym pokazie”282. Dziecko coraz bardziej zdolne jest do koncentracji, przerzutności i trwałości.
Coraz sprawniej posługuje się złożonymi pojęciami, klasyfi kacją (potrafi podzielić, pogrupować dane elementy według przyjętych kryteriów). Zauważalną zmianę w rozumieniu trudnego zjawiska jakim jest śmierć, która dotyka również i dzieci, dostrzegamy około 9. roku życia.
Zaangażowanie poznawcze dziecka staje się już w tym czasie dowolne, selektywne i systematyczne. Funkcjonująca do tej pory
281 E. Rydz. Psychologiczne podstawy kształtowania się religijności dziecka w wieku młodszym szkolnym. „Przegląd Homiletyczny” 8:2004 s. 157.
282 Tamże s. 155.
pamięć mechaniczna, ustępuje miejsca pamięci logicznej. Dzieci coraz częściej starają się zrozumieć przyswajalną treść, „dokonu-ją samodzielnej analizy, przekształcania i organizacji informacji zawartych w materiale”283, wykorzystując przy tym różne strategie pamięciowe – na przykład wyliczanie, powtarzanie, hierarchiczną kategoryzację, semantyczne organizowanie. To pozwala im na prze-prowadzenie wnioskowania przyczynowo-skutkowego, dzięki któ-remu są one w stanie właściwie interpretować, wyjaśniać zdarzenia nie tylko natury praktycznej ale i umysłowej.
Widzimy więc, że w całym procesie myślenia, właściwym dla omawianego okresu, kształtują się i doskonalą zasadniczo operacje konkretne (odwracalności, uwewnętrznienia procesów umysłowych, zintegrowania), zaś pojęcia abstrakcyjne, dokonywanie operacji na znakach i symbolach jest poza ich dziecięcym zasięgiem. O próbach operowania symbolami możemy mówić dopiero około 11.-12. roku życia. Dzięki odwracalności myślenia, dzieci nabywają umiejętność decentracji, czyli stopniowego przezwyciężania egocentryzmu po-znawczego, zwiększając przez to swój obiektywizm wobec świata i zachowań w nim dostrzegalnych. To z kolei prowadzi do decentracji interpersonalnej, a więc do uwzględniania zdania innych osób przy interpretacji konkretnych sytuacji społecznych. „Zdolność do decen-tracji interpersonalnej zmienia sposób, w jaki dziecko widzi innych lu-dzi – wzbogaca charakterystykę osób właściwościami psychicznymi, pozwala na początki dostrzegania przyczyn ludzkich zachowań”284.
Ogromne znaczenie dla uczenia się i systematyzowania zdobytej wiedzy ma opanowanie przez dzieci mowy pisanej. Jednak poziom opanowania tej umiejętności, nie występuje w takim samym stopniu u wszystkich. Dlatego, zwłaszcza w pierwszych 3 klasach, czasami nawet i w początkach 4. klasy, trzeba ostrożnie podchodzić do me-tody pisania, czy przepisywania z tablicy. Tempo przepisywania
bę-283 R. Stefańska-Klar. Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny. W: Psycho-logia rozwoju człowieka. T. 2. Red. B. Harwas-Napierała, J. Trempała. Warszawa 2000 s. 135.
284 A. Matczak. Zarys psychologii rozwoju. Warszawa 2003 s. 225.
dzie różne. Ono, bezsprzecznie, będzie z czasem ulegało poprawie w miarę udoskonalania pisowni. Jednakże nie można bezkrytycznie podchodzić do tej zdolności, zakładając, że wszystkie dzieci powin-ny już tę umiejętność posiąść w stopniu umożliwiającym szybkie dyktowanie czy przepisywanie. Ponadto tekst do przepisania musi być bardzo czytelny, a więc i na tablicy musi być przez samego na-uczyciela podany w formie przejrzystej.
2.2. Rozwój moralny285
Dzieci 7- i 8-letnie oceniają zachowanie, postępowanie innych na zasadzie wzajemności: „ja dla ciebie to, ty dla mnie to”; „on ma tyle i ja mam mieć tyle samo”, mimo, że tyle samo nie potrzebują.
Takie dziecięce podejście, pełne rzetelności i poczucia sprawiedli-wości, staje się wielekroć razy przyczyną wielu dziecięcych głębo-ko odczuwanych krzywd.
