W POSZUKIWANIU DOBREGO PODRĘCZNIKA
3. Poszukiwania dobrego podręcznika do nauki religii po 2001 roku
Zarówno przeobrażenia po 1989 roku jak i reforma edukacji w Polsce oraz wydanie dokumentów katechetycznych Kościoła Po-wszechnego i Kościoła w Polsce – zwłaszcza Dyrektorium kateche-tycznego Kościoła katolickiego w Polsce i Podstawy programowej Kościoła katolickiego w Polsce - spowodowały konieczność przy-gotowania nowych podręczników do nauczania religii.
Współczesny podręcznik do nauki religii jest znaczącym elemen-tem procesu nauczania i wychowania, bowiem konkretyzuje dany program nauczania oraz ułatwia planowanie procesu dydaktycznego.
Dydaktycy i katechetycy prezentują zazwyczaj kilka funkcji podręcz-nika szkolnego270: informacyjną, badawczą, transformacyjną nazywa-ną również praktycznazywa-ną, samokształceniową, kontrolnazywa-ną, a zwłaszcza samokontrolną (autokontrolną), motywacyjno-wychowawczą.
269 Tamże s. 144.
270 Por. C. Kulisiewicz. Dydaktyka ogólna. Warszawa 2000 s. 95-97; W. Okoń.
Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa 1995 s. 293-299; J. Półturzycki.
Dydaktyka dla nauczycieli. Toruń 1997 s. 240-241; P. Tomasik. Religia w dialogu z edukacją. Warszawa 2004 s. 252-256; J. Bagrowicz. Podręcznik do nauki religii.
W: W trosce o dobre podręczniki. Vademecum dla autorów i recenzentów podręcz-ników katechetycznych. Red. P. Tomasik. Kraków 2003 s. 33-35; B. Twardzicki.
Katecheta formalna w służbie wiary. Przemyśl 2001 s. 434-442; J. Szpet. Dydakty-ka Dydakty-katechezy. Poznań 1999 s. 248-251.
Warto zatem w kontekście określonych funkcji podręcznika po-stawić pytania ułatwiające ocenę funkcjonujących podręczników do nauki religii. Funkcja informacyjna, bardzo długo uznawana była za najważniejszą funkcję podręcznika. W odniesieniu do podręcznika do nauki religii, polega ona na przekazywaniu wiedzy religijnej zgodnie z nauczaniem Kościoła. Stąd warto postawić pytanie: Czy podręcznik do nauki religii dostarcza uczniom rzetelnej, podstawowej wiedzy, za-równo przez słowo pisane jak i środki pozatekstowe? Dobry podręcz-nik dostarcza uczniom wiedzy umiejętnie dobranej i usystematyzowa-nej tak, aby zachęcała do dalszych poszukiwań. Wydaje się, iż dość często źródłem informacji w podręcznikach do nauki religii pozostaje sam tekst, podczas gdy współczesny uczeń jest coraz bardziej nastawio-ny na odbiór obrazu. Umiejętnie dobrane ilustracje, diagramy, modele, schematy, mapy, fotografi e winny być nie tyle elementem dekoracyj-nym podręcznika, ale dostarczać uczniowi wiedzy na dany temat. Do-datkowo w niektórych sytuacjach łatwiej ukazać pewien przedmiot czy element niż go szczegółowo opisać, np. nawet precyzyjne opisanie bu-dowy domu w czasach Jezusa będzie przez większość uczniów mniej zrozumiałe niż pokazanie wnętrza, zewnętrza, przekroju poprzecznego takiego domu na ilustracji. Istotne jest również wskazanie informacji dodatkowych, np. pozycji książkowych czy stron internetowych. Duże znaczenie ma również język przekazu, gdyż zbyt trudny „naszpiko-wany” terminami teologicznymi będzie raczej zniechęcał niż zachęcał ucznia szkoły podstawowej do czytania i poszukiwania. Zbyt łatwy, infantylny, także zostanie odrzucony, jako „zbyt dziecinny”. Teksty winny być napisane językiem bliskim codziennym sytuacjom dziecka, w sposób zrozumiały, a jednocześnie intrygujący i zachęcający ucznia.
Ponieważ język współczesnego dziecka bardzo szybko zmienia się, dlatego niezbędny jest kontakt z uczniem i „wejście w jego świat”. Nie uda się napisać dobrego podręcznika bez posługiwania się językiem dziecka. Dobrze rozumie to ks. prof. J. Tarnowski, który pisał nauko-we podręczniki, ale jednocześnie rozmawiał z dziećmi i młodzieżą np.
ministrantami poznając ich świat i podręczniki dla nich przekazywały najtrudniejsze treści w sposób jasny i zrozumiały.
