Podręczniki, niezależnie od spełnianych funkcji, mogą różnić się treścią. Treści podręczników mogą obejmować różne zagadnienia i różny zakres tych zagadnień. Ponadto podręczniki mogą różnić się między sobą budową, czyli strukturą. Zdaniem znanego polskiego dydaktyka K. Żegnałka można wyróżnić - ze względu na strukturę - kilka następujących modeli podręczników:
- Podręcznik uniwersalny - zawiera materiał określonego przed-miotu naucza nia, wzbogacony ilustracjami, tabelami i wykresa-mi. Ponadto mogą znajdować się w nim problemy do rozwiąza-nia, zadania praktyczne, ćwiczerozwiąza-nia, a nawet pytania kontrolne.
- Podręcznik systematyczny - obejmuje uporządkowaną wiedzę z zakresu danego przedmiotu nauczania, dostosowaną do szczeb-la kształcenia, ułożoną zgodnie z działami i tematami programu kształcenia. Przedstawione w nim treści w zasadzie odpowiadają rocznemu programowi danego przedmiotu. Ten rodzaj podręcz-nika może występować w dwóch wariantach: jako kompendium (obejmuje wtedy całokształt encyklopedycznie ujętej wiedzy w zakresie danej problematyki) lub jako opracowanie (w któ rym ujęte są tylko najważniejsze problemy wraz z uwagami jakie prace należy dodatkowo przeczytać, aby pogłębić i rozszerzyć wiedzę w zakresie danej pro blematyki).
- Podręcznik programowany - to stosunkowo nowy rodzaj podręcz-nika, którego treść przedstawiona jest tak, aby można było przy jego pomocy uczyć się samodzielnie. Umożliwia on samokontro-lę przyswojenia wiedzy oraz dostoso wanie tempa uczenia się do własnych możliwości. Treści podręcznika mogą być zaprogramo-wane sposobem liniowym, rozgałęzionym lub mieszanym.
- Podręcznik obudowany nazywany też podręcznikiem multime-dialnym - zawiera, oprócz treści słownych, ilustracji, tabel, wy-kresów, także odpowie dnią do potrzeb obudowę dydaktyczną, na którą mogą się składać: foliogramy, przeźrocza, zestawy zdjęć, kasety, płyty CD, nagrania magnetowidowe, fi lmy, programy komputerowe, dyskietki, przekierowania na strony internetowe itp. Treść podręcznika i jego obudowa muszą się ściśle wiązać ze sobą, muszą być zachowane między nimi właśnie pro porcje, - Podręczniki do ćwiczeń i zajęć praktycznych - mogą
występo-wać w postaci wzorów zadań, zestawów ćwiczeń, wypisów za-wierających określone teksty (np. materiały źródłowe, fragmenty literatury uzupełniającej, zbiory dokumentów opracowań meto-dycznych itp.),
- Inne opracowania o charakterze podręcznikowym: mogą to być zestawy różnego typu map, atlasów, a także słowniki33.
Prognozuje się powstawanie podręcznika, w który zostanie in-korporowany dowolny system teleinformatyczny, zdolny do prze-twarzania, archiwizacji i dystrybucji danych w postaci dźwięku, ruchomych obrazów, fotografi i, grafi ki komputerowej i tekstów.
W takim modelu podręcznika uczeń będzie mógł dokonywać zmian w jego zawartości, które będą podyktowane zdobyciem nowej wie-dzy w trakcie procesu dydaktycznego34.
Należy się liczyć z faktem, że rozwój nowoczesnej technologii kształcenia będzie wymuszał coraz to inne zmiany w budowie pod-ręczników. Szczególny wpływ na ich strukturę będzie mieć upo-wszechnienie techniki komputerowej, a zwłaszcza Internetu. Możli-wości Internetu w zakresie przekazu informacji są wręcz nieograni-czone35. Dlatego już dziś wskazane byłoby opracowanie materiałów metodycznych umożliwiających szybkie docieranie do informacji
33 Por. K. Żegnałek. Dydaktyka ogólna. Warszawa 2005 s. 221-227.
34 Zob. W. Skrzydlewski. Media a uczenie się z mediów. W: Przemiany w edu-kacji. Red. A. Zając. Przemysl 1995 s. 130.
35 C. Cloninger, A. Cloninger. E-mail od Pana Boga do dzieci. Tłum. J. Wilk.
Częstochowa 2007 s. 4.
zawartych na stronach internetowych, selekcję tych materiałów oraz ich praktyczne wykorzystanie. Natomiast w stosunkowo niedalekiej przyszłości zdecydowanie wystąpi potrzeba opracowania podręcz-nika ściśle zintegrowanego z informacjami zawartymi na stronach internetowych posiadających kościelną autoryzację i referencje treściowe. Projektowanie takiego podręcznika nie będzie łatwe i może wyma gać współpracy wielu specjalistów, np. w zakresie tre-ści kształcenia, informatyka i programisty36.
Niektórzy współcześni autorzy sugerują następującą fi lozofi ę myślenia o modelach podręczników, które roboczo dzielone są na cztery grupy: podręczniki zalecane, podręczniki dobre, podręczniki obojętne, podręczniki nie zalecane37. Poziom odniesienia stanowi model podręcznika dobrego, w którym należy określić, jakie infor-macje muszą znaleźć się w takim podręczniku. Ich brak - przy jedno-czesnym braku oczywistych przekłamań lub wyraźnej perspektywy sprawia, że podręcznik trafi a do grupy podręczników obojętnych.
Obecność precyzyjnych informacji, przy jednoczesnym zamiesz-czeniu informacji wymaganych na poziomie „podręcznik dobry”
umieszczałaby podręcznik w grupie „podręczniki zalecane”.
Wykrycie oczywistych przekłamań lub błędnej perspekty-wy układu treści umieszcza podręcznik w grupie „nie zalecane”.
Wszystkie „etykietki” stanowiłyby rodzaj rekomendacji ze strony instytucji odpowiedzialnej za stronę merytoryczną podręcznika38. Niemieccy pedagodzy Michael Kostka i Petera Köster w swojej publikacji Kompetent unterrichten sugerują, że model podręcznika szkolnego powinien być wytworzony zgodnie z fi lozofi ą przygoto-wywania podręczników dla dzieci z lekką niepełnosprawnością in-telektualną. Podręcznik ma dla osoby o obniżonej wrażliwości na wszelkie bodźce musi być tak atrakcyjny, aby zdołało przełamać
36 Por. K. Kruszewski. Słowiki i wróble. W: Pedagogika a środki informatyczne i media. Red. M. Tanaś. Warszawa- Kraków 2004 s. 14.
37 J. Jakoby. Schemat opisu podręczników szkolnych. www.or.org.pl/index.
php?option=com. [Dostęp 2008-08-02].
38 Tamże.
niechęć do aktywności i nim się zainteresowało. Dzisiaj katechizo-wani w ogromnej większości są w podobnej sytuacji w dziedzinie wiary: podręcznik musi być tak atrakcyjny, aby dziecko mając wie-le możliwości zachciało nim się zainteresować ze względu na jego obiektywne walory39.
Współcześnie podręcznik jest adresowany przede wszystkim do ucznia, wobec którego spełnia funkcje edukacyjne-dydaktyczno-wychowawcze. Jednocześnie adresowany jest do nauczyciela, dla którego jest pod stawową pomocą naukową oraz medium eduka-cyjnym. Jego dobre wykorzystanie wymaga podjęcia precyzyjnego współdziałania ucznia i nauczyciela40.