Dopiero pod koniec omawianego okresu rozwojowego, wraz z konsolidowaniem się operacji konkretnych, dzieci zauważa-ją potrzeby, uczucia drugich osób. To pomaga im w wychodzeniu ze stadium moralności heteronomicznej (rozumienie reguł i norm postępowania związane jest ściśle z autorytetem osób dorosłych:
rodziców, nauczycieli, wychowawców, katechetów), do konwen-cjonalizmu moralnego (liczą się z opinią swojej grupy z którą się identyfi kują; zdanie rówieśników jest dla nich, czasami, ważniejsze niż zdanie dorosłych: nauczycieli). Na etapie konwencjonalizmu
„moralność oznacza robienie tego, za co jest się lubianym”286. Moralność autonomiczną (gdzie dziecko samo już potrafi ocenić, które postępowanie jest dobre, a które złe), można zaobserwować około 10. 11. roku życia. Ten etap dostarcza dzieciom sporo satys-fakcji, gdyż postępują one zgodnie z normami, regułami dlatego, iż same uważają już je za słuszne.
285 Zob. H. Krzysteczko. Rozwój moralny. W: Studia z psychologii rozwoju.
Red. J. Makselon. Kraków 2002 s. 91-114.
286 L. Kohlberg. Przytoczono za: R. Vasta, M. Haith, S. Miller. Psychologia dziecka. Warszawa 1995 s. 485.
2.3. Rozwój religijny287
Omawiany okres jest czasem intensywnej katechezy. Treści o charakterze religijnym przyjmowane są poprzez „znaczące opo-wiadania i wydarzenia historyczne”288.To okres konkretnego myśle-nia religijnego289, które przejawia się następującym zachowaniem:
- decydująca przewaga zaangażowania się dzieci w praktyki reli-gijne (wynika to z wpływu osób znaczących dla dziecka, osób, które dla dziecka są autorytetem, wzorem);
- antropomorfi zm moralny (Bogu przypisywane są już cechy takie jak dobroć, świętość, sprawiedliwość, wszechmoc, wszechobec-ność, miłosierdzie);
- realizm moralny (prawa, normy religijne trzeba przestrzegać, gdyż nie podlegają one dyskusji);
- decyzje o charakterze religijnym (postanowienia np. na maj czy październik dla Matki Bożej, wyrzeczenia na Wielki Post, skru-pulatnie zapisywane w zeszycie do religii);
- zaangażowanie w życie wspólnotowe (bycie ministrantem i wzo-rowe wypełnianie tych obowiązków łącznie z dawaniem świade-ctwa swej wierności Bogu poprzez, między innymi, rezygnowa-nie z przyjemności na rzecz wypełrezygnowa-nienia zobowiązania)290; - modlitwy za drugich (dzięki wyjściu z egocentryzmu, dziecko
interesując się życiem innych, np. dzieci na misjach, wyraża swoje zatroskanie poprzez modlitwę w ich intencji);
287 Szerzej na ten temat pisze Cz. Walesa. Rozwój religijny człowieka. T. 1.
Dziecko. Lublin 2005 s. 221-280.
288 E. Rydz. Psychologiczne podstawy kształtowania się religijności dzieci w wieku przedszkolnym s. 160.
289 Zob. J. Król. Psychologiczne aspekty badania fenomenu religii. Opole 2002 s. 128.
290 Adrian z 3 klasy tak przeżywał swoje służenie do Mszy św., które dawało mu wiele radości i satysfakcji, że potrafi ł sam się budzić po kila razy nad ranem pytając, która jest godzina czy nie zaspał, czy już trzeba iść do kościoła. Zdarza się i tak, że będą zwalniać się z lekcji w szkole, ponosząc trud przepisywania lekcji, byle pójść do kościoła, by służyć podczas Mszy św.
- wchodzenie w podstawowe zasady moralności chrześcijańskie (wynika to z faktu przygotowania się do I. spowiedzi św. i I. Ko-munii św.);
- doświadczenia bliskości Pana Jezusa (wpływ na to ma świade-ctwo życia religijnego rodziców, trudne rodzinne momenty takie jak choroba, cierpienie czy śmierć bliskiej osoby).
******
To bardzo syntetyczne spojrzenie na rozwój dziecka, nie wy-czerpuje całości zagadnienia, gdyż człowieka, a zwłaszcza małego człowieka, nie da się zamknąć w kilku punktach. Zaprezentowany materiał jest raczej zaproszeniem do krytycznego i twórczego po-chylenia się nad małym człowiekiem, przygotowując dla niego ma-teriały, zajęcia, zadania w ramach formacji katechetycznej.