Funkcja badawcza podręcznika do nauki religii oznacza, iż uczeń nie tylko biernie przyjmuje dostarczane mu informacje, ale uczy się poszukiwania nowych, stawiania i rozwiązywania problemów. Na-leży zatem postawić pytanie: Czy podręcznik do nauki religii wdraża do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania problemów poprzez problemowy układ treści podręcznika, pytania i zadania, ćwiczenia inspirujące uczniów do samodzielnej pracy? Dobrze opracowany podręcznik do nauki religii zachęca, by go otwierać, szukać, odkry-wać, a nie tylko pasywnie przyjmować. Dobry podręcznik wciąga i nie chce się go odkładać tak jak interesującej powieści.
Natomiast funkcja transformacyjna, nazywana także praktycz-ną, wdraża uczniów w praktyczne zastosowanie zdobywanej wie-dzy. Stąd konieczna jest odpowiedź na pytanie: Czy podręcznik do nauki religii wdraża dzieci do posługiwania się zdobytą wiedzą przez zadania i ćwiczenia podręcznikowe? Dlatego treści zawarte w podręczniku do nauki religii powinny zachęcać do tego, żeby wy-korzystywać je w codziennym życiu. Tak więc nie zaszkodzi, jeżeli np. ucząc się na temat czynności i akcji liturgicznej uczeń otrzyma zadanie skłaniające go do zrealizowania w praktyce podczas na-bożeństwa lub Mszy Świętej. Ponadto uczeń powinien dostrzegać wzajemne powiązania pomiędzy przedmiotami szkolnymi. Ich tre-ści programowe powinny się nawzajem przenikać.
Funkcja samokształceniowa podręcznika do nauki religii wiąże się z ułatwieniem uczniowi dalszego procesu uczenia się. Dlatego należy odpowiedzieć na pytanie: Czy podręcznik do nauki religii motywuje do poznawania treści uzupełniających, wyjaśniających w podręczniku, rozwija zainteresowania, wyrabia umiejętności i nawyki niezbędne do samodzielnego uczenia się? Może to ozna-czać, iż nie wszystkie treści w podręczniku powinny być podawane wprost, ale jako wskazanie drogi dalszych poszukiwań przez ucz-nia, np. dostarczenie uczniowi adresu strony internetowej zawiera-jącej informacje z zakresu Biblii, liturgii, dogmatyki, jest swoistym wprowadzeniem do bogato wyposażonej biblioteki, tyle że w wersji elektronicznej. Dobry podręcznik w znacznej mierze usprawnia
na-ukę. Czasem nawet staje się motywacją do tego, żeby uczeń rozwi-jał swoją wiedzę, poszerzał wiadomości. Bardzo ważne jest zatem, żeby podręcznik, z którego dziecko będzie korzystało przez cały rok, był czytelny, przejrzysty, ciekawie napisany.
Funkcja kontrolna, a zwłaszcza samokontrolna (autokontrolna) zachęca do sprawdzenia i oceny zdobywanej przez ucznia wiedzy i umiejętności. Stąd niezbędne jest pytanie: Czy podręcznik pomaga w utrwalaniu wiedzy, sprawdzaniu i ocenie postępów ucznia przez zróżnicowane pytania, zadania i ćwiczenia? Dobrze, jeżeli do dane-go tematu będą przydane-gotowane ćwiczenia. Są one bardzo istotne, gdyż dzięki nim uczeń systematyzuje swoją wiedzę. Jest to także sposób na sprawdzenie tego, czy naukę można uznać za owocną. Bardzo często przy rozwiązywaniu ćwiczeń pojawiają się jakieś braki wie-dzy, które warto nadrobić. Należy jednak pamiętać, aby ćwiczenia były przygotowane dla uczniów o różnym poziomie intelektualnym, dlatego poziom zadań winien być zróżnicowany i zawierać propo-zycje zarówno dla mniej jak i dla bardziej zdolnego ucznia. Bardzo ważna jest również różnorodność proponowanych ćwiczeń i zadań.
Dobry podręcznik do nauki religii wypełnia również funkcję moty-wacyjno-wychowawczą, co w dużym stopniu wynika z antropologicz-nego ujęcia współczesnej edukacji religijnej. Gdyż punktem wyjścia do podjęcia danego tematu jest sytuacja egzystencjalna ucznia. Należy postawić pytania: Czy podręcznik do nauki religii zachęca ucznia do re-fl eksji nad swoim życiem, nad rozwojem wiary, nad relacjami z innymi ludźmi? Czy pomaga w formowaniu dojrzałości osobowej i religijnej?
W przypadku uczniów przedszkola i szkoły podstawowej znaczącą rolę mogą odgrywać obecni w podręczniku stali bohaterowie, którzy wzrastają razem z uczniami, razem z nimi przeżywają różne przygody, czasem zachowują się jak prawdziwi uczniowie Jezusa, a niekiedy po-pełniają błędy. Razem z nimi uczniowie mogą nie tylko ocenić zdobytą wiedzę i umiejętności, ale dokonywać oceny swoich zachowań i postaw.
Dobry podręcznik do nauki religii nie powinien być przeładowany mo-ralizatorstwem lub dydaktyzmem, lecz raczej zachęcać do rozmowy, dyskusji i wspólnych działań wychowawczo-dydaktycznych.
Zwłaszcza w przypadku najmłodszych uczniów, którzy jeszcze słabo czytają, duże znaczenie ma współpraca z rodzicami, opieku-nami, którzy razem z dzieckiem sięgają do podręcznika w domu.
Dobry podręcznik do nauki religii podejmuje współpracę z rodziną ucznia, ponieważ wiele tekstów, diagramów, schematów, map, wy-kazów, ilustracji i fotografi i zainteresuje nie tylko uczniów, ale i ich rodziców, zainspiruje rozmowy na tematy religijne oraz wspólne z dzieckiem poszukiwanie odpowiedzi. Podręcznik do nauki religii pozwala na jego podwójne wykorzystanie: w trakcie procesu kate-chetycznego w szkole oraz podczas pracy w domu. Zamieszczone w podręczniku modlitwy, treści katechizmowe, pieśni i piosenki, sprzyjają ich zastosowaniu zarówno w szkole jak i w domu.
***
Wychowanie religijne jest częścią szeroko rozumianej formacji ludzkiej. Rozwijanie ludzkich wartości staje się więc jednym z zadań katechezy, w której praca wychowawcza powinna być skierowana między innymi na pełny i integralny rozwój człowieka271. W tym kontekście dobry podręcznik do nauki religii nie może być ukierun-kowany wyłącznie na realizację celów dydaktycznych, ale również wychowawczych i inicjacyjnych. Wymaga to od nauczyciela religii dobrego, perspektywicznego myślenia i przewidywania, co jest nie-zbędne w długotrwałym procesie współtowarzyszenia wychowanko-wi na drodze rozwoju osobowego i religijnego. Wybrane przez nie-go i stosowane podręczniki do nauki religii nie mogą służyć jedynie zdobywaniu i pogłębianiu wiedzy oraz doskonaleniu umiejętności, ale sprzyjać realizacji celu wychowawczego, prowadzić ucznia do doskonałości na miarę pełni Chrystusowej. Nawet najdoskonalszy podręcznik do nauki religii jest jedynie pomocą dla nauczyciela reli-gii i ucznia. Nauczyciel relireli-gii, a zarazem wychowawca, winien być swoistym przewodnikiem dla ucznia w korzystaniu z podręcznika.
Monotonne, jednakowe stosowanie podręcznika w procesie
dydak-271 Por. EV 97.
tyczno-wychowawczym zniechęca do korzystania z niego. Stąd po-trzeba doskonalenia umiejętności stosowania podręcznika i pracy z podręcznikiem. Niewiele pomogą najlepsze podręczniki do nauki religii jeśli zabraknie znajomości zasad i umiejętności korzystania z podręcznika.
Właśnie na te aspekty zwrócił uwagę Ojciec Święty Benedykt XVI w „Liście do diecezji rzymskiej o pilnej potrzebie wychowa-nia”: „Postanowiłem napisać do was ten list w związku z proble-mem, który sami odczuwacie i którym zajmują się różne organy naszego Kościoła, a mianowicie o problemie wychowania. Wszyst-kim nam leży na sercu dobro osób, które kochamy, w szczególności naszych dzieci, dorastającej młodzieży i ludzi młodych. Wiemy bowiem, że od nich zależy przyszłość tego naszego miasta. Nie możemy zatem nie zatroszczyć się o wychowanie nowych poko-leń, o to, by potrafi ły odnaleźć się w życiu i rozróżniać dobro i zło, o ich zdrowie nie tylko fi zyczne, lecz także moralne… Już małe dziecko ma ponadto wielkie pragnienie poznawania i rozumienia, przejawiające się w nieustannych pytaniach i domaganiu się wyjaś-nień. Bardzo ubogie byłoby zatem wychowanie ograniczające się do podania wiadomości i informacji, a pomijające wielkie pytanie o prawdę, przede wszystkim o tę prawdę, która może być przewod-niczką w życiu”272.
272 Benedykt XVI. List do diecezji rzymskiej o pilnej potrzebie wychowania.
Watykan, 21 stycznia 2008 r. W: www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_
xvi/listy/wychowanie_21012008.html (07.01.2009).